Dərs vəsaiti baki nurlan 2 0 0 6

  (O  12) 
«Əjdaha  ili  yeddinci  ayda  güclü,  igid  xaqanımdan  ayrılaraq

getdiniz». 
Mən  iniligü  bunça  başlayu kazğanmasar,  türk  hodun 
öhəçi  erti,  yok  boltaçı  erti
  (B K   ş  33)  «M ən  kiçikliyi  b e iə c ə  
başlayaraq  qazanmasa  idim,  türk  xalqı  ö ləsi  idi,  yox  olası  idi». 
Yağm  başı  yonyu  kəlti
  (MÇ  18)  «Yağm m   ön  d əstələri 
yürüyərək  gəldi». 
...altunın,  örütj  kümüşin,  kurğağhğ  kutaym, 
əkinlik  isigitin,  özlək  atm,  adğırm,  kara  kisin,  kök  teyinin 
türkimə,  bodunıma  kazğanu  birtim,  iti  birtim
  (B K   şm  11-12) 
«...qızılm ı,  parlaq  gümüşünü,  qıraqh  ipəyini,  əkinlik  taxılm ı, 
cins  atım,  ayğırım,  qara  maralım,  göy  dələsini  tı’irkümə,  xaJqıma 
qazandım,  təşkil  etdim».
V .M .N asilov  -/ş ə k ilç ili  feli  bağlamalarm  qoşm aya  çev rilə 
bildiyini  iddia  edib  yazır;  «Ehtimal  ki,  bitişik  feli  bağlamalarm 
( -/ şəkilçili  feli  bağlamalarm -  
Ə.R.)
  v əziy y əti  məkan  və  zam an 
planmda  ifadə  edə  bilm ək  qrammatik  v ə   məna xüsusiyyəti  onun 
z əifləm əsin ə  v ə   leksik-qrammatik  cəh ətd ən   konversiyasm a 
səbəb  olmuşdur,  b elə  ki,  ayn-ayn  hallarda  o,  qoşma  kim i 
sabitləşm əyə  başlamışdır.  M əsələn ;  ... 
kurığaru  Təmir kapığka 
təgi sülədimiz
  (K T  
6
)  «B iz  Dəm irqapıya  təki  (hərdən;  D əm ir 
qapıya  çatanadək)  qoşun  apardıq». 
T^gi
 qoşması 
t>g
 «dəym ok», 
«çatmaq»  felindən  törəmiş  feli  bağlama  olub  ondan  asıh  olan 
vasitəli tamamhğı  istiqamət-yönlük halmda idarə  edir».‘
Q eyd  etm ək  lazımdır  ki,  qədim   türk  yazısı  abidələrinin 
dilində 
təgi
 qoşm a  v ə   feli  bağlama  kim i  omoformdur.  Bundan 
başqa,  abidələrin  dilində 
təg
 sözü  qoşm a  v ə  fel  kimi  də  işlənir; 
bunlar isə  omonimdir.
4. 
-a,  -ə   şəkilçisi.  Bu  şəkilçi  saitlə  bitən  fellərdə 
-ya,  -yə 
şəklində  işlənir.  B u  şəkilçi  ilə   ə m ə lə   g ələn   feli  bağlam alann 
ifadə  etdiyi  hərəkət əsas  felin  ifadə etdiyi  hərəkətdən  ə v v ə l  icra 
edilir,  daha  doğrusu,  feli  bağlamanm  ifadə  etdiyi  hərəkət  bitən 
kimi  əsas  felin  ifadə  etdiyi  hərəkət  başlanır.  Buna  görə  də 
dilçilik  ədəbiyyatında  bu  feli  bağlamada  və  cüm lənin  xəbəri 
olan  əsas  feldə  ifadə  edilən  hərəkətin  eyni  zamanda  baş  verdiyi 
göstərilir.  B u  feli bağlama qədim  türk yazısı abidələrinin dilində 
çox  işlən ən   feli  bağlamalardandır;  m əsələn ; 
Ötükən yış olursar, 
betjgü  il  tuta  olurtaçı  sən,  türk  bodun,  tok
  (K T   c 
8
)  «Ötükən
'  B.M.HacHTOB.  HsbiK opxoHO-eHHceftcKHK naMaTHHKOB.  MocKBa,  1960,  c.47.
