iki dəfə döyüşdüm».
A ltı çub soğdak tapa s ü lə d im iz (K T ş 31)
«Altı hissəli soğdaklara qarşı qoşun çəkdik».
A ltu n y ış üzə
kab ışa lım Ç l 20) «Altun m eşəli dağlarınm üzərinə basqm edək».
Tün y a zı konayın (KTc 6-7) «Tün düzünə qonaq». O tu zya şım a
B esb a lık tapa sülədim (B K ş 28) «Otuz yaşım da Beşbahka qarşı
qoşun çəkdim ».
3.
Adlıq hal təsirlik hal m övqeyində çıx ış edir. Qədim
türk yazısı abidələrinin dilində ləsirliic hal m övqeyind ə çıxış
edən adhq halla qeyri-m üəyyən (şəkilçisiz) təsirlik hah
qarışdırmaq olm az. Lakin qədim türk yazısı abidələrinin dilini
araşdırmaqla m əşğul olan bəzi dilçilər şək ilçisiz təsirlik haldakı
isim lə adhq haldakı isim arasında heç bir fərq görmür və
şəkilçisiz təsirlik halda işlənən sözləri adlıq halda işlən ən söz
kimi təqdim edirlər; m əsələn: akademik A .N .K o n o n o v hər
yerdə qeyri-m üəyyən təsirlik halda işlənən sözləri adlıq halda
işlənən söz hesab edir.' Abidələrin dilində hal şək ilçisi qəbul
etm əyən belə isim lər türk dillərinin qrammatik qanunlarına görə
m ütləq təsirlik hal şəkilçisi qəbul etməlidir. B e lə ki, xüsusi
isim lər, şə x s əvəzlikləri, ikinci v ə üçüncü növ təyini söz
birləşm ələri fellər tərəfindən idarə edildikdə müasir türk
dillərində m üəyyən təsirlik halda işlən ü , qədim türk yazısı
abidələrinin dilində isə isimlər bu m övqedə çıx ış etdikdə təsirlik
hal şəkilçisi qəbul etmir; m əsələn:
K e m k e ç ə ç ik tapa sü ləd im
(B K ş 26) « K em çaymı keçərək çiklərə qarşı qoşun çəkdim ».
Y in çü ü g ü z k e ç ə Təm ir kapığka tə g i sülədim (K T c 3-4) «İnci
' Eax: A.H.KoHOHoe.
rp o M M a m u K a H s tiK a m m pK C K U x p y H u n e c K u x n o M S im -
HUKoe VlI-IXee. MocKea,
1980,
c.
150-151.
443
çaymı keçərək Dəmir qapıya təki qoşun çəkdim ».
T ürk bodım
ölürəyin, uru ğ sm ta ym (K T ş 10) «Türk xaiqmı öldürək, nəslini
m əh v edək».
A k Tərm əJ keç ə oğraklatdım (T 25) «A ğ Tərm əli
keçərək düşərgə saldırdım».
K ö g m ən aşa k ırk ız y jrirjə tə g i
sü iəd im (K T ş 17) «K ögm əni aşaraq qırğız yerinə təki qoşım
çəkdim » v ə s.
Q ədim türk yazısı abidələrinin diiində eyni tipli ifadələrdə
işlənən söz bəzən təsirlik hal şəkilçisi ilə, bəzən bu şək ilçi
olmadan işlənir. M üqayisə et;
E k in ti Işbara Yam tar b o z a 1
1
ğ
b i n i p t ə g d i (K Tş 33) «Ekinci d əfə Işbara Yamtarın boz
atmı minib hücum etdi» v ə
Üçinç Y əgin S ilig bəgin ke d im lig t o
r
1
ğ a t b i n i p t ə g d i (K Tş 33) «Üçüncü dəfə Y əg in Silig
bəyin y əh ərli kəhər atmı minib hücum etdi».
4.
A dlıq hal yerlik hal m övqeyində çıxış edir. Q ədim
türk yazısı abidələrinin dilində adhq hal başqa hallara nisbətən
yerlik hal m övqeyində daha çox çıxış edir; m əsələn:
Ü zə k ö k
tetjri, asra y a ğ ız y ir kılm tukda ekin ara k is i oğh kılıtjm ıs (K Tş 1)
«Ü stdə mavi göylər, aşağıda qonur yer yarandıqda ikisinin
arasmda insan oğlu yaranmış».
Ö tü k ə n y ir olurıp arkış-tirkiş ısar,
k ə tj buQığ y o k , Ö tükən y ış olursan, betjgü il tuta olurtaçı sən,
türk bodun, to k (K Tc 8) «Ötükən yerində oturub karvanlar
göndərsən, h cç bir dərd yox, Ötükən m eşəli dağlarmda otursan,
əbədi el tutaraq oturasısan, türk xalqı, tox».
M ağı K urğan kışlap
yaznja oğuzğaru sü ta şıkd ıım z (KTşm 8) «Mağı Kurqanda
qışlayıb yazda oğuzlara qarşı qoşunla sərhədi aşdıq».
S ə k iz y e t-
m işy a şım öltim (Y 41) «Altmış səkkiz yaşımda öldüm» v ə s.
5.
Adhq hal çıxışhq hal m övqeyində işlənir. Qədim
türk yaztsı abidələrinin dilində, xüsusən türk yazısı abidələrinin
ən qədim i olan Y enisey kitabələrində adhq hal tez-tez çıxışlıq
hal m övqeyində işlənir; m əsələn:
K ünim , kadaşım , yıta,
adırıltım (Y 3) «Arxadaşımdan, dostumdan, əfsus, aynldım».
...küdəgülərim ,
kız-kəlinlərim
bögm ədim
(Y
3)
«
...
kürəkənlərim dən, qız-gəlinlərim dən doymadım». Siz, elim,
kanım bögm ədim (Y 10) «Sizdən, elim dən, xanımdan doy-
madım».
6.
Adhq hal alət-birgəlik halı m övqeyində çıxvş edir.
Qədim türk yazısı abidələrinin dilində söz adət-birgəlik halmın
şəkilçisini qəbul etm ədən, adlıq halda cüm lənin tərkibində
alətlik qrammatik mənasmda işlənir; m əsələn:
B odunığ igidəyin
tiyin, yırağaru oğuz bodun tapa, ilg ərü kıtay, tatabı bodun tapa,
birigərü tabğaç tapa uluğ sü e k i y e g irm i sürjüşdüm (K T ş 28)
«Xalqı yüksəldim deyə, şimala oğuz xalqma qarşı böyük
qoşunla on iki d əfə döyüşdüm».
