Dərs vəsaiti baki nurlan 2 0 0 6



Yüklə 17,8 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə36/59
tarix07.09.2017
ölçüsü17,8 Mb.
#29251
1   ...   32   33   34   35   36   37   38   39   ...   59

iki  dəfə  döyüşdüm». 
A ltı  çub soğdak  tapa  s ü lə d im iz  (K T ş  31) 
«Altı  hissəli  soğdaklara  qarşı  qoşun  çəkdik». 
A ltu n   y ış   üzə 
kab ışa lım Ç l  20) «Altun m eşəli  dağlarınm üzərinə basqm  edək». 
Tün y a zı  konayın (KTc  6-7)  «Tün  düzünə  qonaq».  O tu zya şım a  
B esb a lık tapa  sülədim  (B K ş  28)  «Otuz  yaşım da  Beşbahka  qarşı 
qoşun çəkdim ».
3. 
Adlıq  hal  təsirlik  hal  m övqeyində  çıx ış  edir.  Qədim  
türk  yazısı  abidələrinin  dilində  ləsirliic  hal  m övqeyind ə  çıxış 
edən  adhq  halla  qeyri-m üəyyən  (şəkilçisiz)  təsirlik  hah 
qarışdırmaq  olm az.  Lakin  qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilini 
araşdırmaqla  m əşğul  olan  bəzi  dilçilər  şək ilçisiz  təsirlik  haldakı 
isim lə  adhq  haldakı  isim   arasında  heç  bir  fərq  görmür  və 
şəkilçisiz  təsirlik  halda  işlənən  sözləri  adlıq  halda  işlən ən   söz 
kimi  təqdim   edirlər;  m əsələn:  akademik  A .N .K o n o n o v   hər 
yerdə  qeyri-m üəyyən  təsirlik  halda  işlənən  sözləri  adlıq  halda 
işlənən  söz  hesab  edir.'  Abidələrin  dilində  hal  şək ilçisi  qəbul 
etm əyən  belə  isim lər türk dillərinin qrammatik qanunlarına görə 
m ütləq  təsirlik  hal  şəkilçisi  qəbul  etməlidir.  B e lə   ki,  xüsusi 
isim lər,  şə x s  əvəzlikləri,  ikinci  v ə  üçüncü  növ  təyini  söz 
birləşm ələri  fellər  tərəfindən  idarə  edildikdə  müasir  türk 
dillərində  m üəyyən  təsirlik  halda  işlən ü ,  qədim   türk  yazısı 
abidələrinin  dilində  isə isimlər bu m övqedə çıx ış etdikdə təsirlik 
hal  şəkilçisi  qəbul  etmir;  m əsələn: 
K e m  k e ç ə   ç ik  tapa  sü ləd im  
(B K ş  26)  « K em   çaymı  keçərək  çiklərə  qarşı  qoşun  çəkdim ». 
Y in çü   ü g ü z k e ç ə   Təm ir kapığka  tə g i sülədim   (K T c  3-4)  «İnci
'  Eax:  A.H.KoHOHoe. 
rp o M M a m u K a   H s tiK a   m m pK C K U x  p y H u n e c K u x   n o M S im - 
HUKoe  VlI-IXee.  MocKea, 
1980, 
c. 
150-151.
443

çaymı  keçərək  Dəmir  qapıya  təki  qoşun  çəkdim ». 
T ürk  bodım  
ölürəyin,  uru ğ sm ta ym   (K T ş  10)  «Türk  xaiqmı  öldürək,  nəslini 
m əh v  edək». 
A k   Tərm əJ keç ə  oğraklatdım  (T  25)  «A ğ  Tərm əli 
keçərək  düşərgə  saldırdım». 
K ö g m ən   aşa  k ırk ız   y jrirjə  tə g i 
sü iəd im   (K T ş  17)  «K ögm əni  aşaraq  qırğız  yerinə  təki  qoşım 
çəkdim » v ə  s.
Q ədim  türk yazısı abidələrinin  diiində  eyni  tipli  ifadələrdə 
işlənən  söz  bəzən   təsirlik  hal  şəkilçisi  ilə,  bəzən  bu  şək ilçi 
olmadan  işlənir.  M üqayisə  et; 
E k in ti Işbara  Yam tar b o z   a  1
1
 ğ  
b i  n   i p   t ə  g  d  i   (K Tş  33)  «Ekinci  d əfə  Işbara  Yamtarın  boz 
atmı  minib hücum  etdi» v ə  
Üçinç  Y əgin S ilig  bəgin ke d im lig  t o 
r  
1
 ğ   a  t  b i n i p t ə g d i (K Tş  33)  «Üçüncü  dəfə  Y əg in   Silig 
bəyin y əh ərli  kəhər atmı minib hücum etdi».
4. 
A dlıq  hal  yerlik  hal  m övqeyində  çıxış  edir.  Q ədim  
türk  yazısı  abidələrinin  dilində  adhq  hal  başqa  hallara  nisbətən 
yerlik  hal  m övqeyində  daha  çox  çıxış  edir;  m əsələn: 
Ü zə  k ö k  
tetjri,  asra y a ğ ız y ir  kılm tukda ekin ara k is i oğh kılıtjm ıs (K Tş  1) 
«Ü stdə  mavi  göylər,  aşağıda  qonur  yer  yarandıqda  ikisinin 
arasmda insan  oğlu yaranmış». 
Ö tü k ə n y ir olurıp arkış-tirkiş ısar, 
k ə tj  buQığ y o k ,  Ö tükən y ış   olursan,  betjgü  il  tuta  olurtaçı  sən, 
türk  bodun,  to k   (K Tc  8)  «Ötükən  yerində  oturub  karvanlar 
göndərsən,  h cç  bir  dərd  yox,  Ötükən  m eşəli  dağlarmda  otursan, 
əbədi  el  tutaraq  oturasısan,  türk  xalqı,  tox». 
M ağı K urğan kışlap 
yaznja  oğuzğaru  sü   ta şıkd ıım z  (KTşm   8)  «Mağı  Kurqanda 
qışlayıb  yazda  oğuzlara  qarşı  qoşunla  sərhədi  aşdıq». 
S ə k iz y e t- 
m işy a şım  öltim  (Y  41)  «Altmış  səkkiz yaşımda öldüm» v ə  s.
5. 
Adhq  hal  çıxışhq  hal  m övqeyində  işlənir.  Qədim 
türk yaztsı  abidələrinin  dilində,  xüsusən  türk  yazısı  abidələrinin 
ən  qədim i  olan  Y enisey  kitabələrində  adhq  hal  tez-tez  çıxışlıq 
hal  m övqeyində  işlənir;  m əsələn: 
K ünim ,  kadaşım ,  yıta, 
adırıltım   (Y   3)  «Arxadaşımdan,  dostumdan,  əfsus,  aynldım». 
...küdəgülərim , 
kız-kəlinlərim  
bögm ədim  
(Y  
3) 
« 
...
kürəkənlərim dən,  qız-gəlinlərim dən  doymadım».  Siz,  elim, 
kanım  bögm ədim   (Y   10)  «Sizdən,  elim dən,  xanımdan  doy- 
madım».
6. 
Adhq  hal  alət-birgəlik  halı  m övqeyində  çıxvş  edir. 
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  söz  adət-birgəlik  halmın 
şəkilçisini  qəbul  etm ədən,  adlıq  halda  cüm lənin  tərkibində 
alətlik  qrammatik  mənasmda  işlənir;  m əsələn: 
B odunığ igidəyin 
tiyin,  yırağaru  oğuz bodun  tapa,  ilg ərü  kıtay,  tatabı  bodun  tapa, 
birigərü  tabğaç  tapa  uluğ sü   e k i y e g irm i sürjüşdüm   (K T  ş  28) 
«Xalqı  yüksəldim  deyə,  şimala  oğuz  xalqma  qarşı  böyük 
qoşunla  on  iki  d əfə  döyüşdüm». 
