Dərs vəsaiti baki nurlan 2 0 0 6

kitabələrlə  qədim  uyğur  əlifbası  ilə  yazılm ış  kitabələr  arasmda 
keçid  m ərhələsi  təşkil  edən,  lakin  göytürk  əlifbası  ilə  yazılmış 
tokcə  bir  «Irk  bitig»  abidəsində  35 
-ıpan
  şəkilçili  feli  bağlama 
işlənir.  Qədim  uyğur  yazısı  abidələrinin  m ətnlərində  isə 
-ıpan 
şəkilçili  feli  bağlamanın  işlənm əsi  adi  haldır.  Lakin  qədim   türk 
yazısı  abidələrinin  dilində  bu  fərziyyəni  sübut  ed əcək   faktlar 
yoxdur.  Ə ksinə,  türk  dillərinin  tarixi  və  müasir türk  dillərinin  dil 
faktları  belə  bir  fıkir  sö y lə m ə y ə   imkan  verir  ki, 
-ıpan,  -ipən 
şəkilçili 
feli 
bağlamalar 
-an, 
-ən
 
şəkilçisini 
itirərək 
təkmilləşmişdir.  V .M .N asilov  iddia  cdir  ki, 
-ıp,  -ip
  v ə 
-ıpan,  - 
ipən
  şəkilçilərinin  mənasmda  fərq  olmuşdur: 
«-n
  morfoloji 
ünsürünün  fel  formalarmm  yaranmasmdakı  fərqləndirici  məna 
daşıdığmı  nəzərə  alaraq  düşünm ək  olar  ki,  müasir  dövrdə 
-pan, 
-/
7
(
7/7
 şəkilçili  feli  bağlamalar türk dillərində  tamam ilə  sıxışdırılıb 
istifadədən  çıxarılsa  da,  abidələrin  dilində,  sonralar  uyğur  və 
çığatay  yazılı  abidələrinin  dilində  hər  iki  növ  fcli  bağlamalarm 
yanaşı  işlənm əsi  onlarm  m ənaca  fərqlənm əsi  ilə   şərtlənir. 
Bunun  səbəbi 
-p
  şəkilçili  feli  bağlamalarm  həm   d əy işən ,  həm 
də  eyni  zamanlı  hərəkəti  ifadə cd ə bilm əsidir».'
N ə  O rxon-Y enisey  abidələrinin,  nə  uyğur  və  çığatay  yazılı 
abidələrinin,  nə  də  türk  xalqalarının  klassik  ədəbiyyatının  dili 
V.M .  Nasilovun  fıkirlərini  əsaslandırmaq  üçün  material  vermir. 
Türk  dillərinin  bütün  dövrlərinin  bütün  yazılı  abidələrində 
-ıp, 
-ip
  və 
-ıpan,  -ipən
  şəkilçıli  fcli  bağlama  bir  m əna 
fcli 
bağlamada  ifadə  edilən  hərəkətin  əsas  fcldə  ifadə  cdilən 
hərəkətditn  əv v əl  icra  edildiyi  m ənasım   ifadə  cdir.  Hətta 
-ıp, 
-ip
  şəkilçili  fcli  bağlamanın  əsas  feldəki  hərəkəU ə  eynizamanlı 
hərəkəli  ifadə  etdiyi  hal  kimi  təqdim   edilən  təsadüflərdə  belə 
feli  bağlamada  ifadə  cdilən  hərəkət,  bir  an  da  olsa  bclə,  əsas 
fcldəki  hərəkətdən  ə v v ə l  baş  vcrir. 
-ıpan, 
-ipən
  şək ilçili  feli 
bağlamaların  göytürk O rxon-Y cnisey yazısı  abidələrinin  dilində, 
habclə  qədim   uyğur,  çığatay  v ə  ayn-ayrı  türk  xalqlarmın  klassik
'  B.M.HacHJTOR.  Jl3biK  opxoHO-eHHceftcKHK  naMJiTHHKOB.  M ocK B a, 
1960, C.49.

