Dərs vəsaiti baki nurlan 2 0 0 6

m ənası  ifadə  edir.  A bidələrin  dilində 
-mış,  -miş
  şəkilçili  feli 
sifətin  əsas  v əzifəsi  özündən  sonra  gələn   adlaria  ifadə  ediim iş 
cüm lə  üzvünü  təyin  etməkdir;  m əsələn: 
Ycti  yüz  ər  bohp 
elsirəmiş,  kağansımmış  bodunığ,  kürjədmiş,  kuladmış  bodumğ, 
türk  törüsin  ıçğmmış  bodunığ  eçüm,  apam  törüsinçə yaratmış, 
boşğurtmş{Y^
  ş  13)  «Y eddi  yüz  ər  olub,  elini  itirmiş,  xaqanmı 
itirmiş  xalqı,  kəniz  olmuş,  qul  olmuş  xalqı,  türk  qanunlarmı

dağıtmış  xalqu  əcdadlanm ın  qanununca  yaratmış,  öyrətm iş». 
Türk boduntğ atı,  küsiyok bolmazun tiyin,  kurjnn kağanığ,  ögim 
katvnığ kötürmiş  terjri ...  özümin  ...  kağan  olurtdı  erinç
  (K T   ş 
25-26)  «Türk  xalqmm  adı,  şöhrəti  yox  olmasm  deyə,  atam 
xaqanı,  anam  xatunu  yüksəltm iş  tanrı  ...  özümü  ...  xaqan 
oturtdu». 
...olurtukıma  öltəçiçə  sakınığma  türk  bəglər,  bodun 
ögirip,  sebinip toxtamışköziyögərükörtiÇÜK.
  ş 
2
)  «...  ö ləcəy in i 
fıkirləşən  türk bəyləri,  xalqı  (taxta oturmağıma)  öyünüb,  scvinib 
toxtamış  gözü  ilə  yuxan  baxdı». 
Ötsək,  ötülək  küç  igidmiş 
kağanı  yatjıltı
  (B K   ş  25)  «Təsadüfı,  ötəri  gücün  yüksəltdiyi 
xaqanı  x əyan ət  etdi». 
Antağmm  üçün  igidmiş  kağamQın  sabm 
almatan yir sayu  bardığ
  (K T  c  8-9)  «E lə  olduğun  üçün  (sən i) 
yüksəltm iş xaqanınm sözünə qulaq  asmadan ycr boyu  sərəiəndin 
(getdin)».
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində 
-mış,  -miş
 şək ilçili 
fcli  sifətlər  substantivləşib  adlar  kimi  də  işlənir;  m əsələn: 
Anta 
kalmışı yir sayu kop  turu,  ölü yorıyur ertig
 (K T  c  9)  « 0   zaman 
sağ  qalmışın  yer  boyu  əldən  düşmüş  halda  gəzirdin». 
Yağmışı 
ben  ertim,  Bilgə  Tcyukuk (T 5)  «Sərkərdəsi mən idim,  Müdrik 
Tonyukuk».  Kəlm işi  alp,  -  tidi
  (T  38)  «G ələnləri  igiddir,  - 
dedi». 
...tim isiüç...
  (MÇ 41)  «...  demişi  üç  ...».
2. 
-duk,  -dük,  -tuk,  -tük  şək ilçili  feli  sifətlər.  Qədim  türk 
yazısı  abidələrinin  dilində  bu  şəkilçinin  damaq  variantı 
{-dık, 
-dik,  -tık,  -tik)
  işlənm ir.  Abıdələrin  dilində 
-duk,  -dük,  -tuk,  -tük- 
ən  məhsuldar  feli  sifət  ə m ələ  gətirən  şəkilçidir. 
-duk,  -dük... 
şək ilçili  feli  sifətləri  əksər  hallarda  müasir  türk  dillərinə  eyni 
şək ilçilərlə  tərcüm ə  ctm ək olmur;  m əsələn:  ... 
közin körmədük, 
kulkakın  eşidmədük bodunmın  ilgərü  kün  toğsıkıQa...