606
meşəli  dağlannda  otursan,  əbədi  el  düzəldərək  omrasısan,  türk 
xalqı,  tox». 
KalJmj  kağan  ança  itig,  törüg kazğanıp  uça  barmış 
(KT  ş  15-16)  «Atam   xaqan  eləco  eli,  qanunu  düzəldib  vofat 
ctmiş». 
İlgərü Kadırkan yışığ aşa,  bodunu ança konturtunız(¥.i: 
ş  21)  «Şərqə  Kadırkan  m eşəli  dağlanm  aşaraq,  xalqı  cləcə 
yerləşdirdib). 
Ak  Tərməl keçə oğraklatdım
  (T  25)  «A ğ  Tərm əl 
çayını  keçərək  düşərgə  saldırdım». 
Üç oğuz süsi basa
  lo /r /( B K  
ş  32)  «Üç  oğuz qoşunu  basaraq  gəldi». 
Kuğ səQünüg balbal tikə 
birtim
  (B K   c  9)  «K uğ  sənüni  balbal  qoydum». 
Sətəfjə  sıka 
sançdım
  (MÇ  16)  «Selenqa  çayına  sıxışdıraraq  m əğlub  etdim». 
Çik  bodumğ  bııjım  sürə  kəlti  (MÇ  26)  «Çik  xaiqım  aiayım 
sürərək gəldi». 
Kurığaru  Yinçü  ügüzig keçə  Təmir kaptğka təgi 
sülədim
  (K T  c  3-4)  «Q ərbə  İnci  çayım  keçərək  Dəm ir  qapıya 
təki  qoşun  çəkdim». 
OI yüka  türgis tapa Altun yışığ toğa,  Ertis 
ügüzig keçə yondımtz (k.J
  ş  36-37)  «Həm in  il  türgişlərə  qarşı 
Altıın  m eşəli  dağlarmı  qalxaraq,  İrtış  çayım  keçərək  yürüş  ct- 
dik».
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində 
-a,  -ə
  şəkilçili  feli 
bağlamalar aşağıdakı  mənaları  ifadə  cdir;
a)  Bu  feli  bağlamalar  hərəkətin  icra  tərzini  ifadə  edir; 
m əsələn; 
Çik  boduntğ  bıQım  sürə  kəiti
  (MÇ  26)  «Alayım   çik 
xalqını  sürüyərək  gəldi». 
Sələljəkə  sıka  sançdım
  (MÇ  16) 
«Selenqaya  sıxışdıraraq  qalib  gəldim ». 
A t  üzə  bintürə  karığ 
sökdim
 (T  25)  «AtIara mindirərək qan  dağttdım».
b)  Bu  feli  bağtamalar  əsas  fcldəki  h ərək ətlə  cyni  zamanda 
baş  vcrən  hərəkəti  ifadə  edir;  m əsələn; 
Ötükən  yış  olursar, 
betjgü  il  tuta  olurtaçt  sən,  türk  bodun,  tok  {KT  c
 
8
)  «Ötükən 
m eşəli  dağlannda  otursan,  əbədi  el  düzəldərək  oturasısan,  türk 
xalqı,  tox». 
Yokaru at yetə yadağm ığaç tutunu ağturtun {7
  25) 
«Y uxan  atlan  yedəkdə  tutaraq,  piyada,  ağaclardan  tutaraq 
qaldırdımw.
c)  Bu  feli  bağlamalar  əsas  feldəki  hərəkətdən  ə v v əl  baş 
vcrən  hərəkəti  ifadə  edir;  m əsələn; 
O/yıJka  türgis  tapa  Altun 
y ış t ğ  
(oğa,  Ertis  ügüzig  keçə  yorıdım
  (B K   ş  27)  «Həmm  ıl 
türgişlərə  qarşı  Altun  m cşəli  dağlarım  başyuxarı  qalxaraq,  Irtış

çayırn  keçərək  yürüş  etdim». 