ədəbiyyatm ın  diiində  -ıp,  -ip  şək ilçili  feii  bağiamaya  nisbətən  
daha  az  işlən m əsi  belə  bir  fikir  sö y ləm əy ə  əsas  verir  ki, 
-ıp,  -ip 
şəkilçisi  türk  dillərinin  h ə lə   O rxon-Y enisey  dövründən  ə v v ə l 
-ıpan,  -ipən
  şəkilçisindən 
-an,  -ən
  ünsürünün  düşm əsi  n ə tic ə - 
sində  yaranmış,  bu  sadələşm ə  prosesi  uzun  illor  davam  etm iş  v ə  
m əhz  buna  görə  də  hər  iki  şəkilçi  ayn-ayn  türk  əd əb i  dillərinin 
yarandığı  dövrədək  v ə  daha  sonralar  bir  müddət  paralel  işlən - 
mişdir.  Zaman  keçdikcə  yeni  şəkil  köhnəni  tamamilo  istifadə- 
dən  çıxarmışdır. 
-jp
  v ə  
-ıpan
  şəkilçili  feli  bağlamalar  arasmda 
məna  fərqi  oim asm a  g əlin cə,  qeyd  etm ək  lazımdır  ki,  hətta 
ayrıhqda götürülmüş  qədim   türk  yazısı  abidələrindon  hər  biri  bu 
fikri  təkzib  edir  v ə   bu  feli  bağlama  formalarmm  dublet  kimi 
işləndiyini  göstəriı-;  m əsələn: 
Yarakiığ icantan  kəlip yaya  eltdi? 
Süfjüglig kantan kəlipən sürə eItdi?{YİT
  ş  23)  «Yaraqhlar  hara- 
dan  g əlib   səni  yaydı?  Süngülülər  haradan  gəlib  səni  sürüb  apar- 
dı?>>.
Q ədim   türk yazısı  abidələrinin  dilində 
-ıp,  -ip
 şək ilçili  feli 
bağlamalara  nisbətən 
-ıpan,  -ipən
  şək ilçili  feli  bağlamalar  az 
işlənir;  m əsələn : 
Olvrıpan türk bodunırj ilin,  törüısin  tuta birmis, 
iti  birmis
  (K T   ş  1)  «Oturub  türk  xalqmm  elini,  qanununu 
yaratmış,  təşkil  etm iş». 
Sü süləpən  tört buluijdakı  bodunığ kop 
almış,  kop  baz kılmış
  (K T   ş  2)  «Qoşun  çəkib  dörd  tərəfdəki 
xalqlan  tam am ilə  almış,  tamamilə  tabe  etmiş». 
Bunça  bodun 
kəlipən  sığıtamış,  yuğlamış
  (K T   ş  4)  «Bu  qədər  xalq  gəlib  
ağlamış,  dəfh  etm iş». 
Titk  bəglər türk atw  ıtı,  Tabğaçı  bəglər 
Tabğaç  atı  tutıpan  Tabğaç  kağanka  körmiş
  ((K T   ş  7-8)  «Türk 
bəyləri  türk  adlarmı  itirərək  Tabğaçdakı  bəylər  Tabğaç  adlarmı 
qəbul  edib  Tabğaç  xaqanma  tabe  olm uş». 
Sürjüg  batımı  karığ 
sökipən,  Kögmən yaşığ  toğa yorıp  kırkız  bodunığ  uda  basdım 
(B K   ş  27)  «Süngü  batan  qədər  qahnhğı  olan  qarı  dağıdıb, 
K ögm ən  m eşəli  dağlarmı  başyuxan  yürüyüb 
qırğız  xalqmı 
yuxuda  basdım». 
Sələtjə  kodı  yorıpan  karağın  kısdılata  ebin, 
barkın  anta  buzdım
  (B K   ş  37)  «Selenqa  boyu  yürüyüb  m əğlub 
edərək  evini,  saraymı  onda  dağıtdım». 
