Filologiya fakulteti
Пп, Рр, Сс, Тт, Уу, Фф, Хх, Цц, Чч, Шш, Ъъ, Ьь, Ээ, Юю, Яя, ¡¢, ªº, £¼, ²³
Yüklə 1,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Пп, Рр, Сс, Тт, Уу, Фф, Хх, Цц, Чч, Шш, Ъъ, Ьь, Ээ, Юю, Яя, ¡¢, ªº, £¼, ²³. Lotin yozuviga asoslangan yangi o`zbek alifbosida esa 26 ta harf va 3 ta harflar birikmasi mavjud bo`lib, ular quyidagi tartibda joylashgan: Aa, Bb, Dd, Ee, Ff, Gg,
Yangi alifboga tovush ifodalamaydigan belgilar kiritilmadi. Tutuq belgisi imlo qoidalari sirasida o`rganiladigan bo`ldi. 1956-yil 4-aprelda tasdiqlangan “O`zbek orfografiyasining asosiy qoidalari” 72 paragrafdan iborat bo`lgan bo`lsa, O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1995-yil 24-avgustda 339-sonli qarori bilan tasdiqlangan “O`zbek tilining asosiy imlo qoidalari” 82 banddan iborat. Hujjatlar tayyorlash jarayonida imlo qoidalarining zarurligini e’tiborga olib, “O`zbek tilining asosiy imlo qoidalari”dan ayrim bandlarini misol tariqasida keltiramiz.
32. ‘ – tutuq belgisi: 1) a’lo, ba’zan, ma’yus, ta’zim; ra’y, ta’b; e’lon, e’tibor, e’tiqod, me’mor,
tovushning cho`ziqroq aytilishini ifodalash uchun qo`yiladi; mo`jiza, mo`tadil, mo`tabar kabi so`zlarda o` unlisi cho`ziqroq aytilsa ham, tutuq belgisi qo`yilmaydi; 2) in’om, san’at, qat’iy, mas’ul kabi o`zlashma so`zlarda unlidan oldin shu unli oldingi undosh tovushdan ajratib aytilishini ifodalash uchun qo`yiladi. 37. Quyidagi qo`shimchalarning bosh tovushi ikki yoki uch xil aytiladi va shunday yoziladi:
41
1) taqlid so`zlardan fe’l yasovchi –illa (chirilla, taqilla) qo`shimchasi so`z tarkibida v yoki u tovushi bo`lganda –ulla aytiladi va shunday yoziladi: shovulla, lovulla, gurulla kabi; 2) nisbat shaklini yasovchi –dir qo`shimchasi jarangli undosh bilan tugagan bir bo`g`inli so`zlarda (kel so`zidan boshqa), shuningdek, z undoshi bilan tugagan orttirma nisbat yasovchisidan keyin qo`shiladi: quvdir, egdir, kuldir, yonder; o`tkazdir, tomizdir kabi. Qolgan barcha hollarda bu qo`shimcha –tir aytiladi va shunday yoziladi: tiktir, kestir, uyaltir, chaqirtir kabi; 3) jo`nalish kelishigi qo`shimchasi –ga, chegara bildiruvchi –gacha, ravishdosh shaklini yasovchi –gach, -guncha, -gani, -gudek, sifatdosh shaklini yasovchi –gan, buyruq maylining II shaxs ko`rsatkichi –gin, shuningdek, -gina qo`shimchasi uch xil aytiladi va shunday yoziladi: a) k undoshi bilan tugagan so`zlarga qo`shilganda bu qo`shimchalarning bosh tovushi k aytiladi va shunday yoziladi: tokka, yo`lakkacha, ko`nikkach, zerikkuncha, to`kkani, kechikkudek, bukkan, ekkin, kichikkina kabi; b) q undoshi bilan tugagan so`zlarga qo`shilganda bu qo`shimchalarning bosh tovushi q aytiladi va shunday yoziladi: chopiqqa, qishloqqacha, yoqqach,
d) qolgan barcha hollarda, so`z qanday tovush bilan tugashidan va bu qo`shimchalarning bosh tovushi k yoki q aytilishidan qat’iy nazar, g yoziladi:
47. Ikkinchi qismi turdosh ot bilan yoki obod so`zi bilan ifodalangan joy nomlari qo`shib yoziladi: Yangiyo`l, To`rtko`l, Mirzaobod, Xalqobod kabi. Lekin ikkinchi qismi atoqli ot bo`lgan joy nomlari ajratib yoziladi: O`rta Osiyo, Ko`hna Urganch, O`rta Chirchiq kabi. 48. Rus tilidan aynan o`zlashtirilgan yoki so`zma-so`z tarjima qilish yo`li bilan hosil qilingan qo`shma so`zlar qo`shib yoziladi: kinoteatr, radiostansiya,
49. Qisqartmalarning barcha turlari va ularga qo`shiladigan qo`shimchalar qo`shib yoziladi: SamDU, ToshDUning kabi. Lekin yonma-yon kelgan ikki qisqartma ajratib yoziladi: O`zXDP MK (O`zbekiston Xalq demokratik partiyasi markaziy kengashi) kabi. 56. Tartib son arab raqamlari bilan yozilsa, -nchi qo`shimchasi o`rniga chiziqcha (-) qo`yiladi: 7-sinf, 5-“A” sinfi, 3-, 7-, 8-sinf o`quvchilari, 60-yillar,
chiziqcha yozilmaydi: XX asr, X sinf kabi. 70. Muhim tarixiy sana va bayramlarning nomlari tarkibidagi birinchi so`z bosh harf bilan boshlanadi: Mustaqillik kuni, Xotira kuni, Ramazon hayiti, Navro`z bayrami kabi. 71. Davlatlarning, davlat oliy tashkilotlari va mansablarining, xalqaro tashkilotlarning nomidagi har bir so`z bosh harf bilan boshlanadi: O`zbekiston
42
Boshqa tarkibli nomlarda oliy mansabni bildiruvchi birinchi so`zgina bosh harf bilan boshlanadi: Bosh vazirning o`rinbosari, Mudofaa vaziri, Yozuvchilar uyushmasi, O`zbekiston Milliy tiklanish demokratik partiyasi kabi. Vazirliklar va idoralar, korxonalar va tashkilotlar nomi tarkibidagi birinchi so`z bosh harf bilan boshlanadi: Sog`liqni saqlash vazirligi, Fan va texnika davlat
72. Davlatning oliy darajali mukofoti nomi tarkibidagi har bir so`zbosh harf bilan boshlanadi: “O`zbekiston Qahramoni” (unvon), “Oltin Yulduz” (medal). Boshqa mukofotlar, faxriy unvonlar, nishonlar nomidagi birinchi so`zgina bosh harf bilan boshlanadi: “Sog`lom avlod uchun” (orden), “O`zbekistonda xizmat
78. Bir tovushni ko`rsatuvchi harflar birikmasi (sh, ch, ng) birgalikda ko`chiriladi: pe-shayvon, pe-shona, mai-shat, pi-choq, bi-chiq-chi, si-ngil, de-ngiz kabi.
79. Bosh harflardan yoki bo`g`inga teng qism va bosh harflardan iborat qisqartmalar, shuningdek, ko`p xonali raqamlar satrdan satrga bo`lib ko`chirilmaydi: AQSH, BMT, ToshDU, 16, 245, 1994, XIX kabi. 80. Harfdan iborat shartli belgi o`zi tegishli raqamdan ajratib ko`chirilmaydi: 5-“A” sinf, V “B” guruhi, 110 gr, 15 ga, 105 m, 25 sm, 90 mm kabi. 81. Atoqli ot tarkibiga kiradigan raqam nomdan ajratilgan holda keyingi satrga ko`chirilmaydi: “Navro`z – 92” (festival), “O`qituvchi – 91” (ko`rik tanlov),
82. A.J.Jabborov, A.D.Abduvaliyev kabilarda ismning va ota ismining birinchi harfiga teng qisqartmalar familiyadan ajratib ko`chirilmaydi. Shuningdek, v.b. (va
ajratib ko`chirilmaydi. (7, 7-23- b.) TOPSHIRIQLAR 1. Til va tafakkur, til va nutq, jamiyat va shaxs tushunchalari haqidagi fikrlaringizni yozma bayon eting. 2. Yozuv va nutq, yozuv va jamiyat, yozuv va adabiyot tushunchalari haqidagi fikr-mulohalaringizni yozma bayon qiling. 3. Nutq va xoslangan uslublar, hujjatlar leksikasining o`ziga xos tomonlari haqidagi tushunchalaringizni yozma bayon eting. 4. Kirill va lotin yozuviga asoslangan alifbolar bo`yicha tuzilgan imlo qoidalari haqidagi fikrlaringizni og`zaki bayon eting. 5. Lotin yozuviga asoslangan o`zbek alifbosiga o`tilishi munosabati bilan ishlab chiqilgan imlo qoidalari va uning ayrim bandlari bo`yicha fikrlaringizni og`zaki bayon eting. ADABIYOTLAR 1. Абдураҳмонов Ғ., Мамажонов С. Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент: Ўзбекистон, 2002. 2. Аминов М., Мадвалиев А., Маҳкамов Н., Маҳмудов Н. Иш юритиш. Амалий қўлланма. – Тошкент: ЎзМЕ, 2000. 3. Ирисқулов М., Тилшуносликка кириш. – Тошкент: ўқитувчи, 1992. 43
4. Каримов С. ўзбек тилининг бадиий услуби. – Самарқанд: Зарафшон, 1992. 5. Қўнғуров Р., Бегматов Э., Тожиев Й. Нутқ маданияти ва услубият асослари. – Тошкент: ўқитувчи, 1992. 6. Содиқов . Уйғур ёзуви тарихи. – Тешкент: Маънавият, 1997. 7. O`zbek tilining kirill va lotin alifbolaridagi imlo lug`ati. – Toshkent: Sharq, 1999.
MUSTAQIL O`QISH VA O`RGANISH UCHUN XOSLANGAN USLUBLARGA DOIR MATNLAR KO`Z QONIDIN DEMA… Ko`z qonidin dema etagim lolavordur Kim, ko`hi darding etagi lolazordur. Har lolasi bir axgar erur lek sinaso`z, Qay ko`hi dard aro bu sifat lola bordur. Bir gul yuzi firoqida xunobi ashk ila Yuz za’far ani ichra ko`zum lolakordur. El poymol etarlar uzub dashtu tog` aro, Baskim yuzung guli qoshida lola xordur. Qon ichra g`arqu bag`rim aro dog`u dasht uza, Bekasligim chog`ida menga lola yordur. Soqiy, ketur sabuhi aro lolagun qadah, Xossa bu damki subh yeli lolabordur. Tegramda oh o`tidin erur, ey Navoiy, o`t Ko`z qonidin dema etagim lolavordur.
141-bet. O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI PREZIDENTINING FARMONI O`zbekiston Respublikasi Madaniyat va sport ishlari vazirligini tashkil etish to`g`risida Madaniyat va sportni rivojlantirish muammolarini kompleks tarzda hal etish, jismonan sog`lom, ma’naviy jihatdan boy va barkamol shaxslarni tarbiyalash uchun shart-sharoitlar yaratish, sog`lom turmush tarzi va sportga muhabbat tuyg`usini singdirish, aholining madaniy va estetik talab-ehtiyojlarini yanada to`laroq qondirish, shuningdek madaniyat va sport sohasini boshqarishni takomillashtirish, bu sohada davlat siyosatini amalga oshirishni muvofiqlashtirish darajasini ko`tarish maqsadida: 1. O`zbekiston Respublikasi Madaniyat ishlari vazirligi hamda O`zbekiston Respublikasi Davlat jismoniy tarbiya va sport qo`mitasi tugatilib, ularning negizida O`zbekiston Respublikasi Madaniyat va sport ishlari vazirligi tashkil qilinsin. 2. Quyidagilar, O`zbekiston Respublikasi Madaniyat va sport ishlari vazirligi faoliyatining asosiy vazifalari hamda yo`nalishlari etib belgilansin: - madaniyat va ommaviy sport sohasida yagona davlat siyosatini amalga oshirish, xalqaning boy madaniy merosini qayta tiklash, asrlar mobaynida shakllangan yuksak ma’naviyatni, xalq an’analarini va urf-odatlarini har tomonlama rivojlantirish, jismonan sog`lom, ma’naviy jihatdan boy va uyg`un kamol topgan shaxslarni voyaga yetkazish borasidagi kompleks chora-tadbirlarni amalga oshirish;
44
- milliy istiqlol g`oyasidan, O`zbekiston xalqining madaniy va ma’naviy- axloqiy an’analaridan kelib chiqqan holda aholi o`rtasida madaniy-ma’rifiy, fizkultura-sog`lomlashtirish va ommaviy sport ishlarini amalga oshirish, odamlarning madaniy va estetik ehtiyojlarini yanada to`laroq qondirish; - teatr, musiqa, xoreografiya, tasviriy san’at, sirk, xalq amaliy va estrada san’atini yanada rivojlantirish, ularning g`oyaviy-badiiy va ma’naviy saviyasini oshirish, xalq tarixining eng yorqin sahifalarini va uning hozirgi hayotini, mamlakatning erkin demokratik taraqqiyotini yoritib beradigan asarlar yaratishda ijodiy jamoalarga har tomonlama yordam ko`rsatish; - madaniy-ommaviy va bayram tadbirlarining chuqur g`oyaviy mazmun bilan boyitilishini ta’minlash, respublikaning ijodiy uyushmalari va jamoat tashkilotlari bilan yaqin hamkorlikni yo`lga qo`yish, ijodkor yoshlarni har tomonlama qo`llab- quvvatlash, ularning o`z talant va iste’dodlarini to`la namoyon etishlari uchun zarur shart-sharoitlarni yaratish; - jismoniy tarbiya va ommaviy sportni rivojlantirish, aholini, birinchi navbatda yoshlar va bolalarni sport bilan shug`ullanish zarurligini anglash ruhida tarbiyalash, sog`lom turmush tarzi va sportga muhabbat ishtiyoqini singdirish, yoshlarni mehnatga va respublika qurolli kuchlarida xizmat qilishga tayyorlash; - Olimpiya o`yinlarida, jahon va Osiyo chempionatlarida, xalqaro musobaqalarda O`zbekiston sharafini munosib himoya qiladigan va Yuqori sport natijalariga erisha oladigan yuksak mahoratli sportchilarni tayyorlash maqsadida olimpiya zahirasi muassasalarini qo`llab-quvvatlash va zarur shart-sharoitlarni yaratish, jumladan, ularning moddiy-texnik bazasini mustahkamlash; - xalq o`yinlari, milliy sport turlari bo`yicha musobaqalar tashkil qilish va o`tkazish; - turar-joylar va mahallalarda madaniy-ma’rifiy faoliyatni, aholini madaniy va jismoniy jihatdan tarbiyalashni tashkil qilishda, fizkultura-sog`lomlashtirish va ommaviy sport ishlarini o`tkazishda davlat va jamoat tashkilotlari, o`quv yurtlari, mahalliy hokimiyat organlari bilan faol hamkorlik qilish va yordam ko`rsatish; - davlatlararo va xalqaro madaniy hamda sport aloqalarini kengaytirish va mustahkamlash, konferensiya, ko`rgazma va sport musobaqalari o`tkazish, madaniyat, san’at va sport sohasiga xorijiy investitsiya va grantlarni jalb etish borasidagi ishlarni tashkil qilish; - madaniy-ma’rifiy va sport-sog`lomlashtirish muassasalari, obyekt va inshootlarning moddiy-texnika bazasini rivojlantirish hamda mustahkamlash, ulardan imkoniyat darajasida to`la va samarali foydalanishni ta’minlash; - madaniyat va sport sohasida kadrlar tayyorlash va qayta tayyorlashni tashkil qilish, respublika madaniya-ma’rifiy va sport-sog`lomlashtirish muassasalari, o`quv yurtlarini Yuqori malakali kadrlar bilan ta’minlash; - professional, xalq va havaskorlik ijodiyotini, ommaviy sport va jismoniy tarbiyani, ommabop madaniy-ma’rifiy va sport dasturlarini keng ko`lamda targ`ib qilish, shuningdek madaniyat va sport sohasida ommabop adabiyotlarni chop etish hamda video va kino materiallar chiqarish. 3. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi ikki hafta muddatda O`zbekiston Respublikasi Madaniyat va sport ishlari vazirligining faoliyatini tashkil etish bo`yicha Hukumat qarorini qabul qilsin.
45
4. “O`zbekiston Respublikasi Madaniyat vazirligining tashkiliy tuzilmasini yanada takomillashtirish va uning faoliyatini yaxshilash tadbirlari to`g`risida” O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 1992-yil 9-martdagi PF-360-son Farmoni o`z kuchini yo`qotgan deb hisoblansin.
Hokimiyat vakillik organlarini, xususan mamlakat parlamenti Qonunchilik palatasini shakllantirish davlat va jamiyat hayotida ham, xalq, millat hayotida ham muhim voqea hisoblanadi. Chunki vakillik organlariga xalq nomidan ish ko`ruvchi, xalq, millat manfaatlarini ifodalovchi noiblar saylanadilar. Saylovning o`zi demokratiyaning muhim belgisi, ixtiyoriy tanlash imkoniyati sifatida muhim bo`lsa, deputatlik o`rinlariga qanday nomzodlarning ko`rsatilishi ham ayni shu darajada muhimdir. Bugun butun mamlakat bo`lajak saylovlar taraddudi bilan yashayotgan, targ`ibot-tashviqot ishlari avj olib, nomzodlar ko`rsatishga sanoqli kunlar qolganida bu to`g`rida chuqurroq mulohaza yuritmoq joizdir. Nega deganda, oshpaz nechog`li mahoratli bo`lmasin, quruq suyakdan mazali taom pishira olmaydi. Binobarin, bir o`ringa ko`rsatiladigan ikki, uch yoki bundan-da ko`p nomzodning deyarli har biri zimmasiga qanday mas’uliyat olayotganini yaxshi anglagan, bordi-yu ishonch bildirilsa, ishni eplab keta oladigan darajada bo`lmog`i darkor. Mana shunday bo`lgandagina saylovchi uchun tanlov imkoniyati mavjud bo`ladi. Saylovchi ular orasidan eng munosibiga, tayyorgarlik darajasi boshqalarga nisbatan balandrog`iga ovoz beradi. Bu yilgi saylovning avvalgilaridan farqi nimada? Bu savolning aniq javobi mamlakatimizda ikki palatali parlamentga o`tilishi munosabati bilan qabul qilingan qonunlarda, tegishli me’yoriy hujjatlarda o`zining aniq ifodasini topgan. Ammo Qonun hujjatlarida aks etmagan boshqa bir jihatlar ham borki, ularni xalq vakili bo`lishdek sharafli nom uchun kurashga otlanayotganlar ham, oddiy saylovchi sifatida siz-u biz ham aniq ravshan tushunib olmog`imiz darkor. Bu jihatlarni, eng avvalo, yangi parlament Qonunchilik palatasining yangicha maqomida ko`rish mumkin. Ya’ni bu palata a’zolari asosan qonunlarni takomillashtirish, qonun tilini sodda va ixchamlashtirish, uzoq muddatlarga dosh bera oladigan, huquqiy va mantiqiy asoslari baquvvat, demokratik xarakteri mustahkam xalqchil qonunlar yaratish bilan shug`ulanadilar. Qonun, garchi u nechog`li kuchli va adolatli bo`lmasin, amaliyotga tatbiq etish mexanizmi yaratilmasa, ishlamaydi, chala va mavhum qarorday, qog`ozda qolib ketaveradi. Bundan anglashiladiki, deputatlikka nomzodlarni tanlashda avvalgi saylovlarda bo`lganidek, ularning gaz tushirib berish, ichimlik suvi olib kelish, yo`llarni ta’mirlash, falon chaqirim joyga asfalt yotqizish yoki biror bir qurilishni boshlab yuborishdek havoyi va’dalariga uchmaslik kerak. Bunday muammolar joylarda mavjudligi sir emas, ammo ularni hal etishi lozim bo`lgan o`z mutasaddilari bor. Shunday ekan, saylovoldi uchrashuvlarni qo`li uzunlikni namoyish etish musobaqasiga aylantirmaslik lozim bo`ladi. Nomzod, eng avvalo, ikki palatali 46
parlamentning mohiyatidan, huquqiy jamiyat qurish, mamlakat ini rivojlantirish muammolaridan, jahon davlatlari parlamentlarining ish faoliyatidan, davlatlararo munosabatlardan yaxshi xabardorligini namoyish etsin. Ertaga u ayni shu mavzularda qonun loyihalari bilan ishlaydi. Demak, biz ovoz beradigan nomzod mamlakat ijtimoiy hayotining faol ishtirokchisi, iqtisodiy, huquqiy va boshqa tegishli sohalar bo`yicha malakali mutaxassis bo`lishi darkor. Saylovoldi uchrashuvlarida avvalgi “an’analar”ga binoan, nomzodlar “Agar menga ishoch bildirsangiz, sizlarning, shu joyning, shu tuman, shu viloyatning manfaatlarini himoya qilaman, sizlar uchun kurashaman”, deya jo`shib ketishlari mumkin. Yangi
parlamentning yangi
tarkibi xalqimizning, millatning umummanfaatlarini himoya qiladi va bu umumiylikda jamiki saylovchilarning umumiy manfaatlari o`z ifodasini topadi. Parlament saylovlari siyosiy partiyalar uchun ham jiddiy imtihon bo`lishi tayin. Qonunchilik palatasida o`z siyosiy fraksiyasiga ega bo`lmagan partiya juda katta imkoniyatlardan mahrum bo`ladi. Fraksiya tuzish uchun esa u yoki bu partiyaning kamida 9 ta nomzodi deputatlikka saylanishi zarur. Oliy Majlisning Qonunchilik palatasi to`g`risidagi qonun talabi shunday. Ayni kunlarda partiyalar faoliyati birmuncha kuchayayotganini ayni shu holat bilan izohlash mumkin. Shu o`rinda bir mulohazaga ehtiyoj bor. Siyosiy partiya va harakatlar faqat saylov arafasida emas, mamlakat ijtimoiy-siyosiy hayotida, madaniy-ma’naviy tadbirlarda, yoshlar orasida bundan buyon hamisha faol bo`lishlari talab etiladi. Har qanday partiya o`z saflariga g`ayrat-shijoatli, erkin fikrli, tadbirkor yoshlarni nechog`li ko`p jalb eta olsa, nazariy ma’ruzalar, da’vatkor shiorlar bilan emas, ibratli amallar bilan maydonga chiqa olsa, shundagina ishonchga kiradi. Bo`lajak saylovlarni ko`pdan-ko`p xorijiy ekspertlar, saylov mutaxassislari, ommaviy axborot vositalarining vakillari kuzatib boradilar. Maqsad – saylovlarning to`la erkin va demokratik tamoyillar asosida o`tganligiga ishonch hosil qilish. Lekin, asosiy kuzatuvchi bizning o`zimiz bo`lmog`imiz darkor. Chunki 26-dekabr kuni biz nafaqat nomzodlar ichida eng maqbullarini tanlaymiz, ayni chog`da jamiyat taraqqiyotining bundan buyongi bosh yo`nalishlarini ham belgilab olamiz. Shu kuni har birimizning shaxsiy hayotimizga, ertangi kunimizga, farzandlarimizning kelajagiga bevosita daxldor poydevor qo`yiladi. Uning nechog`li mustahkamligi biz tanlagan yo`lga, ovozimizga bog`liq. “O`zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasi, 2004-yil 15-oktabr, 41-son. Yüklə 1,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
|