M ağı  K urğan  kışlap  yazıQa 
oğuzğaru  sü  ta şıkdım ız  (K T   şm  8)  «M ağı  Kurqanda  qışlayıb 
yazda  oğuzlara qarşı  qoşunla  sərhədi  aşdıq».  Hər  iki  cüm lədə 
 
«qoşun»  sözü  adlıq  halda  işlənir,  lakin  «qoşunIa»  alot-birgəlik 
halı  mənasını  ifadə  edir.
Y iy əlik   halı.  Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  diiində 
yiyəlik  hal,  bütün  türk  dillərində  olduğu  kimi,  ikinci  v ə  üçüncü 
növ  təyini  söz  birləşmələrinin  düzəldilm əsində  iştirak  edir,  söz 
birləşm əsinin  birinci  tərəfı  olur.  Y iy əlik   hal  iki  əşya  arasmda 
m ənsubiyyət  və ya sahiblik anlayışı  ifadə edir.
Türk 
dillərinin  qrammatik 
quruluşuna 
aid 
yazılm ış 
əsərlərdə  yiyəlik  hal  yekcins  hal, kimi  təsvir  edilir.  Azərbaycan 
dilində,  istər  tarixən,  istərsə  müasir  qrammatik  normalara  görə, 
yiyəlik   hahn  iki şəkli təşəkkül tapmışdır:  m üəyyən  (hal  şəkilçisi 
qəbul  edən)  və  qeyri-m üəyyən  (hal  şəkilçisi  qobul  ctm əyən) 
yiyəlik   hal.  Digər  türk  dillərində  də  y iy əlik   hahn  bu  tipləri 
işlənir.  Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilindo  də  y iyəlik   hahn 
m üəyyən 
və 
qcyri-m üəyyən 
şəkilləri 
mövcuddur, 
lakin 
abidələrin  dilinin  tədqiqatçılan  y iy əlik   halmm  belə  iki  şəkildə 
işlənm əsinin  fərqinə  varmamış  və  y iy əlik   hal  şəkilçisi  olmayan, 
amma  ikinci  növ  təyini  söz  birləşmələrinin  birinci  tərəfı  kimi 
çıxış  cdən  isim km   adhq  halda  duran  söz  kimi  qəbul  etm işlər. 
Azərbaycan  dilinin  qrammatikasma  aid  yazılm ış  əsərlərdə 
yalnız  son  zamanlar  ismin  yiyəlik   hahnm  m üəyyən  v ə  qcyri- 
m üoyyən  şəkillərinin  olduğu  göstərilir.
H ələ   vaxtilə  V .V .R adlov  göstərm işdi  ki,  göytürk  Orxon- 
Y cniscy  yazısı  abidələrinin  dilində  işlənən  y iy əlik   hal  türk 
dillərinin  cənub  qrupunda  işlənən  y iyəlik   hala  tamamilə 
uyğundur.

l . M ü ə y y ə n   y i y ə l i k   h a l .   İsim  m ü əy y ən   y iy əlik  
halda  qrammatik  cəh ətd ən   formalaşır,  yən i  hal  şə k ilç isi  qəbul 
edir.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  ismin  y iy ə lik   hah 
sam itlə  bitən  sözlərdə 
-ıtj,  -itj,  saitlə  bitən  sözlərdə  -nıij,  -nir) 
şəkilçiləri  ilə   ə m ə lə   gəhr.  A bidələrin  dilində  saitlərin  dodaq 
ahəngi  z ə if   olduğu  üçün  bu  şəkilçiiərin  dodaq  ah ən g in ə  rast 
g əlm ək   olmur.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  diHndə  yiy əlik  
halda  olan  isim   m üstəqil  işlənm ir,  təyini  söz  birləşm əsi  təşkil 
etdiyi  özündən  sonra  gələn   sö zlə  həm in  sözün  hansı  halda 
durmasmdan  asılı olaraq,  cüm lənin m üxtəlif üzvü olur;  m əsələn : 
Ə(J ilk i  Tadıkın  Ç un ij b o z ahğ binip təgdiÇ iLT  ş  32)  «Ə n  ə w ə l  
Tadıkm  Çurun boz atmı minib  hücum etdi»  (vasitəsiz tamamlıq). 
Üçinç  Y əgin  S ilig  bəgin k e d im lik  torıq a t binip /ə^t/y(K T  ş  33) 
«Üçüncü  d ə fə   Y əg in   S ilig  bəyin  yəhərli  kəhər  atmı  minib 
hücum  etdi»  (vasitəsiz tamamhq). 
B ayırkım ıtj a k adğırığ udlıkın 
sıyu   urtı  (K T   ş  36)  «Bayırkupun  ağ  ayğırmm  ayağmı  smdırdı» 
(vasitəsiz  tamamhq). 
O lurıp  tü rk  bodunnj  ilin,  törüsin  tuta 
bırmis,  ıtı  b irw is 
ş  1)  «Oturub  türk xalqmın elini,  qanımunu 
yaratmış,  düzəltm iş»  (vasitəsiz  tamamlıq). 
Y əlm əsin   m ə n itj  ər 
anta  basm ış  (M Ç  24)  «Avanqarlını  m ənim   döyüşçülərim   onda 
basmış»  (mübtəda). 
T o ku z oğuz m ə n itj  bodunım   erti(B K .  ş  29) 
«Doqquz  oğuzlar m ənim  xalqım  idi»  (xəbər). 
B izitJ sü  atı  turuk, 
azukı y o k  ertı (K T  ş  39) «B izim  qoşunun atı arıq,  ərzaqı yox idi» 
(mübtəda)  v ə  s.
Qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  bəzən  y iy əlik   hal 
şəkilçisində  burun  Q  samiti  ə v ə zin ə   adi 
  samiti  işlənir; 
m əsələn: 
Ü zə  k ö k   teljri,  asra ya ğ ır y ir  kılm tukda  ekin   ara  k isi 
oğlı  k ılın m ıs  (K T   ş  1)  «Üstdə  m avi  göylər,  aşağıda  qonur  yer 
yarandıqda  ikisinin  arasında  insan  oğlu  yaranmış». 
Yağm   başı 
yo rıyu  kəIti{}A Ç   18)  «Yağının avanqardı yürüyərək gəldi».
Bu  cüm lələrdə  y iy əlik   halda  işlənən 
e k i və  ya ğ ı  sözləri 
saitlə  bitdiyi  üçün  onlara 
-nitj  və  -nıtj  şəkilçiləri  bitişm əli  idi. 
Görünür,  türk  dillərinin  inkişafınm  O rxon-Yenisey  dövründən 
əv v əl  y iy əlik   halı 
  samiti  ilə  ə m ə lə   gəlirm iş  və  abidələrin 
dilində  bımun  qahğı  qalmışdır.  Qeyd  etm ək  lazımdır  ki, 
abidələrin  dilində  bir  sıra  hallarda  ikinci  şəx s  m ənsubiyyət
4 4 6
şəkilçisi  qəbul  etm iş  isim lər  hallanarkən  y iy əlik   halda 
-ıtj,  -iij 
şəkilçisi 
-m,  -in  şəkilçisinə  çevrilir,  yəni  burun  samiti  ağız 
samitinə  çevrilir;  m əsələn: 
A nta ğıtjm   üçün  ig id m iş  kağanıljm  
sabın  alm atın  y ir  sayu  bardığ (K T  c  8-9)  «BeIə  olduğun  üçün 
(səni)  yüksəltm iş  xaqanmm  sözünü  almadan  yer  boyu  getdin». 