...tokuz ərig əgirə  tokıdı
  (K T   şm
6
)  «...doqquz döyüşçünü mühasirə  edərək  m əhv  etdi».
Q ədim  türk yazısı abidələrinin  dilində 
-a,  -ə  və -ı,  -i,  -u,  -ü 
şəkilçiləri  bəzi  hallarda  dublet  kimi  çıxış  edir;  m osələn: 
Olurıpan  türk bodunıtj ilin,  törüsin  tuta  birınis,  iti birmis
  (K T   ş
1)  «Oturub  türk  xalqmm  elini,  qanununu  düzəltm iş,  təşkil 
etmiş».
5.  -kan,  -kən  şəkilçisi.  B u  şəkilçinin  ə m ə lə   gətirdiyi  feU 
bağlamalarm  ifadə  etdiyi  hərəkət  əsas  felin  ifadə  etdiyi 
hərəkətlə  eyni  zamanda  baş  verir; 
m əsələn: 
Tanım  tüsi  takı 
tükənməzkən  taluyda  yatıpan  tapladukımın 
tutar  mən, 
sebdükimin  yiyür  mən
  (IB  4-5)  «Vücudunun  görünüşü  h ə lə  
tükənm əzkən  dənizdə  yatıb  arzu  etdiyim i  tutaram,  sevdiyim i 
yeyirəm ». 
Kara  öpkük  y ıl  yarumazkan  tidi
  (IB  32)  «Qara 
şanapipik bir  ilə d ə dəyişm əz,  - dedi».
6
.  erikli  forması.  Q ədim  tükr yazısı  abidələrinin  dilində  iki 
v ə   ya  daha  çox  hərəkət  v ə   ya  hahn  eyni  zamanlıhğmı  ifadə 
edən  fel  forması  olmuşdur.  A bidələrin  dilində  hərəkətin 
eyninizam hlığm ı  göstərən  forma 
ir/er
 naqis  felinin  kökünə 
-ikli 
(ehtimal  ki, 
-ik  +  li
  hissələrindən  ibarət  m ürəkkəb  şəkilçidir) 
şəkilçisini  artırmaqla  ə m ə lə   gəlir. 
İrikli/erikli
  fel  forması 
abidələrin  dilində  ən   çox  indiki  zamanda  işlən ən   əsas  fellərə 
qoşulur,  ondan  sonra  işlənir  v ə   qoşulduğu  felin  ifadə  etdiyi 
hərəkətlə  sonra  g ə lə n   cüm lənin  ifadə  etdiyi  hərəkətin  eyni 
zamanda  icra  edildiyini  göstərir;  m əsələn : 
Ança  olurur  erikli, 
oğuzdantan  körüg  kəlti
  (T 
8
)  « B e lə cə   otururkən,  oğuzlardan 
casus  gəld i». 
Otuz artukı  bir yaşıma karluk  bodun  burjsız erür, 
barur erikliyağı boltı
 (B K   ş  29)  < 
azad  v ə  m üstəqil  yaşayarkən  yağı  oldu». 
Tuğ  taşıkır  erikli, 
yəlm ə  ər kəlti
 
17-18)  «Bayraq  qaldırıb  səfərə  çıxarkən 
kəşfiyyatçı  döyüşçülər  gəldi». 
K içə yaruk batur erikli süQüsdim 
(MÇ  13)  «G ecə  ay  batanda  döyüşdüm ». 
Kül  tigin  yeti  otuz 
yaşıija karluk bodun erür,  barur erikli, yağı boltı
 (K T  şm  1)  «Kül 
tiginin  iyirmi  yeddi  yaşmda  karluq  xalqı  azad  v ə   müstəqil 
yaşayarkən b izə yağı oldu».