M ağı K urğan kışlap yazıQa
oğuzğaru sü ta şıkdım ız (K T şm 8) «M ağı Kurqanda qışlayıb
yazda oğuzlara qarşı qoşunla sərhədi aşdıq». Hər iki cüm lədə
sü
«qoşun» sözü adlıq halda işlənir, lakin «qoşunIa» alot-birgəlik
halı mənasını ifadə edir.
Y iy əlik halı. Qədim türk yazısı abidələrinin diiində
yiyəlik hal, bütün türk dillərində olduğu kimi, ikinci v ə üçüncü
növ təyini söz birləşmələrinin düzəldilm əsində iştirak edir, söz
birləşm əsinin birinci tərəfı olur. Y iy əlik hal iki əşya arasmda
m ənsubiyyət və ya sahiblik anlayışı ifadə edir.
Türk
dillərinin qrammatik
quruluşuna
aid
yazılm ış
əsərlərdə yiyəlik hal yekcins hal, kimi təsvir edilir. Azərbaycan
dilində, istər tarixən, istərsə müasir qrammatik normalara görə,
yiyəlik hahn iki şəkli təşəkkül tapmışdır: m üəyyən (hal şəkilçisi
qəbul edən) və qeyri-m üəyyən (hal şəkilçisi qobul ctm əyən)
yiyəlik hal. Digər türk dillərində də y iy əlik hahn bu tipləri
işlənir. Qədim türk yazısı abidələrinin dilindo də y iyəlik hahn
m üəyyən
və
qcyri-m üəyyən
şəkilləri
mövcuddur,
lakin
abidələrin dilinin tədqiqatçılan y iy əlik halmm belə iki şəkildə
işlənm əsinin fərqinə varmamış və y iy əlik hal şəkilçisi olmayan,
amma ikinci növ təyini söz birləşmələrinin birinci tərəfı kimi
çıxış cdən isim km adhq halda duran söz kimi qəbul etm işlər.
Azərbaycan dilinin qrammatikasma aid yazılm ış əsərlərdə
yalnız son zamanlar ismin yiyəlik hahnm m üəyyən v ə qcyri-
m üoyyən şəkillərinin olduğu göstərilir.
H ələ vaxtilə V .V .R adlov göstərm işdi ki, göytürk Orxon-
Y cniscy yazısı abidələrinin dilində işlənən y iy əlik hal türk
dillərinin cənub qrupunda işlənən y iyəlik hala tamamilə
uyğundur.
l . M ü ə y y ə n y i y ə l i k h a l . İsim m ü əy y ən y iy əlik
halda qrammatik cəh ətd ən formalaşır, yən i hal şə k ilç isi qəbul
edir. Q ədim türk yazısı abidələrinin dilində ismin y iy ə lik hah
sam itlə bitən sözlərdə
-ıtj, -itj, saitlə bitən sözlərdə -nıij, -nir)
şəkilçiləri ilə ə m ə lə gəhr. A bidələrin dilində saitlərin dodaq
ahəngi z ə if olduğu üçün bu şəkilçiiərin dodaq ah ən g in ə rast
g əlm ək olmur. Q ədim türk yazısı abidələrinin diHndə yiy əlik
halda olan isim m üstəqil işlənm ir, təyini söz birləşm əsi təşkil
etdiyi özündən sonra gələn sö zlə həm in sözün hansı halda
durmasmdan asılı olaraq, cüm lənin m üxtəlif üzvü olur; m əsələn :
Ə(J ilk i Tadıkın Ç un ij b o z ahğ binip təgdiÇ iLT ş 32) «Ə n ə w ə l
Tadıkm Çurun boz atmı minib hücum etdi» (vasitəsiz tamamlıq).
Üçinç Y əgin S ilig bəgin k e d im lik torıq a t binip /ə^t/y(K T ş 33)
«Üçüncü d ə fə Y əg in S ilig bəyin yəhərli kəhər atmı minib
hücum etdi» (vasitəsiz tamamhq).
B ayırkım ıtj a k adğırığ udlıkın
sıyu urtı (K T ş 36) «Bayırkupun ağ ayğırmm ayağmı smdırdı»
(vasitəsiz tamamhq).
O lurıp tü rk bodunnj ilin, törüsin tuta
bırmis, ıtı b irw is
ş 1) «Oturub türk xalqmın elini, qanımunu
yaratmış, düzəltm iş» (vasitəsiz tamamlıq).
Y əlm əsin m ə n itj ər
anta basm ış (M Ç 24) «Avanqarlını m ənim döyüşçülərim onda
basmış» (mübtəda).
T o ku z oğuz m ə n itj bodunım erti(B K . ş 29)
«Doqquz oğuzlar m ənim xalqım idi» (xəbər).
B izitJ sü atı turuk,
azukı y o k ertı (K T ş 39) «B izim qoşunun atı arıq, ərzaqı yox idi»
(mübtəda) v ə s.
Qədim türk yazısı abidələrinin dilində bəzən y iy əlik hal
şəkilçisində burun Q samiti ə v ə zin ə adi
n samiti işlənir;
m əsələn:
Ü zə k ö k teljri, asra ya ğ ır y ir kılm tukda ekin ara k isi
oğlı k ılın m ıs (K T ş 1) «Üstdə m avi göylər, aşağıda qonur yer
yarandıqda ikisinin arasında insan oğlu yaranmış».
Yağm başı
yo rıyu kəIti{}A Ç 18) «Yağının avanqardı yürüyərək gəldi».
Bu cüm lələrdə y iy əlik halda işlənən
e k i və ya ğ ı sözləri
saitlə bitdiyi üçün onlara
-nitj və -nıtj şəkilçiləri bitişm əli idi.
Görünür, türk dillərinin inkişafınm O rxon-Yenisey dövründən
əv v əl y iy əlik halı
n samiti ilə ə m ə lə gəlirm iş və abidələrin
dilində bımun qahğı qalmışdır. Qeyd etm ək lazımdır ki,
abidələrin dilində bir sıra hallarda ikinci şəx s m ənsubiyyət
4 4 6
şəkilçisi qəbul etm iş isim lər hallanarkən y iy əlik halda
-ıtj, -iij
şəkilçisi
-m, -in şəkilçisinə çevrilir, yəni burun samiti ağız
samitinə çevrilir; m əsələn:
A nta ğıtjm üçün ig id m iş kağanıljm
sabın alm atın y ir sayu bardığ (K T c 8-9) «BeIə olduğun üçün
(səni) yüksəltm iş xaqanmm sözünü almadan yer boyu getdin».
Görünür, burada dissim ilyasiya hadisəsi fəaliyyət göstərir: iki
burun samitinin tələffüzü çətinlik törətdiyi üçün birincinin təsiri
ilə ikinci sadələşmişdir.