Görünür,  burada  dissim ilyasiya  hadisəsi  fəaliyyət  göstərir:  iki 
burun  samitinin  tələffüzü  çətinlik  törətdiyi  üçün  birincinin  təsiri 
ilə  ikinci  sadələşmişdir.
Qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  ismin  yiy əlik  
halmm 
-ğ,  -g,  -ığ,  -ig şəkilçisi  ilə  də  yarandığı  m üşahidə  edilir; 
m əsələn: 
Türk bodunığ atı,  k ü s ü y o k  bolm azun (K T  ş  25)  «Türk 
xalqmın  şöhrəti  m əh v  olm asm ...» 
A n ta   ötrii  titg is ,  karlukığ 
tabarm alıp,  ebin y o lıp  barmts,  ebim ə tü sm is (MÇ  29)  «Ona görə 
türgişlərin,  karlukların  malmı  ahb,  evini  dağıdıb  getm iş,  evim ə 
qayıtmışam».  ... 
a k   a d ğ ın ğ   udlıkın  sıy u   urtı  (K T   ş  36)  «A ğ 
ayğırın  budunu  sındırdı». 
Türk bodum ğ tirilip il tu tstkttjm   bunta 
urttm   (K T   c  10)  «Türk  xalqının  toplamb  el  yaratmasmı  buna 
vurdum» v ə  s.
B e lə   bir  fakt  maraqhdır  ki,  qədim   türk  yazısı  abidələrinin 
dilində  m üəyyən  yiyəlik  hal  qeyri-m üəyyən  y iyəlik   hala 
nisbətən  çox az işlənir.
2. 
Q e y r i - m ü ə y y ə n y i y ə l i k   h a l .   Qədim  türk 
yazısı  abidələrinin  dilində  qeyri-m üəyyən  yiy əlik   hal,  adlıq  hal 
kimi,  heç  bir  şəkilçi  qəbul  etmir.  Buna  görə  də  qcyri-m üəyyən 
yiy əlik   halda  işlənən  ism i  ayrılıqda  götürdükdə  o,  adlıq  halda 
işlənən  isimdən  heç  bir  əlam əti  ile  fərqlənmir.  Adlıq  və  qeyri- 
m üəyyən  yiyəlik  halda  işlənən  isim ləri  fərqləndirmək  üçün 
sonuncunu 
söz  birləşm əsində  götürmək  lazımdır. 
Qeyri- 
m üəyyən  y iyəlik   halda  işlənən  isim   ikinci  növ  təiyni  söz 
birləşm əsinin  birinci  tərəfi  olur  və  qoşulduğu  sözlə,  həm in 
sözün  ism in  hansı  halını qəbul etm əsindən asılı olaraq,  cüm lənin 
m ü x təlif  üzvü  kimi  çıx ış  edir;  m əsələn: 
Tabğaç  atlığ  süsı  bir 
tüm ən a r tu k ıy e ti b ilj sü g  ilk i kü n  ölürtim  (B K  c  1)  «Tabğaç  atlı 
qoşununu  -   on  yeddi  minlik  qoşunu  birinci  gün  öldürdüm». 
Terjri k ü ç   bertük  üçün  ka ijım   kağan  sü si  böri  tə g   erm is (K T   ş
12)  «Tanrı  güc  verdiyi  üçün  atam  xaqanm  qoşunu  qurd  təki

im iş». 
Ü zə  k ö k  tei]ri,  asra y a ğ ı z y t  kılıntukda  ekin  ara k is i oğlı 
k ılm m ıs  (K T  
ş  1)  « Ü std ə  m avi  göylər,  aşağıda  qonur  yer 
yarandıqda  ikisinin  arasmda  insan  oğlu  yaranmış». 
S ü   başı tn ə l 
kağan  -   Tarduş  şa d   barzun  (T  31)  «Qoşun  başı  İnəl  xaqan  -  
Tarduş  şadı  getsin». 
T ü rk  bodun  atı,  k ü s i y o k   bolm azun  (KTş
25)  «Türk xalqm m  şöhrəti m ə h v  olmasm» v ə  s.
Y ö n lü k   hal.  Tədqiqatçılar  qədim   türk  yazısı  abidələrinin 
dilində  iki  qohum   halm   -   yönlük  v ə   istiqamət  hallarmm 
olduğunu  göstərirlər.  A b id ələrin   dilində  yönlük  hal 
-a,  -ə,  -ya, 
-yə,  -ğa,  -gə,  -ka,  -kə,  -rja,  -ıjə   şəkilçilərindən  biri  ilə  düzəlir. 
Bunlardan 
-a,  -ə  h əm   sam itlə  bitən  isim   köklərinə,  həm  də 
m ən su biyyət  şək ilçisi  qəbul  etm iş  isim lərə, 
-ya,  -yə  yalmz 
istiqamət,  yer,  c ə h ə t  adı  bildirən  isim lərə, 
-ğa,  -gə,  -ka,  -kə 
yalnız  isim   köklərinə,  -(]a,  -Qə  isə   təkcə  m ənsubij^ət  şəkilçisi 
qəbul  etm iş  isim lərə  birləşir.  Y enisey  kitabələrində 
-ka,  -kə 
şək ilçisi m ən su b iy y ət şə k ilç isi  qəbul etmiş  sözlərə də bitişir.
Q ədim   türk  y a zısı  abidələrinin  dilində  ismin  yönlük  hah 
hərəkətin  başlandığı  v ə   bitdiyi  yeri,  hərəkətin  yönəldiyi  şəxsi, 
zamanı,  h ab elə  səb əb  v ə   m əq səd in i bildirmək üçün işlədilir;
1.  Y ön lü k   hal  h ərək ətin   başlandığı  v ə  ya  bitdiyi  yeri 
bildirir;  m əsələn : 
S ə lə ljə k ə   tə g i çərig  itd i {U Ç  16)  «Selenqaya 
təki  qoşun  göndərdi». 
İn   Ö z Inançu B esbalıka  barırman (HT  7) 
«İn Ö z Inançu  - B eşbalıka gedirəm ». 
B ə riy ə   Tabğaç bodunyağı 
erm is,  yaraya B a z  kağan  to k u z o ğ u z b odunyağı e r m is iy ^  ş  14) 
«Cənubda  tabğaç  xalqı  y a ğ ı  im iş,  şimalda  Baz  xaqanm  doqquz 
oğuz  xalqı  yağı  im iş». 
E d g ü   iliijə   k ə n tü   yaQ ıItığ  (KT  ş  23) 
«G özəl  elin ə  özün  x ə y a n ə t  etdin». 
K əlü rtim   ö k  türk  bodumğ 
ö tü k ə n   y ir k ə   (T  17)  «Türk  xalqm ı  Ötükən  yerinə  gətirdim». 
K urığaru  T əm ir  ka p ığ ka   tə g i  sü lə y ü   birm is  (KT  ş  9)  «Dəmir 
qapıya  təki  qoşunla  getm iş». 
İlg ərü   K adırkan  yışka   təgi,  kiru 
T ətnir ka pığka  tə g i ko n tu rm ış (K T   ş  2)  «Şərqə  Kadırkan meşəli 
dağlarmadək,  qərbə D əm ir qapıyadək yerlədirmiş» v ə s.
2.  Y ön lü k   hal  h ərek ətin   yönəldiyi  şəx si  bildirir;  məsələn; 
Tabğaç  kağanka  k ö rm is  (K T   ş  7-8)  «Tabğaç  xaqanma  tabe 
olm uş». 
Tabğaç  kağanka  y a ğ ı  bolm ıs  (KT  ş  9)  «Tabğaç 
xaqanma  yağı  olm uş». 