IX FƏSİL
ZƏRF VƏ  DİGƏR  NİTQ  HİSSƏLƏRİ 
ZƏRF
Bir  nitq  h issəsi  kimi  z ə r f  adlarla  fellər  arasmda  aralıq, 
keçid  mövqe  tutıır.  Düzdür,  qədim   türk  yazısı  abidələrinin 
dilində  zərflərdə  bilavasitə  hərəkət  v ə  ya  v əz iy y ə t  əlam əti 
yoxdur,  lakin  onun  fe lə   yaxm lığı  adlara  yaxm hğmdan  daha 
güclüdür,  hətta  çox  vaxt  zərflər  feldən  törəyir  v ə   felin  bəzi 
əlam ətlərini  m ühaflzə  edə  bilir.  Bundan  başqa,  əg ər  sifət,  say 
və  əvəzlik   ən  çox  v ə   bilavasitə  isim iərə  xidm ət  edirsə,  zərflər, 
əsasən,  fellərə  xidm ət  edir,  onu  bu  və  ya  digər  m ünasibətə  görə 
təyin  edir,  aydmlaşdınr;  zərflər  həm işə  fel  qrupuna  aid  olur. 
Buna  görə  də  dilçilik  ədəbiyyatm da  zərfə  belə  bir  tərif verilir; 
«Hərokətin,  yaxud  keyfiyyotin  əlam ətini  göstərən  dəyişm əyən 
nitq  hissəsinə  zərf deyilir».
Müasir  türk  dillərində  olduğu  kimi,  qədim   türk  yazısı 
abidələrinin  dilində  d ə  zərflər  digər  nitq  hissələrindən  tam 
aynlmamışdır.  A bidələrin  dilində  bir  yerdə  isim ,  sifət  v ə  ya 
qoşma  kimi  çıxış  cdən  söz  digər  yerdə  heç  bir  fonetik  və 
morfoloji  d əyişikliyə  uğramadan  zərf kimi  işlən ə  bilir.  M əsə- 
lən,  aşağıdakı  iki  cüm ləni  nəzərdən  kcçirək; 
Üzə kök tcljn,  asra 
yağızyir kılıntukda  ekin  ara kişi oğh kıhnmış.  K işi oğhnta  üzə 
cçim,  apam Bumın kağan,  İstəmi kağan  olurmış {Ki:
  ş  1)  «Y u- 
xarıda  mavi  göylər,  aşağıda  qonur  yerlor  yarandıqda  ikisinin 
arasmda  insan  oğlu  yaranmış.  İnsan  oğlunun  üzərindo  ocdad- 
larım  Bumm  xaqan,  İstəm i  xaqan  oturmuş».  Birinci  cüm lədəki 
üzə
  sözü  z ə rf olduğu  halda,  ikinci  cüm lədə  qoşma  kimi  işlənir. 
B e lə   ikilik  özünü  digor nitq  hissələri  ilə  də  göstərir.  Q ədim  türk 
yazısı  abidolərinin  dilindo  zərfm   təkamülü  ıki  isüqam ətdə  get- 
mişdir:  bir  torofdən,  adlar  və  fellər  zərfə  çevrilm iş,  digər  tərəf- 
dən,  zərflər  köm əkçi  nitq  hissələrinə,  xüsusən  qoşmalara  keç- 
mişdir.  Bu  proscsi  nəzərdo  tutaraq  V .M .N asilov  yazır:  «Abidə- 
lərin  dilində  zorf yaranma  vəziyyətindədir  v ə  h ə lə   ayrıca  leksik 
kateqoriya  kimi  formalaşmamışdır.  Zərflərin  əksəriyyəti  adlarm
6 0 9

hal  forması  şəkilçisinin  m əhsuldarlığını,  habolə  felin  feli  bağ- 
lama  formalarını  itirən,  yaxud artıq itirmiş  şəklidir.  Onlarda dilin 
inkişafmm keçm iş  fazasmm m orfoloji  ünsürləri  aydm görünür».>
Buna  görə  də  burada  artıq  isim   v ə  sifət  bəhslərində  adlar 
kimi  göstərilən  b əzi  sözlər  z ə r f b əhsində  zərflər  kimi  göstərilə 
bilər.
İstər  müasir  türk  dillərində,  istərsə  də  qədim   türk  yazısı 
abidələrinin  diUndə  bu  v ə   ya  digər  sözün  zərfə  aid  olub- 
olmamasmı  təyin  etm ək  bir  qədər  çətindir.  Lakin  elə  sözlər  də 
vardır  ki,  onlarm  hansı  nitq  h issə sin ə   aid  olması  türkoloji 
ədəbiyyatda çoxdan v ə qəti  şək ild ə  m üəyyən edilmişdir.