Qədim türk yazısı abidələrinin dilində ismin yiy əlik
halmm
-ğ, -g, -ığ, -ig şəkilçisi ilə də yarandığı m üşahidə edilir;
m əsələn:
Türk bodunığ atı, k ü s ü y o k bolm azun (K T ş 25) «Türk
xalqmın şöhrəti m əh v olm asm ...»
A n ta ötrii titg is , karlukığ
tabarm alıp, ebin y o lıp barmts, ebim ə tü sm is (MÇ 29) «Ona görə
türgişlərin, karlukların malmı ahb, evini dağıdıb getm iş, evim ə
qayıtmışam». ...
a k a d ğ ın ğ udlıkın sıy u urtı (K T ş 36) «A ğ
ayğırın budunu sındırdı».
Türk bodum ğ tirilip il tu tstkttjm bunta
urttm (K T c 10) «Türk xalqının toplamb el yaratmasmı buna
vurdum» v ə s.
B e lə bir fakt maraqhdır ki, qədim türk yazısı abidələrinin
dilində m üəyyən yiyəlik hal qeyri-m üəyyən y iyəlik hala
nisbətən çox az işlənir.
2.
Q e y r i - m ü ə y y ə n y i y ə l i k h a l . Qədim türk
yazısı abidələrinin dilində qeyri-m üəyyən yiy əlik hal, adlıq hal
kimi, heç bir şəkilçi qəbul etmir. Buna görə də qcyri-m üəyyən
yiy əlik halda işlənən ism i ayrılıqda götürdükdə o, adlıq halda
işlənən isimdən heç bir əlam əti ile fərqlənmir. Adlıq və qeyri-
m üəyyən yiyəlik halda işlənən isim ləri fərqləndirmək üçün
sonuncunu
söz birləşm əsində götürmək lazımdır.
Qeyri-
m üəyyən y iyəlik halda işlənən isim ikinci növ təiyni söz
birləşm əsinin birinci tərəfi olur və qoşulduğu sözlə, həm in
sözün ism in hansı halını qəbul etm əsindən asılı olaraq, cüm lənin
m ü x təlif üzvü kimi çıx ış edir; m əsələn:
Tabğaç atlığ süsı bir
tüm ən a r tu k ıy e ti b ilj sü g ilk i kü n ölürtim (B K c 1) «Tabğaç atlı
qoşununu - on yeddi minlik qoşunu birinci gün öldürdüm».
Terjri k ü ç bertük üçün ka ijım kağan sü si böri tə g erm is (K T ş
12) «Tanrı güc verdiyi üçün atam xaqanm qoşunu qurd təki
im iş».
Ü zə k ö k tei]ri, asra y a ğ ı z y t kılıntukda ekin ara k is i oğlı
k ılm m ıs (K T
ş 1) « Ü std ə m avi göylər, aşağıda qonur yer
yarandıqda ikisinin arasmda insan oğlu yaranmış».
S ü başı tn ə l
kağan - Tarduş şa d barzun (T 31) «Qoşun başı İnəl xaqan -
Tarduş şadı getsin».
T ü rk bodun atı, k ü s i y o k bolm azun (KTş
25) «Türk xalqm m şöhrəti m ə h v olmasm» v ə s.
Y ö n lü k hal. Tədqiqatçılar qədim türk yazısı abidələrinin
dilində iki qohum halm - yönlük v ə istiqamət hallarmm
olduğunu göstərirlər. A b id ələrin dilində yönlük hal
-a, -ə, -ya,
-yə, -ğa, -gə, -ka, -kə, -rja, -ıjə şəkilçilərindən biri ilə düzəlir.
Bunlardan
-a, -ə h əm sam itlə bitən isim köklərinə, həm də
m ən su biyyət şək ilçisi qəbul etm iş isim lərə,
-ya, -yə yalmz
istiqamət, yer, c ə h ə t adı bildirən isim lərə,
-ğa, -gə, -ka, -kə
yalnız isim köklərinə, -(]a, -Qə isə təkcə m ənsubij^ət şəkilçisi
qəbul etm iş isim lərə birləşir. Y enisey kitabələrində
-ka, -kə
şək ilçisi m ən su b iy y ət şə k ilç isi qəbul etmiş sözlərə də bitişir.
Q ədim türk y a zısı abidələrinin dilində ismin yönlük hah
hərəkətin başlandığı v ə bitdiyi yeri, hərəkətin yönəldiyi şəxsi,
zamanı, h ab elə səb əb v ə m əq səd in i bildirmək üçün işlədilir;
1. Y ön lü k hal h ərək ətin başlandığı v ə ya bitdiyi yeri
bildirir; m əsələn :
S ə lə ljə k ə tə g i çərig itd i {U Ç 16) «Selenqaya
təki qoşun göndərdi».
İn Ö z Inançu B esbalıka barırman (HT 7)
«İn Ö z Inançu - B eşbalıka gedirəm ».
B ə riy ə Tabğaç bodunyağı
erm is, yaraya B a z kağan to k u z o ğ u z b odunyağı e r m is iy ^ ş 14)
«Cənubda tabğaç xalqı y a ğ ı im iş, şimalda Baz xaqanm doqquz
oğuz xalqı yağı im iş».
E d g ü iliijə k ə n tü yaQ ıItığ (KT ş 23)
«G özəl elin ə özün x ə y a n ə t etdin».
K əlü rtim ö k türk bodumğ
ö tü k ə n y ir k ə (T 17) «Türk xalqm ı Ötükən yerinə gətirdim».
K urığaru T əm ir ka p ığ ka tə g i sü lə y ü birm is (KT ş 9) «Dəmir
qapıya təki qoşunla getm iş».
İlg ərü K adırkan yışka təgi, kiru
T ətnir ka pığka tə g i ko n tu rm ış (K T ş 2) «Şərqə Kadırkan meşəli
dağlarmadək, qərbə D əm ir qapıyadək yerlədirmiş» v ə s.
2. Y ön lü k hal h ərek ətin yönəldiyi şəx si bildirir; məsələn;
Tabğaç kağanka k ö rm is (K T ş 7-8) «Tabğaç xaqanma tabe
olm uş».
Tabğaç kağanka y a ğ ı bolm ıs (KT ş 9) «Tabğaç
xaqanma yağı olm uş».
K a/Jım kağanka başlayu B a z kağanığ
balba! t i k m i s i ^ l ş 16) «Atam xaqana başda B az xaqanı balbal
qoymuş».
NəlJ y ıls ığ bodunka olurm adım (K T ş 26) «H ey şeyi
olmayan xalqa (xaqan) oturdum».
B ilg ə T on yu ku k - balja aydı
(T 31) «B ilgə Tonyukuk - m ənə dedi».
K im k ə ilig kazğanur
m ən (K T ş 9) «K im ə eli qazanıram?» v ə s.
3. Yönlük hal hərəkətin yönəldiyi obyekti bildirir;
m əsələn:
N ətj n ə lj sabım ersər, beljgü taşka urtım (K T c II)
«Hər no sözüm vardısa, əbədi daşa vurdum».
B ö d kə körigm ə
bəglər, g ü ya tjıltm açı s iz { K J c 11) «Taxta baxan bəylər, axı
yanılasısımz».
B ö d kə özüm olunp ağır törüg tört bulw jdakı
bodunğa itdim (B K T ş 2) «Taxta özüm oturub dörd tərəfdəki
xalq üçün bunca ağır qanun yaratdım» v ə s.
4. Yönlük halda işlənən isim zaman bildirir; m əsələn:
OI
ödkə k u l ku llığ bolm ıs /■//(K T ş 21) « 0 vaxt qul qulu olmuş
idi».
B ir yılka tört y o lı süljüşdim (B K ş 30). «Bir ildə dörd yol
döyüşdüm».
K cy y ılk a yo rıd ım (MÇ 9). «Qoyun ilində qoşun
yürütdüm».
K ü l tigin kcy y ılk a y iti y ig irm ik ə uçdı (K T şm ş)
«KüI tigin qoyun ili aym on yeddisində uçdu (öldü)».
B ir y ılk a
biş y o h sü tjü şd im iz (K T şm 4) «Bir ildə beşə d əfə döyüşdük».
K ıl tigin y iti o tu z yaşıtja ka rlu k bodun erür barur erikli y a ğ ı boltı
(KT şm I). «K ül tiginin iyirmi ycddi yaşında kariuk xalqı
fıravan yaşadığı halda yağı oIdu». Ü ç yetm iş yaşım ka adırıldım
(Y 3). «Altm ış üç yaşımda ayrıldım (öldüm)» və s.
5. Yönlük halda işlənən işim səbəb v ə m əqsəd bildirir;
m əsələn;
S ücig sabıija, y ım şa k ağısnja arturıp üküs, türk bodun,
öltig (K T ş 6) «Şirin dilinə, yumşaq h əd iyyəsin ə aldanıb, türk
xalqı, çoxluca öldün».
N ə k ə tə zər b iz üküs tiyin , n ə k ə korkur
biz, a z tiyin (T 38-39) «ÇoxdurIar deyə nə üçün qaçırıq, azıq
deyə n ə üçün qorxuruq» v ə s.
Q ədim türk yazısı abidələrinin dilində yönlük halda düran
söz m ənasm a görə ismin başqa hallarmm m övqeyində də işlənir.
Abidələrin dilində yönlük halda duran ismin aşağıdakı hallann
yerində işlənm əsi m üşahidə edilir:
I.
Qədim türk yazısı abidələrinin dilində yönlük hal ən
çox yerlik halm m övqeyində çıxış edir; m əsələn:
K ü l tigin y itı
o tu z ya şılja kariuk bodun erür birur erikli ya ğ ı boltı (KT şm 1)
449
«K üI tiginin iyirmi yeddi yaşm da karluk xalqı firəv an yaşadığı
halda yağı oIdu». A ltı o tu z yaşım a ç ik bodun k ır k ız b irlə yağı
boltı (B K ş 26) «İyirmi yeddi yaşımda çik xalqı qırğızlarla yağı
oldu». O tu z yaşıw a B eşh a h k tapa sülədim (B K ş 28) «Otuz
yaşım da Beşbahka qarşı qoşun çəkdim». S ə k iz y e g ir m i yaşım a
altı çub so ğdak tapa sü lədim (B K ş 24-25) « 0 n sək k iz yaşım da
altı tayfah soğdaka qarşı qoşun çəkdim». B isin ç a y a ltı otuzka
sütjüsdim (M Ç 29) «Beşinci aym iyirmi altısm da döyüşdüm »
və s.
2. Q ədim türk yazısı abidələrinin dihndə yönlük hal
çıxışhq hal m əqam m da işlənir; m əsələn: K u rıya k ü n batsıkdakı
Soğd, B ərçəkər, B ukarak ulus bodunta N ə lj səijü n o ğ u l tarkan
k ə Iti(K T ş 12) «Q ərbden günbatandakı Soğd, B ərçəkər, Buxara
dövləti xalqm dan N ən sənün oğul tarkan kəldi». Te/Jri elim kə
bökm ədim (Y 3) «M üqəddəs elim dən doym adım ». Kanım ka,
elim kə bökm ədim (Y 8) «Xanımdan, elim dən doymadım».
K u yd a kunçuyum ka a d m ld ım (Y 8) «Evdə arvadımdan
ayrıldım» və s.
3. Q ədim türk yazısı abidələrinin dilində yönlük yal alət-
birgəlik hah m əqam ında işlənir; m əsələn: Y azıtja o ğ u z tapa
sü ləd im (B K ş 31-32). «Y aza doğru oğuzlara qarşı qoşun
çəkdim » (m üqayisə et: O tuz artukı səkiz yaşım a kışın kıta^ tapa
sülədim (B K c 2) «Otuz səkkiz yaşımda qışda kıtaylara qarşı
qoşun çəkdim »). ...tabğaçka bunça süljüsip alpın, ərdəm in üçün
İdi bunça tutdı (K T 12) «... çinlilərlə bu q ədər döyüşüb igid
olduğu üçün, cəsur olduğu üçün şöhrəti çox yüksəldi». M ağı
K urğan kışlap yazır^a oğuzğaru sü taşıkdım ız (K T şm 8) «Mağı
K urqanda qışlayıb yaza doğru oğuzlara qarşı qoşunla sərhədi
keçdik». B ir o tu z yaşıtja Çaça səljü n kə sü ijü şd im iz (K T ş 32)
«İyirmi bir yaşında Çaça sənünlə döyüşdüb) v ə s.
4. Q ədim türk yazısı abidələrinin dilində yönlük hal xalis
qram m atik hallann m övqeyində də işlənir. A bidələrin dilində
yönlük hahn təsirlik hal m övqeyində işlənm əsinə tez-tez təsadüf
edilir; m əsələn: Oğlanım, ərdə m arım ınça bol, kanka tap,
katığlan (Süci) «Oğlanım, igidlikdə m üəllim im cə ol, xan tap,
m öhkəm lən». Ö rünə tü tü k ə r ərd əm i üçün elim ə tapdım (Y 46)
«Önünə tutuk çox igid olduğu üçün elim i tapdım ». T o kız yaşda
Toğlığkanka tapdım (Y 54) «Doqquz yaşda T oğhq xanı tapdım»
və s.
5.
Qədim türk yazısı abidələrinin dilində nadir hallarda
yönlük hahn yiyəlik hal m övqeyində də işlənm əsinə təsadü f
edilir; məsələn: Tetjri e lim k ə e lçisi ertim ( Y l) «M üqəddəs
elimin elçisi idim».
İstiqamət hah. Bu hal yönlük halm , bir növ, şəkilçisinə
görə inkişaf etmiş formasıdrr. İstiqam ət hah qədim türk yazısı
abidələrinin dilində yalnız hərəkətin istiqam ətini bildkir və
hərəkət mənası ifadə edən fellər tərəfindən idarə edilir. Hal və
vəziyyət bildirən fellərin istiqam ət hahnda işlənən isim ləri idarə
etməsi abidələrin dilində m üşahidə edilm əm işdir.
Qədim türk yazısı abidələrinin dilində ismin istiqam ət h ah
-ğaru, -^öni (isim kökündən sonra işlədilir), -ijaru, -ijərü {m^dvı-
subiyyət şəkilçisindəni sonra artırıhr), -Qar (yalnız əvəzliklərə
artırıhr), -ru, -rü və -ra, -rə şəkilçiləri vasitəsilə düzəlir.
Türkoloqlarm böyük əksəriyyəti bu fıkirdədirlər ki, -ğaru, -gərü
şəkilçisi ismin yönlük hahnm -ğa, -g ə şəkilçisi ilə istiqam ət
hahnın -ru, -rü şəkilçisinin birləşm əsindən törəm işdir. Onda
belə bir m əsələ qaranhq qahr: -ru, -rü şəkilçisi təklikdə
istiqam ət hahnm m ənasını ifadə edə bilirdisə, onda elə həm in
m ənanı ifadə etm ək üçün onun yönlük hah n -ğa,
şəkilçisi ilə
birləşm əsinə nə ehtiyac vardı? Ü m um iyyətlə, bu ehtim al dilin
daxili inkişaf qanunlannın m əntiqinə ziddir: dil həm işə
sadələşm əyə doğru inkişaf edir. D ildə m üəyyən bir m ənanı
(qramm atik mənanı) ifadə etm ək üçün qram m atik vasitə varsa,
dil heç vaxt həm in qram m atik mənam ifadə etm ək üçün ə w ə lk i
qram m atik vasitəni onun üzərinə başqa bir qram m atik m əna
ifadə edən qrammatik vasitə artırmaqla m ürəkkəbləşdirm əz. Dil
belə m ənasız m ürəkkəbləşm əyə heç vaxt yol vermir. Dil
m ürəkkəbləşm əyə o vaxt yol verə bilər ki, m ürəkkəbləşm ə
qram m atik mənanı dəqiqləşdirm əyə xidm ət etsin. N əzərdən
keçirilən təsadüfdə heç bir dəqiqləşdirm ə yoxdur; -ru, -rü
şəkilçisi də, -ğaru, -gərü şekilçisi də istiqam ət m ənası ifadə
edir.
Q eyd etm ək lazımdır ki, -ru, -rü və -ra, -rə şəkilçiləri
daşlaşm ış şəkildə m üasir Azərbaycan dilində mühafızə edil-
m işdir. Bunlardan birinci şəkilçi sözə istiqamət, ikinci şəkilçi
m əkan anlayışı verir, M əsələn, bəri = bə + r i sözünü götürək.
Ehtim al ki, ikinci şəkilçi qədim türk yazısı abidələri dövründən
əvvəl (çünki O rxon-Yenisey kitabələrində bu söz artıq bəri
şəklində təşəkkül tapmışdır) bu söz ben (m ən) + rü (istiqamət
hal şəkilçi) kim i olmuş və «m ənə tərəf» anlayışı ifadə etmişdir.
«M ənə tərəf» anlayışı isə «bəri» anlayışma ekvivalentdir. Geri
sözü haqqm da da bunlan dem ək olar. İçrə sözü iç + rə (güman
edilən yerlik hal şəkilçisi) hissələrindən ibarətdir. -ra şəkilçisi
daşlaşm ış şəkildə zam an və m əkan bildirən sözlərdə qalmışdır;
m əsələn:
sonra sözü son +
ra (güman edilən yerlik haİ
şəkilçisi), ara sözü a + ra (güman edilən yerlik hal şəkilçisi)
hissələrind ən əm ələ gəlmişdir.
H ələ türk dillərinin Orxon-Yenisey abidələri dövründə
-ra, -rə sözdüzəldici şəkilçiyə çevrilmişdi. Bu şəkilçi vasitəsilə
yer anlayışı bildirən isim lərdən z ə rf düzəlirdi; məsələn: tış/ta ş-
tışra/taşra «bayır», iç - içrə, ö lj ~ ötjrə, as - asra «aşağıda».
B una görə də türk dillərinin h ələ Orxon-Yenisey inkişafı dövrü
üçün bu şəkilçıni yerlik hal şəkilçisi (lokaliv hal şəkilçi) hesab
etm ək olmaz.
M üasir Azərbaycan dilində -ğaru, -gərü şəkilçisinin
daşlaşm ış şəkildə m üxtəlif variantlarma rast gəlmək olar;
m əsələn: ir ə li < ilərü, yuxarı < yukğaru, dışarı < dışğaru <
tışğaru. A zərbaycan dilinin qərb qrupu dialektlərində: af]arı. Bu
tipli sözlər artıq müasir Azərbaycan dilində z ə rf hesab edilir.
İstiqam ət hah şəkilçisinin təkcə əvəziiklərə bitişən
variantı olan -tjar şəkilçisi, şübhəsiz ki, -ijaru şəkilçisinin
sonuncu saiti düşmüş variantıdır; m əsələn; A ijar adınçtğ bark
ya ra tu rtm (K T c 12) «Ona adına layıq sərdabə yaratdırdım».
A ija ry a tıp b ira th ğ barrnıs(Y 24) «Orada yatıb bir atlı getmiş».
Q ədim türk yazısı abidələrinin dilində -ğaru, -gərü
şəkilçisi, bir növ, ikili xasiyyət daşıyır. Bu şəkilçi istiqamət
anlayışı yaratm aqla yanaşı, yeni söz yaratmağa da xidm ət edir.
A bidələrin dilində bütün coğrafı e ə h ə tlə rh adları bu şəkilçinin
yaratdığı sözlərlə ifadə edilir: i/gərü (K T c 2) «şərq», birigərü
(KT c 2) «cənub», kurığaru (K T c 2) «qərb», yırağaru (K T c 2)
«şimal», kün ortusıljaru {K.T c 2) «cənub», tün ortusıQaru {YH c
2) «şimal».
Q ədim türk yazısı abidələrinin dilində istiqam ət halı
hərəkətin yönəldiyi istiqaməti bildirir; m əsələn: O ! yerg ərü
barsar, türk bodun, öltəçisən (K T c 8) « 0 yerlərə getsən, türk
xalqı, öləsisən». M ağı K urğan kışlap ya zılja oğuzğaru sü
taşıkdım ız{Y J[ şm 8) «Mağı K urqanda qışlayıb yazada oğuzlara
qarşı qoşunla sərhədi keçdik». Tabğaçğaru K un ı sətjü n ig ıdm ıs,
kıtayğaru Totjra S əm ig tdm ıs (T 9) «Tabğaça K um sənüni
göndərmiş, kıtayların yanma Tonra Səm i göndərm iş». Ö fjrə türk
kağanğaru süləlim , - tim iş (T 20) «Ə vvəlcə türk xaqanına qarşı
qoşun çəkək, - demiş». A pa tarkanğaru içrə sab ıd m ış (T 34)
«Apa tarkana gizli xəbər göndərmiş». ... yeriljərü, subıQaru
k o n tı{B K ş 40) «... yerinə, suyuna qondu». B en ebgərü tü səyin
(T 30) «M ən cvə qayıdım» və s.
Q ədim türk yazısı abidələrinin dilində -ğaru, -gərü və -
rjaru, -tjərü şəkilçiləri ilə yanaşı -ru, -rü şəkilçisi d ə istiqam ət
halını əm ələ gətirir; m əsələn: Yağru kontukda k ısrə c^ığ b ilig
anta öyür crm is (K Tc 5) «Y axında yerləşdikdən sonra pis
əm əlləri orada öyrənirm iş». K u tım bar üçün, ülügim bar üçün
öltəçi bodunığ tirigrü igitim (K Tş 29) «Bəxtim olduğu üçün,
qismətim olduğu üçün öləsi xalqı həyata yüksəltdim ». ... ebrü
kəlirtim (B K ş 25) «... evə gəlfrdim». B a sm ıl ya ğ ıd ıp cbım ru
bardıi}AÇ 29) «BasmılIar yağı olub evim ə doğru getdilər».
Təsirlik hal. Y iyəlik halı kimi, təsirlik ha! da türk
dillərində, o cüm lədən qədim türk yazısı abidələrinin dilində iki
şəkildə işlənır: a) hal şəkilçisi qəbul etmiş şəkli (m üəyyən
təsirlik hal) və b) hal şəkilçisi qəbul etməmiş şəklı (qeyrı-
müəyyən təsirlik hal). Lakin qeyd etm ək lazımdır ki, təsırlık
halm bu xüsusiyyəti qədim türk yazısı abidələrinin dilini
araşdıran m ütəxəssislərin diqqətini, dem ək olar ki, cəzb
ctməmişdir.
.
• ı-ı
I . Q e y r i - m ü ə y y ə n t ə s i r l i k
h a l . Təsırlık
halın qeyri-m üəyyən şəkli hal şəkilçisini qəbul etmir, şəkılcə
(fonetik tərkibcə) adlıq halda işlənən isim lərlə eyniyyət təşkil
edir. Buna görə d ə qədim türk yazısı abidələri dilinin
tədqiqatçılarm m böyük əksəriyyəti qeyri-m üəyyən təsirlik halda
işlənən isim ləri adhq (və ya əsas) halda olan isimlər kim i qəbul
edir. Q ədim türk yazısı abidələri diHnin tədqiqinə h əsr edilmiş
əsərlə rd ə təsirlik halm şəkilçisiz formasmm abidələrdə işləndiyi
göstərilm ir. H ətta V.M .Nasilov, İ.A.Batm anov və Q .A ydarovun
son əsərlərind ə bu formanm abidələrin dilində varhğı haqqm da
heç bir söz deyilm ir, m üəlhflərin üçü də abidələrin m əm lərində
təsirh k h ah n təkcə şəkilçih şəkhnin işləndiyini göstərir.
A bidələrin dihnin tədqiqinə həsr edilən son əsərlərdən birində
- özlüyündə çox yaxşı bir əsər olan A .N .K ononovun «VII-IX
yüzilhklərdə türk run abidələri dihnin qrammatikası» adh
əsərind ə də təsirh k halm yalmz şəkilçih şəkillərindən danışılır,
şəkilçi qəbul etm əyən təsirhk halda olan isim lər əsas halda olan
sözlər kimi təqdim edilir.
Q ədim türk yazısı abidələrinin dilində, müasir türk
dillərində olduğu kimi, qeyri-m üəyyən təsirlik halda olan
isim lər ya təsirli fellə idarə olunmuş xəbərin, ya da fel m ənşəli
h ər hansı bir cüm lə üzvünün yanm da işlənir və həm in üzv
tərəfind ən idarə edilir. Şəkilçisiz (qejri-m üəyyən) təsirlik halda
işlənən isim cüm lənin vaitəsiz tamamhğı olur; m əsələn; Irak
ersər, y a b la k ağı b tü r , ya ğ u k ersər, edgü ağı birür (K T c 7)
«İraq isə pis hədiyyə verir, yaxm isə yaxşı hədiyyə verir».
Y in çü ügüz k e c ə T əm ir kapığka tə g i sülədim (K T c 3-4) «İnci
çaym ı keçərək D əm ir qapıya təki qoşun çəkdim». K ö g m ən aşa
k ır k ız yirirjə tə g i sü ləd im iz (K T ş 17) «K ögm əni aşaraq
qırğızlarm yerinə təki qoşun çəkdik» ... ança erig y e rtə beQgü
taş tokıtdım , bitidim (K T c 13) «... belə səfah yerdə ədəbi daş
qoydurdum, yazdım » və s.
Türk dillərinin qan\muna əsasən şəkilçisiz təsirlik halda
işlənən isim m ütləq bilavasitə fel m ənşəli sözün yanmda
işlənm əlidir. Şəkilçisiz təsirlik halda işlənən isim fel m ənşəli
sözdən uzaqlaşdıqda m ütləq təsirlik halmm şəkilçisini qəbul
etm əlidir. M üqayisə et: M ən mağazadan kita b aİdtm - M ən
kita b ı m ağazadan aldım . Lakin qədim türk yazısı abidələrinin
dihndə bu qanun pozulur; m əsələn: Bars həg erti, kağan at
bunta biz birtim iz (K T ş 20) «Bars bəy idi, xaqan adı burada biz
verdik». Qeyd etm ək lazımdır ki, bclə pozulma hallarm a qədim
türk qəbilələrinin, daha doğrusu, qədim türk yazısı abidələrinin
dihndə az təsadü f edilir.
2.
M ü ə y y ə n t ə s i rl i k h a 1. M üəyyən təsirlik hal
dedikdə təsirhk hahn hal şəkilçisi qəbul etmiş şəkli nəzərdə
tutulur. Qədim türk yazısı abidələrinin dilində ismin təsirlik hah
aşağıdakı şəkilçilərlə əm ələ gəlir:
a) -ğ, -g, -zğ, -ig şəkilçisi. Bu şəkilçi bilavasitə isim lərin
kökünə bitişir; m əsələn: Edgii bilgə kisig, edgü alp kisig
yorıtm az erm is (K T c 6) «Yaxşı müdrik adam lan, yaxşı igid
adamlan yürütm əz imiş». İlg ərü K adırkan yıştğ aşa bodum ğ
ança konturtım ız (K T ş 21) «Şərqə K adırkan m eşəli dağlarım
aşaraq xalqı eləcə yerləşdirdik». İlligig ilsirətdim iz, kağanlığıığ
kağansıratdım ız. tizlig ig sökürtim iz, ba^lığığ yüküntürtim iz (K T
ş 18) «Elhni elsiz qoyduq, xaqanlmı xaqansız qoyduq, dizhni
çökdürdük, başhnı socdə etdirdik». Sütjüg batım ı kapığ söküpən,
Kögmən yışığ toğa yo rıp kırkız hodunığ uda basdım (B K ş 26-
27) «Süngü batımı qan dağıdıb, K ögm ən mcşəli dağlarmı
başıyuxarı yürüyüb qırğız xalqını yuxuda basdım» və s.
b) -nı, -ni şəkilçisi. Bu şəkilçi təkcə əvəzliklərə artınhr;
məsələn: K aç n ə tj ersər. ol bizni ölürtəçi kük (T 20-21) «H ər
necə olsa, o bizi... öldürəcək». Türk həglər, hodun, hım u eşidin
(K T c 10) «Türk bəyləri, xaiqı, bunu eşidin». Am üçün ilig a n ç a
tutm ıs erinç (K T ş 3) «Onun üçün eli eiəcə yaralmış» və s.
c)
-i şəkilçisi. Bu şəküçi də əvəzliklərə artırıhr;
məsələn: O l iki kisi bar ərsər. sin i - tabğaçığ ö lü rtəçi , -
türmən, örji'ə kıtayığ ölürtəçi. - tirm ən, hini - oğuzıq ölürtəçı ök,
- tirm ən (T 10-11) «N ə qədər ki. o iki kişi var, səni
tabğaçı
öldürəsidir, - dcyirəm , şərqdə kıtayı öldürəsidir, - dcyirəm ,
məni
oğuzu da öldürəsidir, - dcyirəm».
ç ; -n. -ın. -in şəkilçisi. Q ədim türk yazısı abidələrinin
dilində b u ’ şəkilçi yalnız m ənsubiyyət şəkilçisi qəbul etmiş
isimlərə birləşdirilir; m əsələn: Yılkısın, barım ın, kızın. kuduzın
kəlürtim (MÇ 15) «İlxısını, vannı, qızını, arvadını gətirdim ».
K ə lig m ə bəglərin, bodunm ıtip, y ığ ıp azça bodun tə zm is e rti (T
43) «G ələn bəylərini, xalqmı təşkil edib, bir yerə yığıb azacıq
xalq qaçmışdı». M ən irj sabım m sım adı (K T c 11) «M ənim
sözümü sındırm adı». K ağanm ança ölürtim iz (K T ş 38)
«Xaqanını orada öldürdük». K ü l tigin a zya ğ ızm binip tə g d i{ ^ T
şm 7-8) «K ül tigin az qonur atmı minib hücum etdi». E bin,
barkm anta b o zd ıw (B K ş 37) «Evini, sarayım onda dağıtdım».
Təsirlik h ah şəkilçilərindən -ğ, -g, -ığ, -ig və -n, -m, -in
haqqında, bunların m ənşəyi haqqında türkoloji ədəbiyyatda
çoxlu və m ü x təlif fıkirlər vardır. -n, -m, -in şəkilçilərinin
zahirən m ənsubiyyət şəkilçisinə oxşamasından çıxış edərək bəzi
türkoloqlar
həm in
şəkilçinin
m ənsubiyyət
şəkilçism dən
törədiyini güm an edirlər. İ.A.Batm anov -ig, -ığ şəkilçisinin
ahnm a, A .N .K ononov isə türk və monqol dilləri üçün m üştərək,
üm um i olduğunu söyləyir.
Q ədim türk yazısı abidələrinin dilində təsirlik hah əm ələ
gətirən -m, -in şəkilçisi müasif Azərbaycan danışıq dilində
üçüncü şəxs m ənsubiyyət şəkilçisindən sonra təsirlik hal
şəkilçisi kimi işlənir, lakin ədəbi dil üçün normal sayılmu-.
Azərbaycan
dam şıq
dilində
üçüncü
şəxs
m ənsubiyyət
şəkilçisindən sonra təsirlik hal şəkilçisi qəbul etmiş sözləri
tələffüz edərkən, ağırlıq aradan qaldınlsm deyə, sonuncu sait
səs (faktik olaraq, təsirlik hal şəkilçisi) düşür və söz n samiti ilə
bitir {n samiti üçüncü şəxs m ənsubiyyət şəkilçisi -ı, -i, -sı, -s iv ə
təsirlik hal şəkilçisi -ı, -i saitləri arasına artırılmış samitdir);
m əsələn; A k ifin kita b m ı aldım', Q oşununu basdıq, elin i aldıq
cüm lələri A k ifm kitabm aldım ; Q oşunun basdıq, elin aldıq kimi
tələffuz edilir. Bu cüm lələrdən ikincilərdəki kitabm , qoşunun,
elin sözləri əvvəlki cüm lələrdəki cyni sözlər kimi ismin təsirlik
halm da işlənm işdir. Bu vəziyyət müasir Azərbaycan dilinin
fonetikasma əsasən qanunauyğun fonetik hadisə sayıhr.
Eyni vəziyyətə qədim türk yazısı abidələrinin dilində də
rast gəlinir. M əlum olduğu kinai, V-VIII yüzilliklərdə qədim
türk dillərinin qram m atika kitablan yazılmamışdı. Güman ki,
katiblər sözləri, ifadələri eşitdikləri və ya təiəffuz etdikləri kimi
yazıya ahrmışlar. B una görə də bu gün yalnız şifahi dil üçün
qanun ola bilən bir fonetik hadisə 12-13 əsr bundan əv vəl yazıh
(ədəbi) dil üçünıdə normal sayıla bilərdi. M oyun çor abidəsinin
on beşinci sətrindən götürülmüş aşağıdakı cüm ləni eynilə
tərcümə edək:
Y ılkısın, barımın, kızın , ku d u zm kəlürtim .
İlxısm , varm, qızm , arvadm gətirdim .
Göründüyü kim i, qədim türk və Azərbaycan dillərindəki
uyğun sözlərin morfoloji əlam ətləri eynidir. Dem əli, müasir
Azərbaycan dilində şifahi nitqdə sonuncu sait düşə bildiyi kimi,
qədim türk yazısı abidələrinin dilində də düşmüşdür: y ılk ısm -
yılkısını, barım ın - barımmı, k ızm - kızm ı, kuduzın - ku d u zın ı
deməkdir. Buradan da belə bir n əticəy ə gəlm ək olar ki, müasir
türk dillərində olduğu kimi, qədim türk yazısı abidələrm in
dilində də -ın, -in təsirlik hal şəkilçisi -m ı, -in i şəkilçilərinin
ixtisar edilmiş variantıdır.
Q ədim türk yazısı abidələrinin dilində təsirlik hal yiyəlik
hal m övqeyində çıxış edir. Bu da özünü iki şəkildə göstərir:
a) T əsirlik halda duran' işarə əvəzliyi yiyəlik hal
mövqeyində işlənir; m əsələn: B esb a lık anı üçün o zd ı (B K ş 28)
«Bcşbalık onun üçün xilas oldu». A n ı üçün ilig ança tu tm ıs (K T
ş 3) «Onun üçün eli eləcə yaratmış». ö r ü lj bəgig. K ara B u lu kığ
anı olurm ış k ır k ız tapa ər ıd m ış (M Ç 22) « ö rü n bəyi, Qara
Buluku onun oturduğu qırğızlara tə rə f döyüşçü göndərm iş».
b) -7^,-/;g^təsirlik hal şəkilçisi qəbul etmiş söz yiyəlik hal
mövqeyində çıxış edərək sonra gələn sözlə üçüncü növ
söz birləşm əsi əm ələ gətirir; m əsələn: T ürk bodunığ atı, kü sı
y o k bolm azun ... (K T ş 25) «Türk xalqm m adı, küyü (şöhrətı)
m əhv olm asın...»
Y erlik hal. Q ədim türk yazısı abidələrinin dılındə yerlık
və çıxışhq hallarm mənaları h ələ difcrensiallaşm am ışdır. Buna
görə də h əm in hallar bir morfoloji göstərici ilə ifadə edilir.
Görünür, türk dilləri inkişafımn O rxon-Y ^nisey abıdələrındən
əvvəlki dövründə h əm yerlik, həm də çıxışhq hallar cnyi şəkilçi
ilə düzəlm işdir. Lakin türk dilləri inkişaf etdikcə ə w ə lk i şəkılçı
(yerlik və çıxışhq hallann şərikli şəkilçisi) təkcə yerlik hal
anlayışı ifadə etm əyə xidm ət etmiş, çıxışlıq hal üçün isə yem
şəkilçi yaranm ışdır. Artıq O rx o n -\ cnisey yazısı a b id ə lə rin in
yazıldığı dövrde türk dillərində çıxışhq halm m o rfo lo ji
göstəricisi olm uşdur. Buna baxmayaraq, qədim tü rk y a z ısı
abidələrinin b əzi tədqiqatçılan göstərirlər ki, qədim tü rk O rx o n -
Y enisey abidələrinin dilində «bütün tə?adüflərdə lo kativ v ə
ablativ anlayışm şəkilçi fərqləndirinisi yoxdur».'
H ətta qədim türk yazısı abidələrinin görkəmli təd q iq atçısı
V .V .Radlov da belə hesab edirdi ki, çıxışhq hal xüsusi bir form a
kimi, əsasən, O rxon-Yenisey yazısı abidələrindən sonrakı
dövrdə yaranm ışdır. H ələ qədim türk Orxon-Yenisey yazısı
abidələrinin m ətnlərində çıxışhq hal şəkilçisi ilə işlə n ə n
sözlərin m övcudluğu belə bir fıkir söyləm yə imkan verir ki, bu
hahn daha sonralar yarandığı haqdakı m ülahizələr h əq iq ətə
uyğun deyildir.
Q ədim türk yazısı abidələrinin dilində yerlik hal -da, -də,
-ta, -tə şəkilçiləri ilə əm ələ gəlir; -ta, -tə şəkilçisi təkcə sonor
sam itlərdən sonra işlənir; m əsələn; S ü ijü g batım ı k a p ığ
söküpən, K ö g m ən y ış ığ toğa yo n p , k ırk jz bodum ğ uda b a sd ım ız
(K T ş 35) «Süngü batım ı qan dağıdıb, K ögm ən meşəli dağlarmı
başıyuxan yürüyüb qırğız xalqmı yuxuda basdıq». Tamağ Id u k
başda sü fjü şd im iz (K T şm 1) «M üqəddəs Tamağ zirvəsində
döyüşdük».
Törtinç Ç uş başmta sürjüşdim iz (K T şm 6)
«Dördüncü d əfə Çuş başında dÖ5oişdük». İrlüntə, Talakımınta
y e td im (MÇ 32) «İrlündə, Talakımm yanmda yetdim». E bim in
Ə rsəgündə, Y ula k ö ltə kotım , anta irtim (MÇ 30) «Evimi
Ə rsəgündə, Y ula gölü sahilində qoydum, orada idim». Ö rpəndə
süQüşdim , süsin sançdım (B K ş 26) «Örpəndə döyüşdüm,
qoşununu qıhncdan keçirdim». Bolçuda süQüşdim (BK ş 28)
«BoIçuda döyüşdüm ». Toğu balıkda süQü^dim (BK ş 30) «Toğu
bahkda döyüşdüm » və s.
Q ədim türk yazısı abidələrinin dilində çıxışhq halın
m ənası da yerlik hahn morfoloji göstəricisi ilə ifadə edilir. Buna
görə də abidələrin m ətnlərində -da, -də, -ta, -tə şəkilçiləri yerlik
halla paralel olaraq, çıxışhq hal da düzəldir; məsələn; Teljri təg
Dostları ilə paylaş: |