K a/Jım   kağanka  başlayu  B a z  kağanığ
balba! t i k m i s i ^ l   ş  16)  «Atam  xaqana  başda  B az  xaqanı  balbal 
qoymuş». 
NəlJ y ıls ığ   bodunka  olurm adım   (K T   ş  26)  «H ey  şeyi 
olmayan  xalqa  (xaqan)  oturdum». 
B ilg ə   T on yu ku k -   balja  aydı 
(T  31)  «B ilgə  Tonyukuk  -   m ənə  dedi». 
K im k ə   ilig   kazğanur 
m ən (K T ş 9) «K im ə eli qazanıram?»  v ə  s.
3.  Yönlük  hal  hərəkətin  yönəldiyi  obyekti  bildirir; 
m əsələn: 
N ətj  n ə lj  sabım   ersər,  beljgü  taşka  urtım   (K T  c  II) 
«Hər  no  sözüm  vardısa,  əbədi  daşa  vurdum». 
B ö d kə  körigm ə 
bəglər,  g ü  ya tjıltm açı  s iz  { K J   c  11)  «Taxta  baxan  bəylər,  axı 
yanılasısımz». 
B ö d kə  özüm   olunp  ağır  törüg  tört  bulw jdakı 
bodunğa  itdim   (B K   T  ş  2)  «Taxta  özüm   oturub  dörd  tərəfdəki 
xalq  üçün bunca ağır qanun yaratdım»  v ə   s.
4.  Yönlük  halda  işlənən  isim  zaman  bildirir;  m əsələn: 
OI 
ödkə  k u l ku llığ   bolm ıs   
idi». 
B ir yılka   tört y o lı  süljüşdim  (B K   ş  30).  «Bir  ildə  dörd  yol 
döyüşdüm». 
K cy  y ılk a  yo rıd ım   (MÇ  9).  «Qoyun  ilində  qoşun 
yürütdüm». 
K ü l  tigin  kcy  y ılk a  y iti y ig irm ik ə   uçdı  (K T  şm   ş) 
«KüI  tigin  qoyun  ili  aym  on  yeddisində  uçdu  (öldü)». 
B ir y ılk a  
biş y o h   sü tjü şd im iz (K T   şm   4)  «Bir  ildə  beşə  d əfə  döyüşdük». 
K ıl tigin y iti o tu z yaşıtja ka rlu k bodun erür barur erikli y a ğ ı boltı 
(KT  şm  I).  «K ül  tiginin  iyirmi  ycddi  yaşında  kariuk  xalqı 
fıravan  yaşadığı  halda yağı  oIdu».  Ü ç  yetm iş  yaşım ka  adırıldım 
(Y   3).  «Altm ış üç yaşımda ayrıldım (öldüm)»  və  s.
5.  Yönlük  halda  işlənən  işim  səbəb  v ə  m əqsəd  bildirir; 
m əsələn; 
S ücig sabıija, y ım şa k  ağısnja arturıp üküs,  türk bodun, 
öltig (K T   ş  6)  «Şirin  dilinə,  yumşaq  h əd iyyəsin ə  aldanıb,  türk 
xalqı,  çoxluca  öldün». 
N ə k ə   tə zər  b iz  üküs  tiyin ,  n ə k ə   korkur 
biz,  a z  tiyin  (T  38-39)  «ÇoxdurIar  deyə  nə  üçün  qaçırıq,  azıq 
deyə n ə  üçün qorxuruq» v ə   s.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  yönlük  halda  düran 
söz m ənasm a görə  ismin başqa hallarmm m övqeyində də  işlənir. 
Abidələrin  dilində  yönlük  halda  duran  ismin  aşağıdakı  hallann 
yerində  işlənm əsi  m üşahidə  edilir:
I. 
Qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  yönlük  hal  ən 
çox  yerlik  halm  m övqeyində  çıxış  edir;  m əsələn: 
K ü l tigin y itı 
o tu z ya şılja   kariuk  bodun  erür  birur  erikli ya ğ ı  boltı (KT  şm   1)
449

«K üI  tiginin  iyirmi  yeddi  yaşm da  karluk  xalqı  firəv an   yaşadığı 
halda  yağı  oIdu».  A ltı  o tu z yaşım a  ç ik   bodun  k ır k ız   b irlə yağı 
boltı (B K   ş  26)  «İyirmi  yeddi  yaşımda  çik  xalqı  qırğızlarla  yağı 
oldu».  O tu z  yaşıw a  B eşh a h k  tapa  sülədim   (B K   ş  28)  «Otuz 
yaşım da  Beşbahka  qarşı  qoşun  çəkdim».  S ə k iz  y e g ir m i yaşım a 
altı  çub so ğdak tapa  sü lədim  (B K   ş  24-25)  « 0 n   sək k iz  yaşım da 
altı  tayfah  soğdaka  qarşı  qoşun  çəkdim».  B isin ç  a y   a ltı  otuzka 
sütjüsdim   (M Ç  29)  «Beşinci  aym  iyirmi  altısm da  döyüşdüm » 
və s.
2.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dihndə  yönlük  hal 
çıxışhq  hal  m əqam m da  işlənir;  m əsələn:  K u rıya  k ü n   batsıkdakı 
Soğd,  B ərçəkər,  B ukarak  ulus  bodunta  N ə lj  səijü n   o ğ u l  tarkan 
k ə Iti(K T   ş  12)  «Q ərbden günbatandakı  Soğd,  B ərçəkər,  Buxara 
dövləti  xalqm dan  N ən  sənün  oğul  tarkan  kəldi».  Te/Jri  elim kə 
bökm ədim   (Y   3)  «M üqəddəs  elim dən  doym adım ».  Kanım ka, 
elim kə  bökm ədim   (Y   8)  «Xanımdan,  elim dən  doymadım». 
K u yd a   kunçuyum ka  a d m ld ım   (Y   8)  «Evdə  arvadımdan 
ayrıldım» və  s.
3.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  yönlük  yal  alət- 
birgəlik  hah  m əqam ında  işlənir;  m əsələn:  Y azıtja  o ğ u z  tapa 
sü ləd im   (B K   ş  31-32).  «Y aza  doğru  oğuzlara  qarşı  qoşun 
çəkdim »  (m üqayisə  et:  O tuz artukı  səkiz yaşım a kışın  kıta^ tapa 
sülədim   (B K   c  2)  «Otuz  səkkiz  yaşımda  qışda  kıtaylara  qarşı 
qoşun  çəkdim »).  ...tabğaçka  bunça  süljüsip alpın,  ərdəm in  üçün 
İdi  bunça  tutdı  (K T  12)  «...  çinlilərlə  bu  q ədər  döyüşüb  igid 
olduğu  üçün,  cəsur  olduğu  üçün  şöhrəti  çox  yüksəldi».  M ağı 
K urğan  kışlap yazır^a  oğuzğaru sü   taşıkdım ız (K T   şm   8)  «Mağı 
K urqanda  qışlayıb  yaza  doğru  oğuzlara  qarşı  qoşunla  sərhədi 
keçdik».  B ir  o tu z yaşıtja  Çaça  səljü n kə  sü ijü şd im iz (K T   ş  32) 
«İyirmi bir yaşında Çaça sənünlə döyüşdüb) v ə s.
4.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  yönlük  hal  xalis 
qram m atik  hallann   m övqeyində  də  işlənir.  A bidələrin  dilində 
yönlük hahn təsirlik hal  m övqeyində işlənm əsinə tez-tez təsadüf 
edilir;  m əsələn:  Oğlanım,  ərdə  m arım ınça  bol,  kanka  tap, 
katığlan  (Süci)  «Oğlanım,  igidlikdə  m üəllim im cə  ol,  xan  tap, 
m öhkəm lən».  Ö rünə  tü tü k ə r ərd əm i üçün  elim ə  tapdım  (Y  46)
«Önünə  tutuk  çox  igid  olduğu  üçün  elim i  tapdım ».  T o kız yaşda 
Toğlığkanka tapdım  (Y   54)  «Doqquz yaşda T oğhq xanı  tapdım»
və s.