Zərfm   m ənaca  növləri.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin 
dilində  zərfin  aşağıdakı  m əna  növlərinin  işləndiyini  müşahidə 
etm ək olur: 
1
) tərzi-hərəkət zərfi; 
2
)  k eyfiyyət zərfi; 
3
)kəm iyyət 
zərfi;  4)  zaman  zərfı v ə  5) yer zərfi.
1. 
Tərzi-hərəkət  zərfi.
  T ərzi-hərəkət  zərfi  hərəkətin 
icrasmm  tərzini  bildirir.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində 
zərfin  başqa  ndvlərinə  nisbətən  tərzi-hərəkət  zərfi  az  işlənir; 
m əsələn: 
Közdə yaş kəlsər,  eti də körjültə sığıt kəlsər,  yanturu 
sakıntırn,  katığdı  sakmtım
  (K T   şm   11)  «G özdən  yaş  gəlsə, 
könüldən  güclü  fəryad  g e ls ə ,  yanaraq  düşündüm,  m öhkəm cö 
düşündüm».  ... 
buzqunça
  (O  9)  «...pozunca...». 
Ol  ay  bis 
yigirmikə  Keyrə  başı  Üç Birküdə  tatar birlə  katı  tokıdım
  (MÇ 
18)  «H əm in  aym  on  beşində  K eyrə  başı  Ü ç  Birküdə  tatarlarla 
şiddətli  döyüşdüm ». 
Bu!]  ba/Ja  baş  ermiş
  (Y   10)  «Dərd  mənə 
sürətlə  təsir  etm iş».  Oğlanım,  ərdə  marımmça  bol  (Süci) 
«Oğlanım,  igidlikdə  m üəllım im   kimi  ob>. 
Kuşça  çablı tüşürwüş 
ertitJiz{Y
 48)  «Qüş  kimi  şahin düşürmüş  idiniz» v ə   s.
2.  K əm iyyət  zərfi.
  K əm iy y ət  zərfi  hərəkətin  v ə   ya 
əlam ətin  kəm iyyətini  bildirir.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin 
dilində  kəmiy>'ət  zərfləri  az  işlənir;  m əsələn: 
Bizintə  iki  uçı 
snjarça artıq erti
 (T  48)  «B izdən  iki  qanadı  yanbayan  artıq  idi». 
Bir yılka  biş yolı  süljüşdimiz
  (K T   şm   4)  «Bir  ildə  beş  dəfə
döyüşdük». 
Yili yoh  süləmiş
  (KT  ş  15)  «Y eddi  d əfə  qoşün 
çəkm iş». 
Altıyoh süQüşdim
  (B K  ş 28)  «AItı  d ə fə   döyüşdüm».
3. 
Keyfıyyət  zərfı.
  Müasir  türk  dillərinə,  o  cüm lədən 
Azərbaycan  dilinə 
aid 
yazılm ış 
qrammatika 
kitablarmda 
keyfıyyət  zərflərindən  b əh s  edilmir.  A .N .K on on ov  tərzi- 
hərəkət v ə keyfıyyət zərflərini keyfiyyət-tərz zərfləri adı  altmda 
birləşdirərək  onlara  belə  tərif  vcrir:  «Zərfin  bu  d ərəcəsi 
hərəkətin  icrasmm  tərzini,  yaxud  üsulunu  göstərm əklə  onun 
(hərəkətin)  keyilyyət  xarakteristikasmı  da  özündə  əks  etdirir».' 
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  işlənən  keyfiyyət 
zərflərində  m üəyyən  qədər  hərəkətin  icra  tərzini  göstərm ək 
çalarlığı  olsa  da,  bunlar,  əsasən,  hərəkətin  keyfıyyətini  bildirir; 
m əsələn; 
Örtçə  kızıp  kəlti {1
  40)  « 0 d   kimi  qızıb  gəldi». 