  (B K   şm
1 1
)  «...gözü  ilə  görm əyən,  qulağı  ilə  eşitm əyən  xalqımı  şərq ə 
gündoğana...».
Müasir  türk  dillərində 
-duk,  -dük
  şəkilçili  feli  sifətlər 
m ənsubiyyət  şəkilçisi  qəbul  etm ədən  işlənm ədiyi  halda,  qədim  
türk  yazısı  abidələrinin  dilində  b elə  feli  sifətlərin  m ənsubiyyət 
şəkilçisi  qəbul  etm əsi  zəruri  deyildir;  m əsələn: 
Kağanım  ben 
özüm  Bilgə  Toyukuk  ötüntük  ötünçimin  eşidü  berti
  (T  15)
«Xaqanım m ənim  özümün -  Müdrik  Tonyukukun etdiyim   xahişi 
eşitdi». 
Türk  bodun  illədük  ilin  ıçğmu  ıdmış,  kağanladuk 
kağanın  yitürü  ıdmış
  (K T   ş  6-7)  «Türk  xalqı  d üzəltdiyi  elini 
dağıtmış,  xaqan  qoyduğu  xaqanını  qovm ıış». 
Barduk  yirdə 
edgüg  ol  erinç
  (K T  ş  24)  «G etdiyin  yerdə  y a x şısı  o  idi». 
...sançdukyerdə...
  (MÇ  46)  «...qalib  g əld iy im iz yerdə  ...» .
-duk,  -dük
 şəkilçili  feli  sifətlər  qoşmalarla  (m ə sə lə n , 
üçün 
qoşması  ilə)  işləndikdə  m ən su b iyyət  şək ilçisi  qəbul  edir; 
m əsələn: 
TeQri yarlıkadukın  üçün,  özim kutım  bar  üçün  kağan 
olurtım
  (K T  c  9)  «Tanrı  buyurduğu  üçün,  özüm ün  bəxtim  
olduğu  üçün  xaqan  oturdum». 
Bəgləri,  bodunı  tüzsiz  üçün, 
tabğaç  bodun  təbligin  kürlig  üçün,  armakçısın  üçün,  inili-eçili 
kiijşürtükın  üçün,  bəgli-bodunluğ yoljşurtukm  üçün  türk bodun 
illədük ilin içğınu ıdmış,  kağanladuk kağanın yıtürü ıdmış
 (K T  ş 
6-7)  «B əyləri,  xalqı  düz  olm adığı  üçün,  tabğaç  xalqm m   təhriki 
hiyləgər  olduğu  üçün,  aldadıcı  olduğu  üçün,  kiçikli-böjmklü 
dalaşdırdığı  üçün,  b əyli-xalq lı  savaşdırdığı  üçün  türk  xalqı 
düzəltdiyi  eİini  dağıtmış,  xaqan  qoyduğu  xaqanmı  qovm uş». 
Mən  özüm  kağan  olurtukım  üçün  türk  bodunığ  ...  kılmadım 
(B K   ş  36)  «M ən  özüm   xaqan  oturduğum  üçün  türk  xalqm ı  ... 
etmədim».
-duk,  -dük
  şək ilçili  feli  sifətlər  m ən su biyyət  şəkilçisi 
qəbul  ctm ədən  də  üçün  qoşm ası  ilə   işlən ə  bilir;  m əsələn : 
TeQn 
küç bertük  üçün kafjım kağan süsı börı  təg ermiş, yağısı kdy  təg 
ermiş
 (K T  ş  12)  «Tanrı  güc  verdiyi  üçün  atam  xaqanın  qoşunu 
qurd  təki  im iş,  yağısı  qoyun  təki  imiş». 
OI yirkə  ben,  Bılgə 
Toyukuk  təgürtük  üçün  sarığ  altun,  örütj  kümüş,  kız-kuduz, 
əgritəbi  ağı  buQsız kəlürti
  (T  47 -4 8 )  « 0   ycrə  m ən  -   Müdrik 
Tonyukuk  hücum  etdiyim   üçün  sarı  qızıl,  ağ  (parlaq)  gümüş, 
qız-gulin,  xah-xalça,  h ə d iy y ə  saysız gətirdi».