5. 
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  nadir  hallarda 
yönlük  hahn  yiyəlik  hal  m övqeyində  də  işlənm əsinə  təsadü f 
edilir;  məsələn:  Tetjri  e lim k ə   e lçisi  ertim   ( Y l)   «M üqəddəs 
elimin elçisi  idim».
İstiqamət  hah.  Bu  hal  yönlük  halm ,  bir  növ,  şəkilçisinə 
görə  inkişaf etmiş  formasıdrr.  İstiqam ət  hah  qədim   türk  yazısı 
abidələrinin  dilində  yalnız  hərəkətin  istiqam ətini  bildkir  və 
hərəkət  mənası  ifadə  edən  fellər  tərəfindən  idarə  edilir.  Hal  və 
vəziyyət bildirən fellərin istiqam ət hahnda işlənən  isim ləri  idarə 
etməsi abidələrin dilində m üşahidə edilm əm işdir.
Qədim türk yazısı  abidələrinin dilində  ismin  istiqam ət h ah  
-ğaru,  -^öni (isim  kökündən  sonra  işlədilir),  -ijaru,  -ijərü {m^dvı- 
subiyyət  şəkilçisindəni  sonra  artırıhr),  -Qar (yalnız  əvəzliklərə 
artırıhr),  -ru,  -rü  və  -ra,  -rə  şəkilçiləri  vasitəsilə  düzəlir. 
Türkoloqlarm böyük əksəriyyəti bu  fıkirdədirlər  ki,  -ğaru,  -gərü 
şəkilçisi  ismin  yönlük  hahnm   -ğa,  -g ə  şəkilçisi  ilə  istiqam ət 
hahnın  -ru,  -rü  şəkilçisinin  birləşm əsindən  törəm işdir.  Onda 
belə  bir  m əsələ  qaranhq  qahr:  -ru,  -rü  şəkilçisi  təklikdə 
istiqam ət  hahnm  m ənasını  ifadə  edə  bilirdisə,  onda  elə  həm in 
m ənanı  ifadə etm ək üçün  onun yönlük  hah n  -ğa, 
şəkilçisi  ilə 
birləşm əsinə  nə  ehtiyac  vardı?  Ü m um iyyətlə,  bu  ehtim al  dilin 
daxili  inkişaf  qanunlannın  m əntiqinə  ziddir:  dil  həm işə 
sadələşm əyə  doğru  inkişaf  edir.  D ildə  m üəyyən  bir  m ənanı 
(qramm atik  mənanı)  ifadə  etm ək  üçün  qram m atik  vasitə  varsa, 
dil  heç  vaxt həm in qram m atik mənam   ifadə etm ək üçün  ə w ə lk i 
qram m atik  vasitəni  onun  üzərinə  başqa  bir  qram m atik  m əna 
ifadə  edən  qrammatik vasitə  artırmaqla m ürəkkəbləşdirm əz.  Dil 
belə  m ənasız  m ürəkkəbləşm əyə  heç  vaxt  yol  vermir.  Dil 
m ürəkkəbləşm əyə  o  vaxt  yol  verə  bilər  ki,  m ürəkkəbləşm ə 
qram m atik  mənanı  dəqiqləşdirm əyə  xidm ət  etsin.  N əzərdən 
keçirilən  təsadüfdə  heç  bir  dəqiqləşdirm ə  yoxdur;  -ru,  -rü 
şəkilçisi  də,  -ğaru,  -gərü  şekilçisi  də  istiqam ət  m ənası  ifadə 
edir.

Q eyd  etm ək  lazımdır  ki,  -ru,  -rü  və  -ra,  -rə  şəkilçiləri 
daşlaşm ış  şəkildə  m üasir  Azərbaycan  dilində  mühafızə  edil- 
m işdir.  Bunlardan  birinci  şəkilçi  sözə  istiqamət,  ikinci  şəkilçi 
m əkan  anlayışı  verir,  M əsələn,  bəri =  bə  +  r i sözünü  götürək. 
Ehtim al  ki,  ikinci  şəkilçi  qədim  türk yazısı  abidələri  dövründən 
əvvəl  (çünki  O rxon-Yenisey  kitabələrində  bu  söz  artıq  bəri 
şəklində  təşəkkül  tapmışdır)  bu  söz  ben  (m ən)  +   (istiqamət 
hal  şəkilçi)  kim i  olmuş  və  «m ənə  tərəf»  anlayışı  ifadə  etmişdir. 
«M ənə  tərəf»  anlayışı  isə  «bəri»  anlayışma  ekvivalentdir.  Geri 
sözü  haqqm da  da  bunlan  dem ək  olar.  İçrə  sözü  iç  + rə (güman 
edilən  yerlik  hal  şəkilçisi)  hissələrindən  ibarətdir.  -ra  şəkilçisi 
daşlaşm ış  şəkildə  zam an  və  m əkan  bildirən  sözlərdə  qalmışdır; 
m əsələn: 
sonra  sözü  son  + 
ra  (güman  edilən  yerlik  haİ
şəkilçisi),  ara  sözü  a  +  ra  (güman  edilən  yerlik  hal  şəkilçisi) 
hissələrind ən əm ələ  gəlmişdir.
H ələ  türk  dillərinin  Orxon-Yenisey  abidələri  dövründə 
-ra,  -rə  sözdüzəldici  şəkilçiyə  çevrilmişdi.  Bu  şəkilçi  vasitəsilə 
yer anlayışı  bildirən isim lərdən z ə rf düzəlirdi;  məsələn:  tış/ta ş- 
tışra/taşra  «bayır»,  iç   -   içrə,  ö lj  ~  ötjrə,  as  -   asra  «aşağıda». 
B una  görə  də  türk  dillərinin  h ələ  Orxon-Yenisey  inkişafı  dövrü 
üçün  bu  şəkilçıni  yerlik  hal  şəkilçisi  (lokaliv  hal  şəkilçi)  hesab 
etm ək olmaz.
M üasir  Azərbaycan  dilində  -ğaru,  -gərü  şəkilçisinin 
daşlaşm ış  şəkildə  m üxtəlif  variantlarma  rast  gəlmək  olar; 
m əsələn:  ir ə li  <  ilərü,  yuxarı  <  yukğaru,  dışarı  <  dışğaru  < 
tışğaru.  A zərbaycan  dilinin  qərb  qrupu  dialektlərində:  af]arı.  Bu 
tipli  sözlər artıq müasir Azərbaycan dilində z ə rf hesab edilir.
İstiqam ət  hah  şəkilçisinin  təkcə  əvəziiklərə  bitişən 
variantı  olan  -tjar  şəkilçisi,  şübhəsiz  ki,  -ijaru  şəkilçisinin 
sonuncu  saiti  düşmüş  variantıdır;  m əsələn;  A ijar  adınçtğ  bark 
ya ra tu rtm   (K T   c  12)  «Ona  adına  layıq  sərdabə  yaratdırdım». 
A ija ry a tıp  b ira th ğ  barrnıs(Y 24)  «Orada yatıb bir atlı  getmiş».
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  -ğaru,  -gərü 
şəkilçisi,  bir  növ,  ikili  xasiyyət  daşıyır.  Bu  şəkilçi  istiqamət 
anlayışı  yaratm aqla  yanaşı,  yeni  söz  yaratmağa  da  xidm ət  edir. 