Yeli 
yüz  ər  bohp  elsirəmiş,  kağansıraımş  bodunığ  ...  eçünı-apam 
törüsinçə  yaratmış,  boşğurmış
  (K T  ş  13)  «Y eddi  yüz  ər  olub 
elini  itirmiş,  xaqamm  itirmiş  xalqı  ...  əcdadlarmım  qanunu  üzrə 
təşkil  ctmiş,  öyrətm iş». 
KanıtJ  subça  yügürtı,  sütjükütj  tağça 
yatdı
 (K T  ş  24)  «Qanm  su  kimi  axdı,  sümüyün  dağ  kimi  yatdı». 
Türgis kağan  süsi Bolçuda  otça,  borça  kəltı
  (K T   ş  37)  «Türgiş 
xaqanmın qoşunu Bolçuda od kimi,  şərab  kimi  gəld i»  və  s.
4.  Zaman  zərft.
  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində 
zaman  zərfləri  zaman  adı  bildirən  isimlərdən  heç  bir  əlam əti  ilə 
fərqlənm ir,  onlan 
yalnız  cüm lə 
daxilində 
fərqləndirmək 
mümkündür.  Müasir  türk  dillərində  olduğıı  kimi,  qədim  türk 
yazısı  abidələrinin  dilində  də  zaman  zərfı  hərəkətin  icra 
zamanını  bildirir;  m əsələn: 
tllig  bodun  ertim,  iiim  amtı  kanı? 
(K T   ş  9)  «ElIi  xalq  idim,  clim   indi  hanı?» 
Türk bodun  üçün  tün 
udımadım,  küntüz olurınadım
 
ş  27)  «Türk  xalqı  üçün  gecə 
uyum adım ,  gündüz  oturmadım». 
OI  sabığ  eşıdip  tün  udısıkım 
kəlmədi,  küntüz olursıkım kəImədı(Y
  12)  « 0  xəbəri  cşidib  gecə 
yuxum  
gəlm ədi, 
gündüz  otura  bilm ədim ». 
Ertis  ügüzig 
kcçigsizin keçdimiz,  tün katdımız,  Bolçuka  tan  üntürü  təgdimiz 
(T   35)  «İrlış  çayın  b ərəsiz  keçdik,  gecəni  gündüzə  qatdıq, 
B olçu y a   dan  söküləndə  çatdıq». 
Kiçə  yaruk  batur  erikh
'  B.M.HacHTOB. 
.HsbiK 
opxoHO-enHceHCKHK  nawaTHHKOB.  MocKBa, 
1960, 
c.39-40,
' 
A . H . K
o h o h o b
.  r'paM M aT H K a  co B p eM eH H o ı o   T y p e n K O io   jiH T e p a ry p H o r o  
aibiK a,  M .-J I.,  I95 6,c.278.

sütjüsdim
  (MÇ  13)  «G ecə  ay  batan  zaman  döyüşdüm». 
Aşnukı 
Tabğaçdakı oğuz türk taşıkmış {MÇ
  32)  « Ə v v əlcə  Çindəki  oğuz 
türkləri sərhədi keçmiş».
5. 
Yer zərfı.
  Q ədim   türk yazısı  abidələrinin  dilində  zərfm 
ən  çox  işlən ən   növü  yer  zərfıdir.  A bidələm   dilində  ycr  zərfı 
hərəkətin 
icra 
yerini, 
yaxud 
haraya, 
hansı 
istiqam ətə 
yönəldiyini  v ə  ya haradan,  hansı  istiqamətdən  çıxdığm ı  göstərir; 
m əsələn: 
Üzə kök  tetjri,  asra yağız yir kılıntııkda  ekin  ara  kişi 
oğh kılınmış {Y il
  ş  1)  «Ü stdə  mavi  göylər,  aşağıda  qonur yerlər 
yarandıqda  ikisinin ajrasmda insan oğlu yaranmış». 
tlgərü Şantulj 
yazıka  təgi sülədim
  (K T   c  3)  «İrəU  Şandun  düzünə  təki  qoşun 
çəkdim ». 