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  m ənsubiyyət 
şək ilçisi  qəbul  ctmiş 
-duk,  -dük
  şəkilçili  leli  sifətlərin  təyin 
m övqcyində  işlənm əsinə  təsadü f  edilmir.  Bu  feli  sifətlər 
m ənsubiyyət  şəkiiçisi  qəbul  edən  kimi  substantivləşir,  adlıq

halda  işlən ən d ə  cüm lənin  mübtədası,  yiyəlik ,  ycrlik  v ə   y ö n lü k  
hallarından  başqa  digər  hallarda  işlən ən d ə  cürnlənin  tam am lığı, 
üçün
  qoşm ası  ilə   işlənəndə  cüm lənin  səbəb  zərfliy i  olur; 
m əsələn;  ... 
təgdükin,  türk  bəglər, 
kop  bilirsiz
  (K T   ş  34) 
«...hücum   etdiyini,  türk  bəyləri,  tamamilə  bilirsiniz».  ... 
bilm əz 
biligin  biltükimin,  ödükimin  bunça  bitıg  bitidim
  (K Ç   28) 
«...b ilm əz biliyin bildiklərim lə,  öyrəndiklərim lə  bu  qədər yazm ı 
yazdım».
3. 
-taçı,  -təçi  şək ilçili  feli  sifətlər.  Qədirn  türk  yazısı  abi- 
dələrinin  dilində 
-taçı,  -təçi
  şəkilçisi  g ə lə c ə k   zaman  çalarhqh 
feli  sifətlər  yaradır.  Yeri  gəlm işkən  qeyd  etm ək  lazım dır  ki, 
artıq  gördüyünüz  kimi,  g ə lə c ə k   zaman  çalarlığı  daşıyan  felin  
lazım   şəkli  də  bu  şək ilçi  ilə  ə m ə lə   gəlir.  Qədim  türk  y azısm m  
göytiirk  v ə   qədim   uyğur  yazısı  abidələrinin  m ətnlərində 
-taçı, 
-toçi
  şəkilçisi  ilə  düzəlm iş  feli  sifətlərın  işlənm əsinə  nadir 
hallarda  rast  g əlm ək   olur, 
b elə 
feli 
sifətlərin 
substan- 
tiv ləşm əsin ə  Orxon  kitabələrində  heç  təsadüf edilmir,  Y e n ise y  
kitabələrində 
isə 
-taçı, 
-təçi
 
şəkilçili 
feli 
sifətlarin 
substantivləşm əsinə  bəzən   rast  gəlm ək  olur.  Abidələrin  dilində 
-taçı,  -təçi
  şəkilçisi  ilə  ə m ə lə   gələn   fcli  sifotlər  təy in  
m övqeyində  çıxış  edir;  nıəsələn: 
Kuşladaçı  bilgə  tutuk  yok 
artzun
  (Y   48)  «Quşlayası  müdrik  tutuk  artrnasm».  U daçm a 
barsım  adıralu  bardı,  yıta
  (Y   28)  «Qüdrətinə  barsım  ayrılaraq 
getdi». 
...anta  kisrə  tetjriyarlukazu,  kutım  bar  üçün  öltəçi  bo- 
dunığ tirigrü igitim
  (K T   ş  29)  «...Ondan  sonra  tanrı  m ərhəm ət 
etdiyi,  bəxtim   olduğu  üçiin  ö ləsi  xalqı  diriliyə  doğru  yük- 
səltdim »  v ə  s.
V .M .N asilov  y a z u   ki,  «bu  feldən  düzələn  adın  təyini  sö z 
birləşm ələrində  işlən m əsin ə  təsadüf  edilmir».'  Lakin  gətirilən 
nüm unələr,  xüsusən 
ölləçi  bodunığ  tirigrü  igitim
  « ö ləsi  xalqı 
diriliyə  doğru  yüksəltdim »  ifadəsi  m üəllifln  bu  fıkrinin  doğru 
olm adığm ı göstərir.
