Filologiya fakulteti
Yüklə 1,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1-MASHG`ULOT YANGI ALIFBONING JORIY QILINISHI 1. Harf va tovush tushunchasi 2. Alifbo va lug’at 3. Yangi alfavitning joriy qilinishi Nutq tovushlari nutqning eng kichik, bo’linmas qismidir. Nutq tovushlarining yozuvdagi shakli harf deb ataladi. Nutq tovushlarini talaffuz qilamiz va eshitamiz. Harflarni esa ko’ramiz, yozamiz va o’qiymiz. Ma’lum tartibda joylashgan harflar qatori alifbo (yoki alfavit) deyiladi. Alifbo so’zi arab alfavitidagi birinchi (alif) va ikkinchi (bo yoki be) harflari nomlarining qo’shilishidan hosil bo’lgan. Lug’atlarda, turli ro’yxatlarda so’zlar alfavit tartibida joylashtiriladi. Masalan, barcha lug’atdagi so’zlar, saylovchilar ro’yxati, kutubxona kartotekasida mualliflarning familiyalari, kitoblarning nomlari alfavit tartibida joylashtirilgan bo’ladi. Shu sababli alfavitni yoddan bilishimiz zarur. Bizning davrimizda jahondagi xalqlar 220 xil yozuvdan foydalanadilar. Shu yozuvlardan juda keng tarqalgani lotin yozuvi bo’lib, jahon xalqlarining 30% dan ziyodi shu yozuvni qo’llaydilar. 1993 yil 2-3 sentyabrda bo’lib o’tgan Oliy Kengashning 13-sessiyada o’zbek yozuvini lotin yozuviga o’tkazish to’g’risida qonun qabul qilindi. 1995 yil 6 maydagi Oliy Malij sessiyasida bu alifboga ayrim o’zgarishlar kiritildi va bu yozuvga to’liq o’tish muddati 2005 yil sentyabr oyi deb belgilandi. 2004 yilda chiqarilgan Qonunga ko’ra esa lotin yozuviga to’liq o’tish muddati 2010 yil sentyabriga qadar cho’zildi. Lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosida 29 harf bo’lib, shulardan 6 tasi unli harf, qolgan 23 tasi undosh harf va bitta (’) belgisidan iborat. Bu belgi, asosan, arab tilidan kirib kelgan so’zlarda ko’p uchraydi(ma’rifat, ma’naviyat, ma’no kabilar). Undosh harflardan 3 tasi harfiy birikma hisoblanadi: sh, ch, ng. 2 tasida
1 2 3 4 5 6 7 8 Aa Bb Dd Ee Ff Gg Hh Ii 9 10 11 12
13 14
15 16
Kk Ll Mm Nn Oo Pp Rr 17
18 19
20 21
22 23
24 Ss Tt Uu Vv Xx Yy Zz Jj 25 26
27 28
29 Tutuq
belgisi
O‘o‘ G‘g‘ Shsh Chch Ngng (’)
Nutq tovulari ikkiga bo’linadi: 1. Unli tovushlar 2. Undosh tovushlar
27
O’pkadan chiqayotgan havo og’iz bo’shlig’ida hyech qanday to’siqqa uchramay chiqishi natijasida hosil bo’ladigan tovushlarga unli tovushlar deyiladi. a, o, e, o‘, u, i. O’pkadan chiqayotgan havo og’iz bo’shlig’ining ma’lum bir joyida yoki bo’g’izda to’siqqa uchrashidan hosil bo’lgan tovushlar undosh tovushlar deyiladi.
Talaffuzda ohang muhim o’rin tutadi. Ohang vositasida so’z birikmalari va gap, uning bo’laklari farq qilinadi: Yangiyo’l (ot, atoqli ot) –yangi yo’l (so’z birikmasi). Gap bo’laklari talaffuz qilinganda, ular orasida to’xtam (pauza) qilinadi. Ikkita to’xtam orasidagi nutqiy bo’lak sintagma deb yuritiladi.
1. So’zlarning ishlatilish darajasiga ko’ra turlari 2. Atama nima? 3. Atamalarning boyish imkoniyatlari va turlari 4. O’zbek tilida atamalarni hosil bo’lish yo’llari
O’zbek tili so’z boyligi hayot, fan, texnika, san’atning taraqqiyoti bilan bog’liq holda yildan-yilga boyib bormoqda. Boyish, asosan, ikki manbaga asoslanadi:
Bunda ko’pincha so’z yasash orqali yangi so’zlar hosil qilinadi: sinfdosh, limonzor, namunali, ijarachi, vazirlik, tinchliksevar, guldasta, MDH, O’zMU va b. 2. Shevalardan so’z olish ham ichki manba hisoblanadi: oyi, bolish, dugona, et(go’sht). Boshqa tillardan so’z olish (tashqi manba). O’zbek halqi qadim zamonlardan buyon boshqa halqlar bilan aloqada bo’lib kelgan. Bu tilimizda ham aks etgan. O’zbek tiliga boshqa tillardan kirgan quyidagi so’zlarni misol qilib keltirish mumkin: 1) arabcha: kitob, maktab, ma’no, harakat, sanoat muomala, doim, me’da, a’lo,
bo’lib, ularning belgilari quyidagilardir: ikkita unli yonma-yon keladi: doim, shoir, muomala, shijoat, shuur, inshoot, murojaat, tabiiy; ayirish belgisi (‘) ishtirok etadi: ma’no, qal’a; ko’pincha yumshoq h tovushi qatnashadi; -iy, viy qo’shimchalarini olib yasalgan bo’ladi). 2) fors-tojikcha: barg, anor, korxona, nodon, dono, kamtar, tilla, kaptar, dasturxon, dastro’mol, poydevor, poyafzal, darhol, darvoza, xursand, farzand, do’st, go’sht, sust, past, g’isht (Ko’rinyaptiki, fors-tojikcha so’zlarda poy, dast, dar kabi qismlar qatnashyapti, so’zlar oxirida jarangsiz undoshlardan keyin t, jaranglidan keyin d tovushlari ishtirok etayapti). 3) mo’g’ulcha: tuman, navkar, yasoq.. 4) uyg’urcha: manti, lag’mon, manpar. 5) xitoycha: choy (xitoy tilida tsay deyilar ekan). 6) ruscha: stol, stul, ruchka, samolyot, parovoz, paroxod, pulemyot, pero, cho’t
28
Rus tilidan olingan so’zlar orasida asli kelib chiqishi boshqa tillarga xos so’zlar ham bor: buxgalter, soldat, tank, shtab (nemischa), palto, triko (fransuzcha), klub, futbol (inglizcha), tomat, limon (ispancha). Boshqa tillardan o’tgan so’zlar olinma (o’zlashma) so’zlar deyiladi. O’zbek tilidan ham boshqa tillarga so’zlar o’tgan: o’rik, anjir, somsa, (ruscha: uryuk, injir,
paytda o’zbek tilida ishlatilayotgan bekat so’zi ham yevropa tillarida piket tarzida qo’llanayotganligi fanga ma’lum.
O’zbek tili lug’atining boyish manbalari O’zbek tili so’z boyligi hayot, fan, texnika, san’atning taraqqiyoti bilan bog’liq holda yildan-yilga boyib bormoqda. Boyish, asosan, ikki manbaga asoslanadi:
Bunda ko’pincha so’z yasash oro’ali yangi so’zlar hosil qilinadi: sinfdosh, limonzor, namunali, ijarachi, vazirlik, tinchliksevar, guldasta, MDH, O’zMU va b. 2. Shevalardan so’z olish ham ichki manba hisoblanadi: oyi, bolish, dugona, et(go’sht). Boshqa tillardan so’z olish (tashqi manba). O’zbek halqi qadim zamonlardan buyon boshqa halqlar bilan aloqada bo’lib kelgan. Bu tilimizda ham aks etgan. O’zbek tiliga boshqa tillardan kirgan quyidagi so’zlarni misol qilib keltirish mumkin:1) arabcha: kitob, maktab, ma’no, harakat, sanoat muomala, doim, me’da,
bo’lib, ularning belgilari quyidagilardir: ikkita unli yonma-yon keladi: doim, shoir, muomala, shijoat, shuur, inshoot, murojaat, tabiiy; ayirish belgisi (‘) ishtirok etadi: ma’no, qal’a; ko’pincha yumshoq h tovushi qatnashadi; -iy, viy qo’shimchalarini olib yasalgan bo’ladi) 2) fors-tojikcha: barg, anor, korxona, nodon, dono, kamtar, tilla,
jaranglidan keyin d tovushlari ishtirok etyapti); 3) mo’g’ulcha: tuman, navkar, yasoq; 4) uyg’urcha: manti, lag’mon, manpar; 5) xitoycha: choy (xitoy tilida tsay deyilar ekan); 6) ruscha: stol, stul, ruchka, samolyot, parovoz, paroxod, pulemyot, pero, cho’t (schyot). Rus tilidan olingan so’zlar orasida asli kelib chiqishi boshqa tillarga xos so’zlar ham bor: buxgalter, soldat, tank, shtab (nemischa), palto, triko (fransuzcha), klub,
Boshqa tillardan o’tgan so’zlar olinma (o’zlashma) so’zlar deyiladi. O’zbek tilidan ham boshqa tillarga so’zlar o’tgan: o’rik, anjir, somsa, (ruscha: uryuk, injir,
paytda o’zbek tilida ishlatilayotgan bekat so’zi ham yevropa tillarida piket tarzida qo’llanayotganligi fanga ma’lum. So’zlarning kelib chiqishini izohlaydigan lug’atlar
29
ko’ra guruhlari
Bu jihatdan tilimizda so’zlarni ikkita guruhga bo’lish mumkin: 1.Umumxalq ishlatadigan so’zlar kundalik turmushda hammaning nutqida tez-tez qo’llanadigan so’zlardir: non, suv, bugun, kim, besh, yaxshi, sotdi va b. Bularni yana faol so’zlar ham deyishdi. Ular tilning asosiy so’z boyligidir.
turmushda hammaning nutqida ham tez-tez qo’llanavermaydigan so’zlardir. Bularni yana nofaol so’zlar ham deyishadi. Bu so’zlarni quyidagi guruhlarga bo’lish mumkin:
odatda bir ma’noni bildiradi: (tilshunoslikda) urg’u, kesim, undalma, aniqlovchi,
Atamalar ikki guruhga bo’linadi: Ilmiy atamalar Kasbiy atamalar Ma’lum bir fan doirasida qo’llaniladigan atamalar ilmiy atamalar deyiladi. Ma’lum kasb-hunar doirasida aniq bir ma’noni ifodalash uchun qo’llaniladigan so’zlarga kasbiy atamalar deyiladi. Atamalar ilmiy nutqda qo’llanadi. Ular ikki xil usul bilan hosil qilinadi: a) umumxalq ishlatadigan so’zlar orasidan ayrimlarining ma’nosi torayib, umumxalq tilida bir ma’noni, ilmiy nutqda esa boshqa ma’noni ifodalaydigan bo’lib qoladi: fe’l (umumxalq tilida xarakter, fe’l-atvor ma’nosini, ilmiy tilda so’z turkumi nomini bildiradi);
b) boshqa tillardan so’z olish orqali hosil qilinadi: omonim, paronim va b. 2) shevaga xos so’zlar – ma’lum hududdagina ishlatilib, faqat щu yerda yashovchi kishilarga tushunarli bo’lgan so’zlardir: xorazmcha momo (buvi), gashir (sabzi), moyak (tuxum), o’jak (buzoq), taxya (do’ppi), secha (chumchuq), taka (yostiq), hovva (ha); farg’onacha shatta (shu yerda), valish (ishkom), paqir (chelak); buxorocha kallapo’sh (do’ppi), inak (sigir), nana (ona); toshkentcha ada (ota), dada (bobo); Yozuvchilar badiiy asarlarida qahramonlarning qayerlik ekanini, tilidagi xususiyatlarn ko’rsatish uchun ularning nutqida ba’zan shevaga xos so’z va qo’shimchalarni ham ishlatadilar. 3) kasb-hunarga oid so’zlar – ma’lum kasb-hunar egalari ishlatadigan so’zlardir. Tikuvchilikda: andoza, angishvona, qatim, bichiq va b. Yozuvchilar badiiy asarlarida qahramonlarning mehnat faoliyatini ko’rsatish uchun ularning kasb-hunarlariga oid so’zlardan ham foydalanadilar. 4) eskirib qolgan so’zlar – kundalik hayotda ishlatilmaydigan bo’lib qolgan so’zlardir. Jamiyat to’xtovsiz rivojlanib boradi. Yillar o’tishi bilan mehnat qurollari, kiyim-kechak, uy jihozlarining yangi nusxalari paydo bo’ladi, eskilarining ba’zilari ishlatilmaydigan bo’lib qoladi, natijada ularni ifodalovchi so’zlar ham bora-bora juda kam qo’llanadi yoki istebmoldan chiqib ketadi. Eskirgan so’zlar ikkita guruhga ajratiladi: a) tarixiy so’zlar – hozirda mavjud bo’lmagan narsa-hodisalarning iste’moldan butunlay chiqib ketgan nomlaridir; bunda so’z o’zi ifodalagan 30
tushuncha bilan birgalikda eskiradi: migboshi, ellikboshi, kanizak, omoch, dodhoh, mumsik, xalfa, mo’ndi… b) arxaik so’zlar hozirda mavjud bo’lgan narsa-hodisalarning eskirib qolgan atamalaridir; bunda so’z eskiradi, lekin tushuncha eskirmaydi, u boshqa so’z bilan ifodalanadigan bo’lib qoladi. Bunday so’zlar iste’moldan chiqish arafasida turgan, hozirgi tilda sinonimi bo’lgan so’zlardir (qavs ichida hozirgi tildagi sinonimlari berilgan): rayon (tuman), ekspress (tezyurar), oblast (viloyat), vrach (shifokor),
tilda yangi paydo bo’lgan tushunchalarning nomlarini ifodalovchi so’zlardir: xokkeychi, limonzor, fermer, teleminora, kompyuter, disket, sayt, fayl, chip, shou, debat… 6) jargon so’zlar (fransuzcha g’argon – «buzilgan til» degani) – qiziqishlari, mashg’ulotlari umumiy bo’lgan odamlar (saroy aristokratiyasi, savdogarlar, otarchilar, talabalar, o’quvchilar) tomonidan ishlatiladigan so’zlardir: oftobi
qimorbozlar o’rtasida ishlatiladigan yashirin ma’noli so’zlardir: loy, yakan (barchasi pul ma’nosini bildiradi), bedana(to’pponcha), zamri(qimirlama), atamri(ishingni davom ettir), shuxer(qoch) va b. 8) olinma so’zlar tilimizga boshqa tillardan kirib kelgan so’zlardir: lisey, institut, universitet. 3 – MASHG`ULOT TERMIN VA LUG’AT TUSHUNCHASI 1. Lug’at nima? 2. Lug’atshunoslik 3. Lug’at turlari haqida ma’lumot 4. O’zbek tilining izohli lug’ati haqida
bildiradi. Leksikologiyada tilning lug’at boyligi o’rganiladi. Uning lug’at tuzish masalalari bilan shug’ullanadigan bo’limi leksikografiya deb ataladi. Tilimizdagi so’zlarning alifbo tartibida joylashtirilishiga lug’at, lug’at tuzish qoidalarini o’rganuvchi tilshunoslik sohasiga esa lug’atshunoslik (leksikografiya) deyiladi. Lug’at va ularning turlari
Tildagi jamiki so’lar, ularning tarixi, izohi, imlosi kabi muhim masalalar bilan lug’atshunoslik shug’ullanadi. Mukammal tuzilgan lug’at va so’zliklar u yoki bu tilning boyligini o’zida to’playdi. Lug’atlar qadimdan yaratib kelingan. Masalan, Mahmud Qoshg’ariy tomonidan XX asrda yaratilgan «Devonu-lug’atit-turk», XVI asrda usmonli turk tilida yaratilgan «Abushqa» lug’atlari tarixdan bizga ma’lum. Lug’atlar ikki guruhga bo’linadi:
ishlab chiqarishga xos tushunchalar, boliqdagi predmetlar, hodisalar haqida ma’lumot beriladi.
31
b) Salomatlik ensiklopediyasi; v) U kim, bu nima ensiklopediyasi. kabi lug’atlar shular jumlasidandir.
Bir tilli lug’atlarga: a) imlo lug’ati(so’zlarni to’g’ri yozishga yordam beradi) b) chappa (ters) lug’at (so’zlar oxirgi harfi bo’yicha alfavit tartibida joylashtiriladi) v) orfoepik lug’at (so’zlarni to’g’ri talaffuz qilishga yordam beradi) g) morfem lug’at (so’zlarni o’zak va qo’shimchalarga ajratishga yordam beradi) d) o’zlashma so’zlar lug’ati (chet tillardan kirgan so’zlarga ta’rif beriladi) ye) frazeologik lug’at (ibora lug’ati) yo) teminologik lug’at (ma’lum fan sohasi bo’yicha atamalarga izoh beriladi) j) izohli lug’atlar (tilda mavjud bo’lgan so’zlarga izoh beriladi ) z) chastotali lug’atlar (ma’lum asarlarda so’zlarning qo’llanish darajasi haqida m’lumot beradi) i) paronimlar lug’ati (tilda mavjud bo’lgan talaffuzdosh so’zlar haqida m’lumot beradi). 1981 yilda yaratilgan «O’zbek tilining izohli lug’ati» 2 jilddan iboratdir. Bu lug’atda so’zlarning o’z va ko’chma ma’nolari haqida to’la ma’lumot beriladi. 2006- 2008 yillarda 5 jilddan iborat «O’zbek tilining izohli lug’ati» tuzildi, unda 80000 dan ortiq so’z va so’z birikmasi berilgan. Bunday lug’atlar malum bir ijodkor asarlari bo’yicha ham yaratilishi mumkin. Masalan, Alisher Navoiy asarlari uchun yaratilgan 4 tomlik lug’atda 60000 dan ortiq so’z berilgan. Ko’p tilli lug’atlarga esa tarjima lug’atlari kiradi. Masalan, Q.Berdiyev, Q.Meliyev «Tibbiy atamalar» ruscha-o’zbekcha lug’ati kiradi. O’zbek tilida mavjud bo’lgan barcha so’zlar (shu jumladan, sheva so’zlari ham) yig’ilsa 100-120 ming so’zdan oshib ketadi. So’zlarning kelib chiqishini izohlaydigan lug’atlar etimologik lug’atlar deb ataladi. TERMIN VA TERMINOLOGIYA TERMIN [lot. (terminus – chek, chegara] Fan, texnika, kasb-hunarning biror sohasiga xos muayyan bir tushunchaning aniq va barqaror ifodasi bo’lgan so’z yoki so’z birikmasi; atama. Botanika terminlari. Zargarlik terminlari. Paxtachilik terminlari. Yo’ldosh.. Elmurodga notanish terminlarni.. tushuntira ketdi. Shuhrat, Shinelli yillar. Terminlar ilmiy kommunikasiyadan jonli so’zlashuvga o’tganda, xalq uchun tushunarli so’zlarga aylana boradi. TERMINOLOGIK Terminologiyaga, terminlarga oid.
32
1. Fan, texnika, kasb-hunarning biror sohasida qo’llanadigan terminlar majmui. Texnika terminologiyasi. Harbiy terminologiya. Ilmiy terminologiya. O’zbek tili terminologiyasi, Qori aka fanlar ichida avvalo matematikani sevib o’rganadi va uning o’zbekcha terminologiyasini ishlab chiqadi. M. O’rozboyev, Mo’jizalar olami. 2.Tilshunoslikning terminlarni o’rganish, tartibga solish bilan shug’ullanuvchi sohasi. Terminologiya mutaxassisi. Terminologiya bo’limi. Seminar rus va o’zbek
Yüklə 1,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
|