A bidələrin  dilində  bütün  coğrafı  e ə h ə tlə rh   adları  bu  şəkilçinin
yaratdığı  sözlərlə  ifadə  edilir:  i/gərü (K T   c  2)  «şərq»,  birigərü 
(KT  c  2)  «cənub»,  kurığaru (K T  c  2)  «qərb», yırağaru (K T  c  2) 
«şimal»,  kün  ortusıljaru {K.T  c  2)  «cənub»,  tün ortusıQaru {YH   c
2)  «şimal».
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  istiqam ət  halı 
hərəkətin  yönəldiyi  istiqaməti  bildirir;  m əsələn:  O !  yerg ərü  
barsar,  türk  bodun,  öltəçisən  (K T   c  8)  « 0   yerlərə  getsən,  türk 
xalqı,  öləsisən».  M ağı  K urğan  kışlap  ya zılja   oğuzğaru  sü  
taşıkdım ız{Y J[  şm  8)  «Mağı  K urqanda  qışlayıb yazada  oğuzlara 
qarşı  qoşunla  sərhədi  keçdik».  Tabğaçğaru  K un ı sətjü n ig  ıdm ıs, 
kıtayğaru  Totjra  S əm ig   tdm ıs  (T  9)  «Tabğaça  K um   sənüni 
göndərmiş,  kıtayların  yanma Tonra  Səm i  göndərm iş».  Ö fjrə türk 
kağanğaru  süləlim ,  -  tim iş (T  20)  «Ə vvəlcə  türk  xaqanına  qarşı 
qoşun  çəkək,  -  demiş».  A pa  tarkanğaru  içrə  sab  ıd m ış  (T  34) 
«Apa  tarkana  gizli  xəbər  göndərmiş».  ...  yeriljərü,  subıQaru 
k o n tı{B K   ş  40)  «...  yerinə,  suyuna  qondu».  B en  ebgərü tü səyin  
(T  30)  «M ən  cvə  qayıdım» və  s.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  -ğaru,  -gərü  və  -  
rjaru,  -tjərü şəkilçiləri  ilə  yanaşı  -ru,  -rü  şəkilçisi  d ə  istiqam ət 
halını  əm ələ  gətirir;  m əsələn:  Yağru  kontukda  k ısrə  c^ığ   b ilig  
anta  öyür  crm is  (K Tc  5)  «Y axında  yerləşdikdən  sonra  pis 
əm əlləri  orada  öyrənirm iş».  K u tım   bar  üçün,  ülügim   bar  üçün 
öltəçi  bodunığ  tirigrü  igitim   (K Tş  29)  «Bəxtim   olduğu  üçün, 
qismətim  olduğu  üçün  öləsi  xalqı  həyata  yüksəltdim ».  ...  ebrü 
kəlirtim  (B K ş  25)  «...  evə  gəlfrdim».  B a sm ıl  ya ğ ıd ıp   cbım ru 
bardıi}AÇ  29)  «BasmılIar yağı olub evim ə doğru getdilər».
Təsirlik  hal.  Y iyəlik  halı  kimi,  təsirlik  ha!  da  türk 
dillərində,  o  cüm lədən  qədim  türk yazısı  abidələrinin  dilində  iki 
şəkildə  işlənır:  a)  hal  şəkilçisi  qəbul  etmiş  şəkli  (m üəyyən 
təsirlik  hal)  və  b)  hal  şəkilçisi  qəbul  etməmiş  şəklı  (qeyrı- 
müəyyən  təsirlik  hal).  Lakin  qeyd  etm ək  lazımdır  ki,  təsırlık 
halm  bu  xüsusiyyəti  qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilini 
araşdıran  m ütəxəssislərin  diqqətini,  dem ək  olar  ki,  cəzb
ctməmişdir. 

•  ı-ı
I . Q e y r i - m ü ə y y ə n t ə s i r l i k  
h a l .   Təsırlık
halın  qeyri-m üəyyən  şəkli  hal  şəkilçisini  qəbul  etmir,  şəkılcə

(fonetik  tərkibcə)  adlıq  halda  işlənən  isim lərlə  eyniyyət  təşkil 
edir.  Buna  görə  d ə  qədim  türk  yazısı  abidələri  dilinin 
tədqiqatçılarm m  böyük əksəriyyəti  qeyri-m üəyyən təsirlik halda 
işlənən  isim ləri  adhq  (və  ya əsas)  halda olan  isimlər  kim i  qəbul 
edir.  Q ədim   türk  yazısı  abidələri  diHnin  tədqiqinə  h əsr  edilmiş 
əsərlə rd ə təsirlik  halm   şəkilçisiz formasmm abidələrdə  işləndiyi 
göstərilm ir.  H ətta  V.M .Nasilov,  İ.A.Batm anov  və  Q .A ydarovun 
son  əsərlərind ə  bu  formanm  abidələrin  dilində  varhğı  haqqm da 
heç  bir  söz deyilm ir,  m üəlhflərin üçü  də  abidələrin  m əm lərində 
təsirh k   h ah n   təkcə  şəkilçih  şəkhnin  işləndiyini  göstərir. 
A bidələrin  dihnin  tədqiqinə  həsr  edilən  son  əsərlərdən  birində
-   özlüyündə  çox  yaxşı  bir  əsər  olan  A .N .K ononovun  «VII-IX 
yüzilhklərdə  türk  run  abidələri  dihnin  qrammatikası»  adh 
əsərind ə  də  təsirh k   halm   yalmz  şəkilçih  şəkillərindən  danışılır, 
şəkilçi  qəbul  etm əyən  təsirhk halda  olan isim lər əsas  halda olan 
sözlər kimi təqdim  edilir.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində,  müasir  türk 
dillərində  olduğu  kimi,  qeyri-m üəyyən  təsirlik  halda  olan 
isim lər  ya  təsirli  fellə  idarə  olunmuş  xəbərin,  ya  da  fel  m ənşəli 
h ər  hansı  bir  cüm lə  üzvünün  yanm da  işlənir  və  həm in  üzv 
tərəfind ən  idarə  edilir.  Şəkilçisiz (qejri-m üəyyən)  təsirlik  halda 
işlənən  isim  cüm lənin  vaitəsiz  tamamhğı  olur;  m əsələn;  Irak 
ersər,  y a b la k  ağı  b tü r ,  ya ğ u k  ersər,  edgü  ağı  birür (K T  c  7) 
«İraq  isə  pis  hədiyyə  verir,  yaxm   isə  yaxşı  hədiyyə  verir». 
Y in çü   ügüz k e c ə   T əm ir kapığka  tə g i sülədim   (K T  c  3-4)  «İnci 
çaym ı  keçərək  D əm ir  qapıya  təki  qoşun  çəkdim».  K ö g m ən   aşa 
k ır k ız   yirirjə  tə g i  sü ləd im iz  (K T   ş  17)  «K ögm əni  aşaraq 
qırğızlarm   yerinə  təki  qoşun  çəkdik»  ...  ança  erig y e rtə   beQgü 
taş  tokıtdım ,  bitidim   (K T   c  13)  «...  belə  səfah  yerdə  ədəbi  daş 
qoydurdum, yazdım » və  s.
Türk  dillərinin  qan\muna  əsasən  şəkilçisiz  təsirlik  halda 
işlənən  isim  m ütləq  bilavasitə  fel  m ənşəli  sözün  yanmda 
işlənm əlidir.  Şəkilçisiz  təsirlik  halda  işlənən  isim  fel  m ənşəli 
sözdən  uzaqlaşdıqda  m ütləq  təsirlik  halmm  şəkilçisini  qəbul 
etm əlidir.  M üqayisə  et:  M ən   mağazadan  kita b   aİdtm   -   M ən 
kita b ı  m ağazadan  aldım .  Lakin  qədim   türk  yazısı  abidələrinin
dihndə  bu  qanun  pozulur;  m əsələn:  Bars  həg  erti,  kağan  at 
bunta  biz birtim iz  (K T   ş  20)  «Bars  bəy  idi,  xaqan  adı  burada  biz 
verdik».  Qeyd  etm ək  lazımdır  ki,  bclə  pozulma  hallarm a  qədim  
türk  qəbilələrinin,  daha  doğrusu,  qədim  türk  yazısı  abidələrinin 
dihndə az təsadü f edilir.