İlgərü  tün  toğsıka,  birigərü  kün  ortusırjaru,  kurığaru 
kün  batsıkırja,  yırığaru  tün  ortusıtjaru  anta  içrəki  bodun  kop 
malja körür
 (K T   c  2)  «İrəh  gün  doğana,  sağa  gün  ortasına,  geri 
gün  batana,  sola  gecə  ortasma  -   bu  qədər  yerin  içindəki  xalq 
tamam ilə  m ən ə  tabedir». 
İçrə  aşsız,  taşra  tonsız yabız,  yablak 
bodunta  üzə  olurtım
  (K T   ş  26)  «Qamı  ac,  üstü  donsuz,  pis  v ə  
nankor  xalqm   üstündə  oturdum». 
Kımya  kün  batsıkdakı  Soğd, 
Berçəkər,  Bukarak  ulıs  bodunta  Nəij  sərjün  oğul  tarkan  kəlti 
(K T   şm  12)  «Geri  gün  batandakı  Soğd,  Berçəkər,  Buxara 
dövlətləri  xalqmdan  N ən   sənün  oğul  tarkan  gəldi». 
Yokaru  at 
yetə, yadağın,  ığaç tutunu ağturtım
 
(T 
25)  «Yuxarı  atlan  y ed əyə 
alaraq,  piyada,  ağaclardan  tııtaraq  qaldırdım». 
Öljdən kağanğaru 
süyorahm,  - tim isij
  29)  «Öndən  xaqana qarşı  qoşun  yürüdək,  - 
dem iş». 
Keri barığma bardı{0
  11)  «Gcri qayıdan  qayıtdı»  və  s.
Zərfin  quruluşca  növləri.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin 
dilində  işlən ən   zərfləri  quruluşuna  görə  üç  qrupa  ayırmaq  olar: 
sadə,  düzəltm ə  v ə tərkibi  zərflər.
Sadə  zərflər.
  Etimoloji  planda  qədim  türk  yazısı  abidə- 
lərinin  dilində  sadə  zərflər  yox  dərəcəsindədir.  Bu  gün  sadə 
kimi  qəbul  etdiyim iz  zərflər  türk  dillərində  tarixən  düzəltm ə 
olmuşdur.  A bidələrin  dilində 
ıç,  üz,  il,  yan,  örj,  tış,  im/am
  tipli 
sözlər  sadə  zərflərdir.  Lakin  bu  sözlər  nadir  hallarda  şəkilçi 
qəbul  etm ədən  işlənir.
D ü zəltm ə  zərflər.
  Qudim  türk  y a /ıs ı  abidələrinin  d ilin də 
d ü zəltm ə  zərflər  aşağıdakı  sö zd ü zəld ici  şyk ilçilor  v a sitəsilə 
ə m ə lo   gətirilir:
1.  -a,  -ə .  ar+a,  ü z + ə ,  kiç+;>  v ə   s. 
Tıırüus  şud ara  badı
  (T
4 1 )  «Tarduş  şadı  aram  bağladı». 
Ü zə  türk  tefjrisi,  türk ıd u k y iri, 
subı ança  tim is(K T
  ş  10-11)  «Ü std ə  türk  tannsı,  türk  m ü q əd dəs 
yeri,  suyu  b elə  d em iş». 
K içə yaruk  batur  crikli süQüsdiın
  (M Ç
13)  « G ccə  ay  batanda  döyüşdüm ».
2
.  -ra,  -rə.  iç + r ə ,  as+ra,  k is+ rə.  öQ +rə,  taş+ra  və  s. 
Ü zə 
k ö k   tetjri,  asra  y a ğ tz  y ir   kıhntukda  ckin  ura  k iş i  oğh  kılm m ış 
(K T   ş  1)  «Ü std ə  m avi  g öylər,  altda  qonur  yerlər  yarandıqda 
ikisinin  arasında  insan  oğlu  yarannıış». 
Taşra  yo rıyu r  tiyin  kü  
cşidip  balıkdakı  tağıkm ış,  tağdakı  m ınış ( K T
  ş  11-12)  «n işarıd a 
yürüyür  d c y ə   xəb ər  eşidib  şəlıərd ək i  dağa  q alxm ış,  dağdakı 
enm iş». 
İçrə  aşsız,  taşra  to n sız  yahız,  yahlak  hodunta  üzə 
oIurtun{¥JX