B.M.HacHJioB. İJibiK ooxoHO-eHnceHCKHK  naMHTHHKOB.  MocKBa,  1960,  C.46.
5 9 4
4.  -ğma,  -gm ə,  -ığm a,  -  ig m ə  şək ilçili  feli  sifətlər. 
-ğma,  - 
gmə
  şəkilçisi  müasir  Azərbaycan  dilindəki 
-an,  -ən
  feli  sifət 
düzəldən  şək ilçiy ə  uyğun  gəlir.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin 
dilində 
-ğma,  -gmə
  şək ilçisi  indiki  zaman  çalarhqh  feli  sifətlər 
əm ələ  gətirir;  m əsələn: 
Bödkə körigmə bəglər,  gü yafjıltaçı siz 
(KT  c  11)  «Taxta  tabe  olan  bəylər,  axı  yanılasısm ız». 
İI birigmə 
tetjri türk  bodun  atı,  küsi yok  bolmazun  tiyin,  özümin  ol  tefjri 
kağan olurtı erinç
 (KT  ş  25-26)  «E1  verən tann  türk xalqm m  adı, 
şöhrəti  m əhv  olmasın  deyə,  özüm ü  o  tanrı  xaqan  oturtdu». 
Olurtukma  öltəçiçə  sakınığma  türk  bəglər,  bodun  ögirip, 
sebinip  toktamış  közi  yögərü  körti
  (B K   ş  2)  «Otıırduğuma 
öləcəyini  düşünən  türk  bəyləri,  xalqı  öyünüb,  sevinib  toxtamış 
gözü  ilə  yuxan  baxdı». 
Oza,  ya^a kəligmə  süsin  ağıtım
  (BK   ş 
31) 
«Düşm əni 
qabaqlayaraq, 
yayaraq 
g ə lə n  
qoşununu 
dağıtdım».
Qədim   tükr  yazısı  abidələrinin  dilində 
-ğma,  -gmə
  şəkil- 
çisi  vasitəsilə  düzələn  feli  sifətlər  bəzən  substantivləşib  adlar 
kimi  də  işlənir;  m əsələn: 
İçigmə içikdi,  bcdun boltı,  ölügmə
 ölti 
(BK  ş  37)  «Tabe  olan  tabe  oldu,  xalq  oldu,  ö lən   öldü». 
Bu bitig 
bitigmə  Yohğ tigin
  (K T  c  13)  «B u  yazm ı  yazan  kiçik  qohumu 
Y oh ğ tigin».
5
. 
-ur,  -ür,  -ır,  -ir,  -yur,  -yür,  ~ar,
  -ə r ş ə k ilç ili  feli  sifətlər.
Qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  bu  şək ilçilər  indiki  və 
qeyri-qəti  g ə lə c ə k   zamanda 
verbum  fmitum
  fellərinin  əsasm ı 
əm ə lə   gətirir.  Abidələrin dilində bu tip feli  sifətlər az  işlənir,  Bu 
feli 
sifətlər  qeyri-qəti  g ə lə c ə k   zaman 
çalarhğm da 
inkar 
aspektində  də  işlənir;  m əsələn: 
Körür közüın  körməz təg,  bilir 
biligim  bilməz  təg  boltı,  özim  sakıntım
  (K T   şm   10)  «Görən 
gözüm   görm əz  oldu, 
bilən  biliyim   b ilm əz  oldu, 
özüm 
düşündüm».
FELİ  BAĞLAMA
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  inkişaf  etm iş  feli 
bağlama  sistem i  mövcuddur.  «Feli  bağlamalara  felin  elə 
formaları  daxildir  ki,  bunlar  bilavasitə  verbum fm itu m   kim i  çıxış

edə  bilmir,  e lə c ə   də  nominativ kateqoriyalar  dcyildir,  hallanmır, 
m ənsubiyyət  şəkilçisi  v ə  ya  nom inativ  katcqoriyalara  aid  olan 
hər  hansı  bir  formam  qəbul  etmir.  Abidələrin  dilində  feli 
bağlamalann  yalm z  köm əkçi  rol  oynadığmı  m üşahidə  edirik: 
onlar  ya  şəx sli  formalan  m üşayiət  edir  və  onlarm  mənasmı 
genişləndirir,  ya  cüm lə  sistem ində  onian  ə v ə z   cdir,  ya  da  felin 
tərz  kateqoriyasmı  əm ə lə   gətirm ək  üçün  köm əkçi  fcllərlə 
birlikdə  əsas  fel  funksiyasmda  çıxış  cdir».'  V.M .NasiIov  göytürk 
yaztsı  abidələrinin  dilində  işlən ən   feli  bağlamalan  aşağıdakı 
kimi  qruplaşdırır;  bitişik  feli  bağlamalar,  bitişdirici  feli  bağla- 
malar,  aym cı  feli  bağlamalar, 
-ym/-yin
  şəkilçili  feli  bağlamalar, 
m əqsəd  bildirən  feli  bağlamalar.2  Burada  abidələrin  dilində 
işlənən  feli  bağlamalar  onlarm  sintaktik  funksiyalarma  görə 
deyil,  ifadə  etdikləri  köm əkçi  hərəkətin  əsas  fclin  ifadə  etdiyi 
hərəkətin  zamamna  m ünasibətinə  görə  qruplaşdınlacaqdır.  Bu 
baxımdan  qədim   liirk  yazısı  abidələrinin  dilində  işlənən  feli 
bağlamaları aşağıdakı kimi  qruplaşdırmaq olar:
I. 
Feli bağlamanm  ifadə  etdiyi nisbi  :?aman  əsas  felin  ifadə 
etdiyi  zamandan  ə v v ə lə   təsadüf  edir.  Əsas  felin  ifadə  etdiyi 
hərəkət  v ə  ya  v əz iy y ə t  icra  ed ilm əyə  başlarkən  belə  feli 
bağlamalarm  ifadə  etdiyi  hərəkət  və  ya  vəzi},^ət  artıq  bitmiş 
olur.  Buna  görə  də  belə  feli  bağlamaları,  şərti  olaraq,  keçmiş 
zaman  feli  bağlamaları  adlandırmaq  olar,  Abidələrin  dilində 
nisbi  keçm iş  zaman  bildirən  aşağıdakı  fcii  bağlama  tiplərinin 
işləndiyi  m üşahidə  edilir.
1. 
-p,  -ıp,  -ip  şəkilçili  feli  bağlamalar.  Bu  şəkilçi  ilə 
düzələn  feli  bağlamalarm  ifadə  ctdiyi  hərəkət  cüm lənin  xəbəri 
kimi  çıxış  edən  əsas  felin  ifadə  etdiyi  hərokətdən  əv v əl  icra 
edilir. 
-ıp,  -ip
  şəkilçisi  ilə  ə m ə lə   g ələn   bəzi  feli  bağlamalar 
qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  ən  çox  işlənən  feli 
bağlamadır;  m əsələn; 
Bilig bilm əzkişi oJ sahığ alıp, yağru barıp 
üküş  kişi  öltig
  (K T   c  7)  «SadəIövh  adam,  o  sözə  qulaq  asıb, 
yaxm  gedib  çoxlu  adam  öldün». 
Süçig  sabılja,  yımşak  ağısıtja 
artunp üküş,  türkbodun,  öItig{YJY
 c 
6
)  «Şirin  sözlərinə,  yumşaq
'  B.M.HacHJioB.  ilauK   opxoHo-eıiHceHCKHK  naMflxnHKOB.  MocKBa, 
1960,  c.46. 
^ Y enə 
orada, 
,s.46-51.
h əd iyyəsin ə  aldamb  çoxluca,  türk  xalqı,  öldün». 
Taşra yorıyur 
tiyin  kü  cşidip  balıkdakı  tağıkwış,  tağdakı  inmiş
  (K T   ş  11-12) 
«Xaricdə  qoşun  yürüdür  deyə  xəbər  cşidib  şəhərd ək i 
dağa 
qalxmış, 
dağdakı  enm iş». 
İlgərü,  kurığaru  süləp  tirmiş, 
kobartmış {¥JT
  ş  12)  «Şərqə,  qərbə  qoşun  çəkib  toplam ış». 
İlik 
tutıp törig
 /to
7
/^ (K T   ş  3)  «D övlət  düzəldib  qanun  qoym uş». 
Kül 
tigin  azman  akığ binip  təgdi,  sançdı
  (K T  şm  
6
)  «K ül  tigin  Az- 
manm  ağ  atmı  minib  hücum  etdi,  sancdı». 
Yirçi yir yarjılıp bo- 
ğazlantı
  (T  26)  «B ələd çi  yolu  səh v   salıb  öldürüldü». 
Kəligmə 
bəglərin,  bodunun  itip,  yağıp  azça  bodun  təzmiş  crti
  (T  43) 
«G ələn  bəylərini,  xalqını  təşkil  edib,  yığıb  azca  xalq  qaçmış 
idi». 
Bödkə özüm olurıp bunça ağır törüg tört bulufjdakı bodun- 
ğa itdim
  (B K   ş  2)  «Taxta  özüm  oturub  dörd  tərəfdəki  xalqa  bu 
qədər  ədalətli  qanun  qoydum». 
Olurtukıma  öltəçiçə  sakımğma 
türk  bəglər,  bodun  ögirip,  sebinip  toktamış  közi yögərü  körti 
(B K   ş  2)  «Oturduğuma  ö ləcəy in i  düşünən  türk  b əyləri  xalqı 
öyünüb,  sevinib  toxtamış  görü  ilə   yuxarı  baxdı». 
Biriyə  karluk 
bodun  tapa  sülə  tip  tuduk  Yamtanğ  ıtım
  (B K   ş  40)  «Cənuba 
karluk  xalqma  qarşı  qoşunla  get  deyib  tudun  Y am tan  göndər- 
dim». 
AIp ərin ölürip balbal kılu birtim
 (B K   c  7)  «İgid  döyüşçü- 
lərini  öldürüb  balbal  qoydum». 
Bunça  sütjüşip  alpın,  ərdəınin 
üçün  kü  bunça  tutdı
  (K Ç   12)  «B u  qədər  döyüşüb  igid  olduğu, 
cəsur  olduğu  üçün  bu  qədər  şöhrət  qazandı». 
Ebı  on gün  ötjrə 
ürkip barmış {y[Ç
  31)  «Evi on gün ə v v əl  hürküb getm iş» v ə  s.
Göytürk  O rxon-Y enisey  yazısı  abidələrinin  daş  kitabələ- 
rində  -p şək ilç ili  feli bağlamalann  işlənm əsi  üstünlük  təşkil  edir. 
Lakin  daş  kitabələrin  son  dövrünə  doğru,  göytürk  Orxon- 
Y eniscy  yazısı  abidələrinin  kağız  üzərində  yazılm ış  kitabə- 
lərində,  m əsələn ,  «Irk  bitig»  əsərində 
-p
  şəkilçili  feli  bağla- 
manın  işlən m ə  tezliyi  azahr, 
-ıpan
  şəkilçili  feli  bağlamalarm 
işlənm ə  intcnsivliyi  artır;  qədim   uyğur  yazısı  abidələrinin 
dilində  isə 
-ıpan
 şəkilçisinin  inkişafı daha da genişlənm işdir.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində 
-ıp
  şək ilçili  feli 
bağlamalar  bu  mənaları  ifadə  cdir;
a) 
-ıp  şəkilçili  feli  bağlamalar  zaman,  səbəb,  m əqsəd 
xaraktcristikah  hərəkət  bildirir,  daha  doğrusu,  feli  bağlamada

ifadə  edilən  hərəkətin  zaman,  səb əb ,  m əqsəd  və 
^ərt 
xarakteristikasmı bildirir. 
...kü eşidip halıkdakj tağıkmış,  tağdakı 
inmiş,  tirilip  yetmis  ər  bolmış
  (K T   ş  2)  «...x əb ə’r  ^şidib 
şəhərdəki  dağa qalxm ış,  dağdakı  enm iş,  toplaşıb yetmiş döyüşçü 
olm uş». 
01 sabığ esidip tün  udısıkım kəlm ədi (1
 
1 2
) 
« 0
  xəbəri 
eşidib  g ecə  yuxum   gəlm ədi». 
Süçik  sabıtja,  yımşak  ağısıija 
arturıp,  üküş,  türk  bodun,  öitig
  (K T   c 
6
)  «Şirin  sözlərinə, 
yumşaq h əd iy y əsin ə  aldamb  çoxluca,  türk xalqı,  öldün». 
Ötükən 
yir  olurıp  arkış-tirkiş  ısar,  nətj  burjığ yok
  (K T  c 
8
)  «Ötükən 
yerində  oturub  karvanlar  göndərsən,  heç  bir  dərd  yox». 
Kəligmə bəglərin,  bodunın itip, yığıp azca bodun  təzmiş crti
 (T 
43)  «G ələn  bəylərini,  xalqmı  təşkil  edib,  yığıb  azca xalq  qaçmış 
idi»  v ə  s.
b) 
-ıp
 şək ilçili  feli  bağlama  digər  h ərəkətlə  eyni  zamanda 
baş  verən  hərəkəti  ifadə  edir: 
Anı  körip  ança  biliıj
  (KT  c l3 ) 
«Onu  görüb  elə  bilin». 
llig  tutıp  törüg  itmiş
  (K T  ş  3)  «E1 
düzəldib  qanun  qoym uş». 
İlgərü,  kunğaru 
süləp  tirmiş, 
kobartmış
  (K T   ş  12)  «Şərqə,  qərbə  qoşun  çəkib  toplamış». 
Ekinti kün  kəlti,  örtçə kızıp kəlti
 (T  4 0 )  «İkinci  gün  gəldi,  od 
kimi  qızıb  gəldi». 
01 sabığ esidip bəglər kopın ...  tidi(T
  36-37) 
« 0
  xəbəri eşidib b əylər ham ıhqla dedi».
c)  -;/>feli bağlaması  həm cins  xəbəri  ifadə  edir: 
Beşyaşım- 
ta kaijsız kahp,  tokuzyegirmiyaşımğa ögsüz boltımÇY
 45)  «Beş 
yaşım da atasız qalıb,  on doqquz yaşım a anasız oldum».
2. 
-pan,  -pən  şəkilçili  feli  bağlamalar.  Bu  feli  bağlama 
ifadə  etdiyi  m ənaya  görə 
-ıp,  -ip
  şək ilçili  feli  bağlamaya 
yaxmdır. 
-ıpan
  şək ilçisi  ilə  düzələn  feli  bağlamanm  ifadə  etdiyi 
hərəkət  cüm lənin  xəbəri  kimi  çıxış  edən  əsas  felin  ifadə  etdiyi 
hərəkətdən  ə v v əl  icra  edilir.  M əna  planmda 
-ıpan
  şəkilçili  feli 
bağlama hərəkətin zaman,  səb əb ,  m əq səd  v ə  şərtini  ifadə edir.
Türkoloqlarm  bir  qismi  bu  fıkirdədir  ki, 
-ıpan
 şəkilçili  feli 
bağlamalar 
-ıp,  -ip
  şəkilçili  feİi  bağlamalarm  inkişaf  etmiş 
şəklidir.  Düzdür,  göytürk  O rxon-Y enisey  yazısı  abidələrində  və 
qədim   uyğur  yazısı  abidələrində  işlə n ə n   -ıpan  şəkilçili  feli 
bağlamaları  m üqayisə  etdikdə  göytürk  yazısı  abidələrindən 
qədim   uyğur  yazısı  abidələrinə  doğru  bu  feli  bağlamanın
işlənm ə  dairəsinin  xeyli  genişləndiyi  m üşahidə  cdilir:  göytürk 
olifbası  ilə  yazılmış  bütün  daş  kitabələrdə  cəm i  14 
-ıpan
  şəkilli 
fcli  bağlama  işləndiyi  halda,  göytürk  əlifbası  ilə  yazılmış