2. 
M  ü  ə  y  y  ə  n  t  ə  s  i  rl  i  k  h  a  1.  M üəyyən  təsirlik  hal 
dedikdə  təsirhk  hahn  hal  şəkilçisi  qəbul  etmiş  şəkli  nəzərdə 
tutulur.  Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  ismin  təsirlik hah 
aşağıdakı şəkilçilərlə  əm ələ  gəlir:
a)  -ğ,  -g,  -zğ,  -ig   şəkilçisi.  Bu  şəkilçi  bilavasitə  isim lərin 
kökünə  bitişir;  m əsələn:  Edgii  bilgə  kisig,  edgü  alp  kisig 
yorıtm az  erm is  (K T   c  6)  «Yaxşı  müdrik  adam lan,  yaxşı  igid 
adamlan  yürütm əz  imiş».  İlg ərü   K adırkan  yıştğ   aşa  bodum ğ 
ança  konturtım ız  (K T   ş  21)  «Şərqə  K adırkan  m eşəli  dağlarım 
aşaraq  xalqı  eləcə  yerləşdirdik».  İlligig  ilsirətdim iz,  kağanlığıığ 
kağansıratdım ız.  tizlig ig   sökürtim iz,  ba^lığığ yüküntürtim iz  (K T 
ş  18)  «Elhni  elsiz  qoyduq,  xaqanlmı  xaqansız  qoyduq,  dizhni 
çökdürdük,  başhnı  socdə etdirdik».  Sütjüg batım ı  kapığ söküpən, 
Kögmən  yışığ  toğa  yo rıp   kırkız  hodunığ  uda  basdım   (B K   ş  26-
27)  «Süngü  batımı  qan  dağıdıb,  K ögm ən  mcşəli  dağlarmı 
başıyuxarı yürüyüb  qırğız xalqını  yuxuda  basdım»  və  s.
b)  -nı,  -ni  şəkilçisi.  Bu  şəkilçi  təkcə  əvəzliklərə  artınhr; 
məsələn:  K aç  n ə tj  ersər.  ol  bizni  ölürtəçi  kük  (T  20-21)  «H ər 
necə  olsa,  o  bizi...  öldürəcək».  Türk  həglər,  hodun,  hım u  eşidin 
(K T c  10)  «Türk  bəyləri,  xaiqı,  bunu  eşidin».  Am  üçün  ilig a n ç a  
tutm ıs erinç (K T  ş  3)  «Onun üçün  eli  eiəcə yaralmış»  və  s.
c) 
-i  şəkilçisi.  Bu  şəküçi  də  əvəzliklərə  artırıhr; 
məsələn:  O l  iki  kisi  bar  ərsər.  sin i  -   tabğaçığ  ö lü rtəçi  ,  - 
türmən,  örji'ə  kıtayığ ölürtəçi.  -  tirm ən,  hini  -  oğuzıq  ölürtəçı  ök,
-  tirm ən  (T  10-11)  «N ə  qədər  ki.  o  iki  kişi  var,  səni 
tabğaçı 
öldürəsidir,  -  dcyirəm ,  şərqdə  kıtayı  öldürəsidir,  -  dcyirəm ,
məni 
oğuzu da öldürəsidir,  - dcyirəm».
ç ;  -n.  -ın.  -in  şəkilçisi.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin 
dilində  b u ’ şəkilçi  yalnız  m ənsubiyyət  şəkilçisi  qəbul  etmiş 
isimlərə  birləşdirilir;  m əsələn:  Yılkısın,  barım ın,  kızın.  kuduzın 
kəlürtim   (MÇ  15)  «İlxısını,  vannı,  qızını,  arvadını  gətirdim ».

K ə lig m ə   bəglərin,  bodunm  ıtip, y ığ ıp  azça  bodun  tə zm is e rti (T 
43)  «G ələn  bəylərini,  xalqmı  təşkil  edib,  bir  yerə  yığıb  azacıq 
xalq  qaçmışdı».  M ən irj  sabım m   sım adı  (K T  c  11)  «M ənim  
sözümü  sındırm adı».  K ağanm   ança  ölürtim iz  (K T   ş  38) 
«Xaqanını  orada öldürdük».  K ü l tigin a zya ğ ızm  binip tə g d i{ ^ T  
şm  7-8)  «K ül  tigin  az  qonur  atmı  minib  hücum  etdi».  E bin, 
barkm  anta  b o zd ıw  (B K  ş  37)  «Evini,  sarayım onda dağıtdım».
Təsirlik  h ah   şəkilçilərindən  -ğ,  -g,  -ığ,  -ig  və  -n,  -m,  -in 
haqqında,  bunların  m ənşəyi  haqqında  türkoloji  ədəbiyyatda 
çoxlu  və  m ü x təlif  fıkirlər  vardır.  -n,  -m,  -in  şəkilçilərinin 
zahirən m ənsubiyyət şəkilçisinə oxşamasından çıxış edərək bəzi 
türkoloqlar 
həm in 
şəkilçinin 
m ənsubiyyət 
şəkilçism dən 
törədiyini  güm an  edirlər.  İ.A.Batm anov  -ig,  -ığ  şəkilçisinin 
ahnm a,  A .N .K ononov  isə  türk və monqol  dilləri üçün m üştərək, 
üm um i olduğunu söyləyir.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  təsirlik  hah  əm ələ 
gətirən  -m,  -in  şəkilçisi  müasif  Azərbaycan  danışıq  dilində 
üçüncü  şəxs  m ənsubiyyət  şəkilçisindən  sonra  təsirlik  hal 
şəkilçisi  kimi  işlənir,  lakin  ədəbi  dil  üçün  normal  sayılmu-. 
Azərbaycan 
dam şıq 
dilində 
üçüncü 
şəxs 
m ənsubiyyət 
şəkilçisindən  sonra  təsirlik  hal  şəkilçisi  qəbul  etmiş  sözləri 
tələffüz  edərkən,  ağırlıq  aradan  qaldınlsm   deyə,  sonuncu  sait 
səs  (faktik olaraq,  təsirlik hal  şəkilçisi)  düşür və  söz n samiti  ilə 
bitir {n samiti üçüncü  şəxs m ənsubiyyət şəkilçisi  -ı,  -i,  -sı,  -s iv ə  
təsirlik  hal  şəkilçisi  -ı,  -i  saitləri  arasına  artırılmış  samitdir); 
m əsələn;  A k ifin   kita b m ı  aldım',  Q oşununu  basdıq,  elin i  aldıq 
cüm lələri  A k ifm  kitabm   aldım ;  Q oşunun  basdıq,  elin  aldıq kimi 
tələffuz  edilir.  Bu  cüm lələrdən  ikincilərdəki  kitabm ,  qoşunun, 
elin sözləri  əvvəlki  cüm lələrdəki  cyni  sözlər kimi  ismin  təsirlik 
halm da  işlənm işdir.  Bu  vəziyyət  müasir  Azərbaycan  dilinin 
fonetikasma əsasən qanunauyğun  fonetik hadisə sayıhr.