Anta yana  tüsip  Orkun 
Balıklığ beltirində el örginin anta örgipən ititdini^AÇ
  34)  «Onda 
yenə  qayıdıb  Orkun  v ə  Bahkhğ  çaylarmın  birləşdiyi  yerdə
dövlət  sarayını  orada  hörüb  (tikib)  təşkil  etdim». 
Adırümışda 
sakınur  ertimiz',  adırıhpan...
  (İA  1)  «Ayrılanda  qüssələnirdik, 
aynhb...» 
Kara  kanka  banpan,  Yalabaç  barıpan  kəlmədiniz, 
bəgimizÇi
  30)  «Qara xanm  (yamna)  gedib,  səfir  gedib  qayıtma- 
dmız.  bəyimiz». 
İlim  ökünçüljə kalın yağıka  kıymatan  təgipən 
ädırıldım, yıta
  (Y   28)  «EIimin  kədərinə  çoxlu  yağıya  qıymadan 
hücum  edib  öldüm,  əfsus». 
Bay ər koyı  ürkipən  barmış
 (IB  40) 
«Varh  adamın  qoyunu  hürküb  getmiş». 
Kan  olurıpan  ordu yar- 
wış
 (IB 41) «Xan oturub ordu yarmış».
S.Y.M alov,  İ.A.Batm anov  və  H.İ.M irzəzadə  akademik 
F.Y.Korşun  irəli  sürdüyü  fərziyyəyə  əsaslanıb  göstərirlər  ki, 
-ıpan,  -ipən
  feli  bağlama  şəkilçisi 
-ı,  -i,  -u,  -ü
  feli  bağlama  şə- 
kilçi  (indiki  zaman  feli  bağlama  şəkilçisi)  +  monqol  dilində 
keçmiş  zamanın  indi  də  işlənən 
-ba,  -bə
 şəkılçisindən  +  əla v ə 
n 
ünsüründən yaranmışqır.
3. 
-ğah,  -g əii  şək ilçili  feii  bağiamaiar.  Q ədim   türk  yazısı 
abidəlorinin  dilində  bu  feli  bağlamalar  əsas  feldə  ifado  olunan 
hərəkotin  m əqsədini  bildirir.  Bu  feli  bağlama  əsas  hərəkətlə 
köməkçi  hərəkət arasmdakı  zaman  fərqi çalarhğmı da  ifadə edir. 
Abidələrin  dilində 
-ğah,  -gəli
  şəkilçisi  iiə   düzələn  feli 
bağlamalann  ifadə  etdiyi  hərəkət v ə ya v ə z iy y ə t  əsas  felin  ifadə 
ctdiyi  hərəkət  v ə  ya  vəziyyətd ən   ə v v ə l  icra  cdilir.  Abidələrm  
dilində 
-ğah,
  -^ ə //şək iiçili  feli bağlamalar iki m əna  ifadə  edir:
a) 
Bu  feli  bağlamalar  işin,  hərəkətin  icrasmm  m əqsədini 
bildirir;  m osələn: 
Yuyka  erikUg  toplağah  uçuz  ermiş,  yinçgə 
erikHg  üzgəh  uçuz
  (T  13)  «Naziyi  toplamaq  asandır,  incənı 
sındırmaq  asandır». 
...yok  üçün  kisi  bahkda  mafja  ukğah  kəlti 
(B K   ş  28)  «...oImadığı  üçün  adamlar  şəhərdən  m ənə  tabe 
olm ağa  goldi». 
Yadağı  yabız  bohı  tip  alğah  kəlti
  (B K   ş  32) 
«PiyadaIarı  z ə if  oldu,  -  deyə  almağa  gəldi». 
SıQär  süsi  ebig, 
barkığ  yolğah  bardı,  sıtjar  süsi  süfjüşgəli  kəlti
  (B K   ş  32) 
«Qoşunun  yarısı  evi,  sarayı  dağmağa  getdi,  qoşunun  yansı 
d ö y ü şm əy ə  gəldi». 
Öd tefjri yasar,  kisi oğh kop  ölgəh törümiş 
(K T   şm  10)  «Taleyi  tann  yazar,  insan  oğlu  ham ılıqla  olum lü
yaranm ış».

b) 
Bu  feli  bağlama  zaman  m ənası  ifado  edir;  m əsolən : 
Türk  bodun  olurğah,  türk  kağan  olurğah  Şaijtun  bahka,  taluy 
ügüzkə təgm işyok erm iş{l
  18)  «Türk  xalqı  oturalı,  türk  xaqanı 
oturalı  Şandun  şəh ərin ə,  dəniz çaynıa çatdığı olmamışdı».
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  feli  bağlama  ə m o lə  
gətirən 
-ğah,  -gəli
  şəkilçisi  müasir  Azərbaycan  dilində  e y n i 
v əzifən i yerinə yetirən 
-ah,
  -c
9
//şə k ilç isin ə   uyğundur.
4.  -matm,  -m ətin  şəkilçili  feli  bağlama.  Bu  şəkilçi 
-tna, 
-wə
  inkar  şək ilçisi  ilə  
-tanZ-tin,  -tənZ-tin
  çıxışlıq  hal  şə k ilç ilə - 
rinin  birləşm əsindən  ə m ə lə   gəlm işdir. 
-matm,  -mətm
  şə k ilç ili 
feli  bağlamalar  qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  az  işlənir; 
m əsələn: 
Antağmm  üçün  igidmiş  kağamljm  sabm  almatm  y ir  
sayu  bardığ
  (K T   c  8-9)  «Elə  olduğun  üçün  səsi  y ü k səltm iş 
xaqanımn  sözünə  qulaq  asmadm 
yer  boyu  getdin». 
İlim 
ökünçürjə  kahn  yağıka  kıymatm  təgipən  adınldun
  (Y   2 8 ) 
«Elim in  kədərinə  sıx  yağıya  qıymadan  hücum  edib  öldüm ». 
Yililjə,  kudursuğ ıQniljə  təgi yağrıpan kamşayu  umatm  turur,  - 
tir
  (IB  24)  «Y alm a,  quyruğunun  ucuna  təki  sürtülüb  yara 
olduğundan  (at)  hərəkət  etm əyi  bacarmayıb  durur,  -  deyir». 
Turuyaya kuş  tüşnəkkinə konmuş,  tuymaatm  torka  iUnmiş,  uça 
umatın olurur,  - tirilB
  94-95)  «Dum a quşu  düşərgəsinə  qonm uş, 
duymadan tora  ilişm iş,  uçmağı baearmadan  oturur,  -  deyir».
5.  -ça,  -ç ə   şək ilçili  feli bağlamalar.  Qədim   türk  yazısı  abi- 
dələrinin  dilində  qeyri-məhsuldar  işlənən  feh  bağiama  şə k il- 
çisidir. 
-ça,  -çə
 şəkilçisinin əm ə lə   gətirdiyi  feli  bağlamamn  ifadə 
etdiyi  hərəkət  əsas  felin  ifadə  etdiyi  hərəkətdən  əv v əl  baş  verir, 
daha  doğrusu,  feli  bağlamanın  ifadə  etdiyi  hərəkət  bitən  kim i 
əsa s  felin  ifadə  etdiyi  hərəkət  başianır;  m əsələn: 
Uluğ  oğhm 
ağrıp yok bolça  Kuğ səfjünig balbal kılu  birtim
  (B K   c  9)  « B ö - 
yük  oğlum   x əstələn ib   ölünçə  K uğ  sənünü  (ona)  balbal  qoy- 
dum». 
...köbürgəsi terçə...
  (B K   q  4)  «...körpüsü  tikildikdə...». 
Bəg  crikçə  Sahık  Basar  eçimiz...
  (Y   32)  «Fiəy  olanda  Sabık 
Basar böyük  qardaşm nz...»
-ça,  -çə
  feli  bağlama  şəkilçisi,  güman  ki,  türk  dillərində 
«vaxt»  sözü  ilə   eyrıi  m ənam  verən  və  paralei  işlənən,  indi  də 
b əzi  türk  dillərində  zaman  zərfmin  yaranmasında  iştirak  edən
(m əsələn,  Azərbaycan  dilində: 
səhər  çağı,  axşam  çağı,  uşaq 
çağı,  o  çağlar)  çağ
  sözündən  sonuncu  samitin  düşm əsi  ilə 
törəmişdir.  Türk  dillərində  sonuncu  quttural  samitin 
{q,  ğ,  k,  g) 
düşməsi qanunauyğun  fonetik hadisədir.
6
. 
-kunça,  -künçə,  - kmça,  -kinçə  şəkilçisli feli bağlamalar. 
Qədim  türk  yaztsı  abidələrinin  dilində  qeyri-m əhsuldar  işlənən 
bu  feli  bağlama  şəkilçisi  mürəkkəb  rnorfoloji  quruluşa  malikdir;
0
, 
-kun,  -kün,  -km,  -kin  və  -ça,  -çə
  < 
çağ
  «vaxt,  zaman» 
hissələrindən  ibarətdir.
-kunça,  -künçə,  -  kmça,  -kinçə
  şəkilçisi  ilə  düzələn  feli 
bağlamanın  ifadə  etdiyi  hərəkət  əsas  felin 
ifadə  etdiyi 
hərəkətdən  əv v əl  baş  verir;  feli  bağlamanın  ifadə  etdiyi  hərəkət 
bitəndən  dərhal  sonra  əsas  felin  ifadə  etdiyi  h ərəkət  başlanır; 
m əsələn: 
...buzkunça  kəlir ertimiz {O
  9 - 1 0 )   « ...m əğlu b   edinçə 
gəlirdib) 
...esidməkinçə  banp  iç  ara...(Y
  39)  «...  eşitm əyincə 
gedib aralarmda...».
Bu  feli  bağlama  şəkilçisi  müasir  Azərbaycan  dilində 
birinci  samitini  itirmiş, 
-mca,  -incə,  -unca,  -üncə
 
şəklində 
işlənir.
II. 
Fcli  bağlamanın  ifadə  etdiyi  zaman  çalarlığı  əsas  felin 
ifadə  etdiyi  zamanla  eyni  vaxta  təsadüf  cdir,  yi)ni  fcli  bağ- 
lamamn  ifadə  etdiyi  iş,  hərəkət  v ə   v əziyyət  osas  felin  bildirdiyi 
iş,  hərəkət  və  v əziy y ətlə  eyni  zamanda  icra  edilir.  Buna  görə  də 
belə  feli  bağlamalan,  şərti  olaraq,  indiki  nisbi  zaman  feli 
baglamaları  adlandırmaq  olar.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin 
dilində  işlənm iş  nisbi  indiki  zaman  feli  bağlamaları  aşağıdakı 
şəkilçilərlə  ə m ə lə  gəlir:
I. 
-dukda,  -dükdə,  -tukda,  -tükdə
  şəkilçisi.  Q ədim   türk 
yazısı  abidələrinin  dilində  nisbi  indiki  zaman  feli  bağlamalan 
ə m ə lə   gətirən 
-duk,  -dük,  -tuk,  -tük
  fcli  sifət  ə m ə lə   gətirən  şə- 
kilçi  və 
-da,  -də
 ycrlik  hal  şəkilçisinin  bir'əşm əsindən  düzəlm iş 
mürəkkəb  morfemdir. 
-dukda,  -dükdə,  -tukda,  -tükdə
  şəkilçili 
feli  bağlamalarm  ifadə  etdiyi  hərəkət  cüm lənin  xəbəri  mövqe- 
y in d ə  çıxış  edən  əsas  felin  ifadə  etdiyi  h ərək əd ə  eyni  zamanda 
baş  verir;  məsələn: 
Yağru kontukda kisrə ayığ bilik bilig anta öyür 
ermiş
  (K l'  c  5)  «Yaxun  yerləşdikdən  sonra  bəd  əm əlləri  orada

öyrənir  im iş». 
Eçim kağan olurtukda özim tarduş bodun  üzə şad 
ertim
  (K T   ş  17)  «Ə m im   xaqan  oturduqda  özüm  tarduş  xalqı 
üzərində  şad  idim». 
Ka/Jım kağan  uçdukda  inim  Kül  tigin yeti 
yaşda kaltı
 (K T   ş  30)  «Atam  xaqan  vəfat  etdikdə  kiçik  qardaşım 
K ül  tigin  yeddi  yaşda  qaldı». 
OI  təgdükdə  BayırkunuQ  ak 
adğınğ udlıkm  sıyu  urtı
  (K T  ş  36)  « 0   döyüşdə  Bayırkunun  ağ 
ayğırmm  budu  sm dı». 
Sad atığ anta bemıis boltukda  tokuz oğuz 
bəg yağı  ermis,  bödük  ermis
  (O 
6
)  «Şad  adını  onda  verəndə 
doqquz oğuz bəyləri  yağı  imiş,  böyük  imiş».
2. 
-m,  -in  şəkilçisi.  Qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində 
bu  şəkilçi  qeyri-məhsuldar  işlənir.  A bidələrin  dilində  onun  ən 
ço x  
ti
  «dem ək»  felinə  qoşulub  feli  bağlama  ə m ə lə   gətirdiyi 
m üşahidə  edilir;  indi  onun  ə m ə lə   gətirdiyi 
tiyin
 feli  bağlamasmı 
ço x   vaxt  bağlayıcı  söz  də  adlandırırlar: 
Türk  bodun  yok
bolmazun tiyin,  bodun  bolçun  tiyin,  kaljım İltəris kağamğ,  ögim 
tlbilgə katunığ tetjri töpəsintə tutıp yögərü kötürmis erinç
 (K T   ş
11)  «Türk  xalqı  y o x   olmasm   d eyə,  xalq  olsun  deyə,  atam  İltəris 
xaqam,  anam  İlbilgə  xatunu  tann  təp əsində  tutub  yuxan 
götürmüş». 
Türk bodun yitməzun tiyin, yoluk erməzün tiyin,  üzə 
teljri  tir  ermis
  (O  3)  «Türk  xalqı  sona  yetmıəsin  deyə,  yox 
olmasın  deyə,  üstdə  tanrı deyir im iş». 
Nəkə təzər biz,  üküs tiyin, 
nəkə  korkur  biz,  az  tiyin?
  (T  38-39)  « N iy ə   qaçırıq,  çoxdurlar 
deyə,  niyə  qorxuruq,  azığ deyə?».
Q ədim  türk yazısı  abidələrinin  dilində 
-ın,  -in
 feli  bağlama 
şəkilçisi  felin  inkar  aspektində  də  işlənir;  m əsələn; 
Türk bodun 
kanın bolmaym  Tabğaçda adınltı
 (T  2) «Türk xalqı xanı olmadan 
Tabğaçdan  ayrıldı».
N üm unələrdən  göründüyü  kimi 
-ın,  -in
  feli  bağlama 
şək ilçisi  hərnişə  saitlə  bitən  fellərə  artırılır  və  özündən  ə v v ə l 
y  
bitişdirici  samitini  qəbul  edir  v ə  
-yın,  -yin
  şəklinə  düşür.  Buna 
görə  də  b əzi  tədqiqatçılar  onu 
-ıp,  -in
  şəkilçisi  kimi  yox, 
-ym, 
-yin
 şəkilçisi kirni qübul  edir.
A bidələrin  dilində 
ti
  «dem ək»  felin ə  qoşulan 
-yin
  feli 
bağlama şək ilçisi çox  məhsuldar işlənir.
Q ədim   türk yazısı  abidələrinin  dilində  feli  bağlama düzəl- 
dən 
-yin
 şək ilçisi  müasir  Azərbaycan  dilində 
-yə
 şəklində 
{de  +
yə)
  işlənir.  Qədim  türk 
-yin
  şək ilçisi  müasir  Azərbaycan  dilin- 
dəki 
-yə
  variantına 
-yü
  arahq  variantı  v a sitəsilə  keçmişdir.  Bu 
prosesdə ə v v ə lc ə  tiyin  feli  bağlamasmın  son  samiti düşmüş,  son- 
ra  qapalı  saitlərin asıq saitlərə  çevrilm əsi  qanununa əsasən   /sa iti 
tədricən 
ə
  saitinə  çevrilmişdir.  Felin  kökü  də  uyğun  surətdə 
dəyişmişdir;  söz başmda  işlən ən  kar  /‘samiti  cingiltili  t/sam itinə, 
qapalı  /sa iti  yanm açıq  e s a itin ə   çevrilmişdir: 
tiyin
  > 
tiyi >  diyü 
> 
deyü >  deyə.
-yü
 şəkilçili  feli  bağlamalarm  h ə lə   XI  yüzillikd ə  «Kitabi- 
D ədəm   Qorqud»  dastanlarmm  dilində  işləndiyini  görürük: 
Tacım-taxtım verməyələr deyü,  səni andım,  ağladım.
3. 
-
1
,  -i,  -u,  -ü  şək ilçisi  (saitlə  bitən  fellərdə  bu  şəkilçidən 
əv v əl 
y
  bitişdirici  samiti  artırıhr).  Bu  şək ilçi  v a sitəsilə  ə m ələ 
gələn  feli  bağlamalar  qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  ən 
çox  işlək  feli  bağlamalardır.  A bidələrin  dilində 
-ı,  -i,  -u,  -ü 
şəkilçili  feli  bağlamalar  elə  bir  hərəkəti  bildirir  ki,  feli 
bağlamada  ifadə  edilən  hərəkət bitən  kimi  əsas  felin  ifadə  etdiyi 
hərəkət  başlanır,  yəni  feli  bağlamanın  bildirdiyi  hərəkət  əsas 
felin 
bildirdiyi 
hərəkətin 
başlanğıcı 
olur. 
Bu 
növ 
feli 
bağlamalarm  cüm lədəki  sintaktik  rolu  rəngarəngdir;  onlar  tərzi- 
hərəkət,  zaman,  m əqsəd  v ə  səb əb   zərflikləri  kimi  işlən ə  bilir. 
Burada 
-ı,
  -/' 
-u,  -ü
  şək ilçili  feli  bağlamaların  abidələrin  dilində 
işlənm əsinə  bir  neçə  nümunə  verilir:  K ağanım   ben  özüm  -  
Bilgə  Toyukuk otüntük otünçimin  eşidü  berti
 (T  15)  «Xaqanım 
m ənim   özümün  -   Müdrik  Tonyukukun  etdiyi  xahişi  cşitdi». 
Kcyik yiyü,  tabısğan yiyü olurır crtimiz {J
 
8
)  «K cyik   ycyərək, 
dovşan  yeyərək   oturur  idik». 
Anta kalmış yir sayu kop  turu,  ölü 
yorıyur crtig
 (K T  c  9)  «Onda qalmışın yer  üzündə  əld ən   düşmüş 
halda  yürüyür  idin». 
Türk  bodun,  ölürəyin,  uruğsıratayın,  -  tir 
crmiş, yokadu barır ermiş {KT
  ş  10)  «Türk xalqı,  ölək ,  nəslim izi 
m əh v  cdək,  -  deyir  imiş,  yox  olub  gedir  imiş». 
On  ox  oğlılja, 
tatnja  təgi bunı körü bilifj
 (K T  c  12)  «On  ox  oğluna,  tatına  təki 
bunu  görərək  (buna  baxaraq)  bilin». 
Türk  bodun  atı yok  bolu 
barmış  crti
 (O  3)  «Türk  xalqınm  adı  yox  olaraq  getm işdi». 
Lüi 
yılka  yetinç  küçlig  alp,  kağanımda  adıralu  bardıljız