Eyni  vəziyyətə  qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  də 
rast  gəlinir.  M əlum   olduğu  kinai,  V-VIII  yüzilliklərdə  qədim 
türk  dillərinin  qram m atika  kitablan  yazılmamışdı.  Güman  ki, 
katiblər sözləri,  ifadələri  eşitdikləri  və ya təiəffuz etdikləri  kimi 
yazıya  ahrmışlar.  B una  görə  də  bu  gün  yalnız  şifahi  dil  üçün
qanun  ola  bilən  bir  fonetik  hadisə  12-13  əsr  bundan  əv vəl  yazıh 
(ədəbi)  dil  üçünıdə  normal  sayıla  bilərdi.  M oyun  çor  abidəsinin 
on  beşinci  sətrindən  götürülmüş  aşağıdakı  cüm ləni  eynilə 
tərcümə  edək:
Y ılkısın,  barımın,  kızın ,  ku d u zm  kəlürtim .
İlxısm ,  varm,  qızm ,  arvadm  gətirdim .
Göründüyü  kim i,  qədim   türk  və  Azərbaycan  dillərindəki 
uyğun  sözlərin  morfoloji  əlam ətləri  eynidir.  Dem əli,  müasir 
Azərbaycan  dilində  şifahi  nitqdə  sonuncu  sait  düşə  bildiyi  kimi, 
qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  də  düşmüşdür:  y ılk ısm   -  
yılkısını,  barım ın  -   barımmı,  k ızm   -  kızm ı,  kuduzın  -   ku d u zın ı 
deməkdir.  Buradan  da  belə  bir  n əticəy ə  gəlm ək   olar  ki,  müasir 
türk  dillərində  olduğu  kimi,  qədim   türk  yazısı  abidələrm in 
dilində  də  -ın,  -in  təsirlik  hal  şəkilçisi  -m ı,  -in i  şəkilçilərinin 
ixtisar edilmiş  variantıdır.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  təsirlik  hal  yiyəlik 
hal m övqeyində çıxış edir.  Bu da özünü iki  şəkildə göstərir:
a)  T əsirlik  halda  duran'  işarə  əvəzliyi  yiyəlik   hal 
mövqeyində  işlənir;  m əsələn:  B esb a lık anı  üçün  o zd ı (B K   ş  28) 
«Bcşbalık  onun  üçün  xilas  oldu».  A n ı  üçün  ilig  ança  tu tm ıs (K T 
ş  3)  «Onun  üçün  eli  eləcə yaratmış».  ö r ü lj bəgig.  K ara B u lu kığ  
anı  olurm ış  k ır k ız   tapa  ər  ıd m ış  (M Ç  22)  « ö rü n   bəyi,  Qara 
Buluku onun  oturduğu qırğızlara tə rə f döyüşçü göndərm iş».
b)  -7^,-/;g^təsirlik  hal  şəkilçisi  qəbul  etmiş  söz  yiyəlik  hal 
mövqeyində  çıxış  edərək  sonra  gələn   sözlə  üçüncü  növ
söz  birləşm əsi  əm ələ  gətirir;  m əsələn:  T ürk  bodunığ  atı,  kü sı 
y o k   bolm azun  ...  (K T   ş  25)  «Türk  xalqm m   adı,  küyü  (şöhrətı)
m əhv olm asın...»
Y erlik  hal.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dılındə  yerlık 
və  çıxışhq  hallarm   mənaları  h ələ  difcrensiallaşm am ışdır.  Buna 
görə  də  h əm in   hallar  bir  morfoloji  göstərici  ilə  ifadə  edilir. 
Görünür,  türk  dilləri  inkişafımn  O rxon-Y ^nisey  abıdələrındən 
əvvəlki  dövründə  h əm  yerlik,  həm  də  çıxışhq  hallar cnyi  şəkilçi 
ilə  düzəlm işdir.  Lakin  türk dilləri inkişaf etdikcə  ə w ə lk i  şəkılçı 
(yerlik  və  çıxışhq  hallann  şərikli  şəkilçisi)  təkcə  yerlik  hal 
anlayışı  ifadə  etm əyə  xidm ət  etmiş,  çıxışlıq  hal  üçün  isə  yem

şəkilçi  yaranm ışdır.  Artıq  O rx o n -\ cnisey  yazısı  a b id ə lə rin in  
yazıldığı  dövrde  türk  dillərində  çıxışhq  halm   m o rfo lo ji 
göstəricisi  olm uşdur.  Buna  baxmayaraq,  qədim  tü rk   y a z ısı 
abidələrinin  b əzi tədqiqatçılan  göstərirlər ki,  qədim  tü rk   O rx o n - 
Y enisey  abidələrinin  dilində  «bütün  tə?adüflərdə  lo kativ  v ə  
ablativ anlayışm  şəkilçi  fərqləndirinisi yoxdur».'
H ətta  qədim   türk yazısı  abidələrinin  görkəmli  təd q iq atçısı 
V .V .Radlov  da belə  hesab  edirdi  ki,  çıxışhq  hal  xüsusi  bir  form a 
kimi,  əsasən,  O rxon-Yenisey  yazısı  abidələrindən  sonrakı 
dövrdə  yaranm ışdır.  H ələ  qədim   türk  Orxon-Yenisey  yazısı 
abidələrinin  m ətnlərində  çıxışhq  hal  şəkilçisi  ilə  işlə n ə n  
sözlərin  m övcudluğu  belə  bir  fıkir  söyləm yə  imkan  verir  ki,  bu 
hahn   daha  sonralar  yarandığı  haqdakı  m ülahizələr  h əq iq ətə 
uyğun deyildir.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  yerlik  hal  -da,  -də, 
-ta,  -tə  şəkilçiləri  ilə  əm ələ  gəlir;  -ta,  -tə  şəkilçisi  təkcə  sonor 
sam itlərdən  sonra  işlənir;  m əsələn;  S ü ijü g   batım ı  k a p ığ  
söküpən,  K ö g m ən  y ış ığ  toğa yo n p ,  k ırk jz  bodum ğ uda b a sd ım ız 
(K T  ş  35)  «Süngü batım ı  qan dağıdıb,  K ögm ən meşəli  dağlarmı 
başıyuxan  yürüyüb  qırğız  xalqmı  yuxuda  basdıq».  Tamağ Id u k  
başda  sü fjü şd im iz  (K T   şm  1)  «M üqəddəs  Tamağ  zirvəsində 
döyüşdük». 
Törtinç  Ç uş  başmta  sürjüşdim iz  (K T  şm  6) 
«Dördüncü  d əfə  Çuş  başında  dÖ5oişdük».  İrlüntə,  Talakımınta 
y e td im   (MÇ  32)  «İrlündə,  Talakımm  yanmda  yetdim».  E bim in 
Ə rsəgündə,  Y ula  k ö ltə   kotım ,  anta  irtim   (MÇ  30)  «Evimi 
Ə rsəgündə,  Y ula  gölü  sahilində  qoydum,  orada  idim».  Ö rpəndə 
süQüşdim ,  süsin  sançdım   (B K   ş  26)  «Örpəndə  döyüşdüm, 
qoşununu  qıhncdan  keçirdim».  Bolçuda  süQüşdim  (BK  ş  28) 
«BoIçuda döyüşdüm ».  Toğu  balıkda süQü^dim (BK  ş  30)  «Toğu 
bahkda döyüşdüm » və  s.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  çıxışhq  halın 
m ənası  da yerlik  hahn  morfoloji  göstəricisi  ilə  ifadə edilir.  Buna 
görə  də  abidələrin m ətnlərində  -da,  -də,  -ta,  -tə şəkilçiləri  yerlik 
halla  paralel  olaraq,  çıxışhq  hal  da  düzəldir;  məsələn;  Teljri təg

Yüklə 17,8 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   32   33   34   35   36   37   38   39   ...   59




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin