Cabbar Mämmädov Dİplomatik psixologiYA

daha yüksäk gärginlikli cäräyan seçirdilär (Eagly & Steffen 1986, Hyde 1986) (157 säh. 234, 300); 

www.uemu.birolmali.com
                                                   
Urmu Kitabxanasi
 
23 
4) SEKSUALLIQ 
Aparılan  sorğuların  näticälärinä  äsasän  müäyyän  edilib  ki,  täsadüfi  cinsi  yaxınlıq  qadınlarla  müqayisädä  kişilär  üçün 
daha  çox  yolveriländir  (Oliver  and  Hyde,  1993).  Tänha  kişilär  daha  tez-tez  sekslä  mäşğul  olur  vä  täräfdaşı  daha  tez-tez 
däyişir,  näinki tänha qadınlar  (Baumeiter 1991; Bailee  &  others, 1994).  Çox nadir  hallar  istisna  olmaqla,  demäk  olar  ki, 
bütün  dünyada  kişilär,  qadınlarla  müqayisädä  daha  çox  cinsi  yaxınlığın  täşäbbüsçüsü  kimi  çıxış  edirlär  (Marshall  Segal 
1990). Özü dä täkcä cinsi yaxınlığın yox, häm dä qadınla yaxınlaşmada ilk addımı atmaq vä qadına qulluq kimi mäsälälärdä 
dä (Hendrick 1988, Kenrick 1987). 
Äksär  heyvanların  da  erkäk  cinsi,  öz  insan  hämcinsi  kimi,  seksual  planda  daha  inadkardır  vä  täräfdaşın  kimliyi 
mäsäläsindä (yäni täräfdaş tapmaqda) daha az färqinä varır (Hinde. 1984) (157 säh. 235). 
☯ ☯ ☯ 
I.2.3.4.2. 
Millätlärin psixologiyası
 
 
Bugünkü  gündä  millätlärin  psixologiyası ilä psixologiyanın  «etnik  psixologiya»  adlanan  xüsusi  bölmäsi  mäşğul  olur. 
İlkin  märhälädä  – müxtälif  xalqların mänävi-mädäni xüsusiyyätlärini öyränmäk  mäqsädilä  meydana çıxan  bu  psixologiya 
sahäsinin,  XIX  äsrin  ikinci  yarısından  başlayaraq  ilk  ümumi  terminläri  meydana  çıxmağa  başlayır:  «xalqların 
psixologiyası»,  «milli  xarakter»,  «milli  ruh»,  hätta  «etnik  (etnoqrafik)  psixologiya»  (Ribo  T.  –  1886)  vä s.  kimi.  Bunlara 
paralel olaraq etnopsixologiyanın näzdindä fälsäfi-psixoloji xätt dä inkişaf edir (X.Şteyntal, M.Lasarus, V.Vundt, Q.Lebon 
vä b.).  Ümumi  olaraq,  hämin  dövr  üçün  äsas  tädqiqat  metodu  –  dildä,  adät-änänälärdä,  äsatirlärdä,  bir  sözlä,  müxtälif 
xalqların  mänävi  häyatında  insani  ruhların  täzahürünün  analizindän  ibarät  idi.  Bugünkü  gündä  etnopsixologiya  –  ayrıca 
individ vä ya insan qruplarının etnik vä mädäni mänsubiyyäti ilä älaqädar olan, şüuri vä qeyri-şüuri säviyyädä täzahür edän 
müxtälif psixoloji xüsusiyyätläri öyränän psixologiya bölmäsi kimi tanınır (bax:  131 säh. 527). 
XX äsrin 30-cu illärindän başlayaraq Qärbdä bu tälimin özünün dä näzdindä differensasiya gedäräk, etnik psixologiya 
özü dä iki färqli qola – psixoloji antropologiya vä krosskultur psixologiya qollarına ayrıldı. Bunlardan birincisi – insanların 
müxtälif mädäniyyät şäraitdä necä düşünüb, hiss edib, reaksiya verib, häräkät etmäsini (başlıca nümayändäläri R.Benedikt, 
M.Mid,  K.Klakxorn,  R.Linton,  K.Dyubua  vä b.);  ikincisi  isä
  –  färqli  etnik  vä  mädäni  qruplara  mäxsus  individlärin 
psixologiyasındakı  oxşarlıq  vä  färqläri,  hämçinin,  sosio-mädäni,  ekoloji  vä  bioloji  xüsusiyyätlärindäki  psixoloji  färqlärin 
älaqäsini vä zaman keçdikcä bu färqlärdä yaranan däyişiklikläri öyränmäklä mäşğul olur (bu sonuncusu häm dä müqayisävi-
mädäni  psixologiya  adı  ilä  dä  tanınır).  Postsosialist  ölkälärinin  psixologiyasında  bunların  här  ikisi  etnopsixologiya  vä  ya 
etnik psixologiya çärçiväsindä öyränilir (Etnopsixologiya – insanların etnik (mädäni) mänsubiyyäti ilä onların psixologiyası 
arasındakı älaqäni öyränän psixologiya sahäsidir). (älaqädar mövzular barädä bax: burada, säh. 137, 138) 
Haşiyä  kimi  qeyd  edäk  ki,  millätlärin  psixologiyasının  öyränilmäsinä  belä  böyük  maraq  häm  dä  siyasi  motivlärlä 
älaqädardır.  Belä  ki,  bu,  kimä  necä  täsir  göstärmäk  işini  müäyyän  etmäyä  imkan  verir.  Hätta  politologiyada  etnik 
psixologiyanın täsiri ilä yaranmış «Etnopolitologiya» adlı xüsusi bölmä dä mövcuddur (bu barädä ätraflı bax: Ädäbiyyat 
siyahısı
na [burada, säh. 156]  30-ci ädäbiyyata). 
Etnopsixologiya  –  insanların  etnik  (mädäni)  mänsubiyyäti  ilä  onların  psixologiyası  arasındakı  älaqäni  öyränän 
psixologiya sahäsidir. Bugünkü gündä dünya psixologiyasında millätlärin psixologiyasının öyränilmäsi mäsäläsinä, äsasän 
iki färqli yanaşma xätti mövcuddur: Amerika vä Avrasiya modelläri. 
Birinci variant ABŞ psixologiyasında meydana çıxıb vä indi dä burada aparıcı mövqedä dayanır. 
Avropa, keçmiş SSRİ vä Uzaq Şärq ölkälärindä millätlärin psixologiyası «etnik psixologiya» çärçiväsindä öyränilir. 
 
Ümumi olaraq, bugünkü gündä etnik psixologiya müxtälif millät vä mädäniyyätlär arasında häddän artıq çoxlu oxşarlıq 
vä färq müäyyänläşdirib. Mäsälän, belä ümumiliklärdän än mäşhuru bütün tip cämiyyätlärdä inbridinq (insest) hadisäsinin, 
yäni çox  yaxın qan qohumlarının bir-biri ilä cinsi  yaxınlığının qadağan edilmäsidir. İstisnasız  olaraq bütün cämiyyätlärdä 
valideynlär öz övladları ilä hämçinin qardaş bacı ilä cinsi älaqäyä girmir. Baxmayaraq ki, bu qayda istänilän mädäniyyätdä 
vä  millätdä  çox  tez-tez  pozulması  hallarına  rast  gälmäk  mümkündür.  Här  halda,  norma  bütün  millätlär  üçün  öz 
universallığını qoruyub saxlayır: Heç bir cämiyyät inbridinq hadisäni täqdir etmir ( 131 säh. 237). Haşiyä kimi qeyd edäk ki, 
botanikada  eyni  kökdän  olan  bitkilärin  çarpazlaşmasının  ziyanlılığı  hälä  XX  äsrin  ävvällärindän  mälumdur.  İnsanlar 
arasında talissamiya  xästäliyinin  başlıca säbäbininsä  yaxın qan qohumları  arasındakı  nigah  olduğu  bugünkü  gündä tibbdä 
mälumdur (älaqädar mövzular barädä bax: burada: säh. 137, 138). 
 
 
İNDİVİDUALİZM-KOLLEKTİVİZM: ( 131 säh. 249-267) Son yarım äsrdä Qärbdä individualizm daha da güclänib 
Bu  barädä  Qärb  valideynlär  uşaqlarında  müstäqillik  vä särbästliyi daha tez-tez  täqdir  edir,  vä  onların  sözäbaxan  olmaları 
mäsäläsi  onları  daha  az  narahat  edir.  Paltar  üslubu  vä  räftar  manerası  daha  da  rängaräng  olub,  şäxsiyyät  azadlığı  artıb, 
ümumi däyärlär isä itib. İndividualizmin güclänmäsi täkcä depressiya hadisälärinin sayının artması ilä deyil, eyni zamanda, 
sosial täcridläşmänin digär älamätlärinin dä artımı ilä müşayiätlänir. Mäs., täkcä ABŞ-da 1960-cı ildän bäri; 
  Boşanmaların sayı iki däfä; 
  Yeniyetmä yaşında intihar edänlärin sayı üç däfä; 
  Zorlanma hadisäsi ilä älaqädar müraciät edänlärin sayı dörd däfä; 
  Uşaqlarla pis räftar olunması ilä bağlı edilän müraciätlärin sayı – 5 däfä; 
  Natamam ailälärdä dünyaya göz açan uşaqların sayı 6 däfä; 
  Gänclär arasında zorakılıq işlätmäklä törädilän cinayätlärin sayı 6 däfä artmışdır ( 131 säh. 254). 
 
Färqli mädäniyyät tipinä mänsub olan insanların bir-biri ilä kontaktı zamanı aralarında meydana çıxa biläcäk namünasib 
väziyyätin vä anlaşılmazlıq momentlärinin minimuma endirmäk üçün Triandis, Brislin vä Gui (1988) aşağıdakı tövsiyyäläri 

www.uemu.birolmali.com
                                                   
Urmu Kitabxanasi
 
24 
verir: 
İndividualist kollektivist mädäniyyätdä olarkän 
–  Konfrontasiyadan qaçmalı; 
–  Därhal yaxınlaşma gözlämädän, yaxınlığın uzunmüddätli münasibätin näticäsindä formalaşmasını vä s.; 
–  Tävazökar olmaq; 
–  Qrup ierarxiyasında insanların statusu ilä maraqlanmalı; 
–  Öz sosial väziyyätini vurğulamaq; 
Kollektivist individualist mädäniyyätdä olarkän: 
–  İstädiyin şeyi särbäst şäkildä tänqid etmäk; 
–  Därhal äsas mäsäläyä keçmäli; 
–  Öz bacarıq vä qabiliyyätini nümayiş etdirmäli; 
–  Hämsöhbätin sosial väziyyätinä vä  bu vä  ya digär qrupa mänsubluğuna deyil, şäxsi keyfiyyätlärinä böyük ähämiyyät 
vermäli vä s. ( 131 säh. 252); 
 
 
Türk millätlärinin psixologiyası barädä: 
 
Yuxarıdakı bölmädä sadalananlar Avropa alimlärinin müxtälif millätlärä verdiyi ümumi xarakteristikalar idi. 
Bu kontekstdän, onlar türk xalqlarının da milli psixologiyasını xarakterizä  edirlär. Lakin uzaq  avropalıların bu 
analizi, onların yad psixologiyaları säbäbindän, heç  vaxt türklärin bütün mäziyyätlärini, onların  psixologiyanın 
incäliklärini  ähatä  edä  bilmäz.  Mähz  bu  säbäbdän,  burada  türk  xalqlarının  milli  psixologiyasına  daxildän  bir 
näzär salmağa çalışırıq: 
Sakit okeandan Atlantik okeana qädär uzanan bir ärazidä qazanılan tarixi qäläbälär türk xalqlarında tarixän 
patoloji  «‘‘Eqo’’-sentrik»  bir  psixologiya,  milli  xarakter  formalaşdırıb  ki,  o  da  bu  xalqlarda  aşağıdakı 
spesifikaların meydana gälmäsi ilä näticälänib: 
  Müsbät kateqoriyadan olanlar: 
a)  Märdlik, cängavärlik (bu xalqların öz milli terminologiyası ilä ifadä olunsa  – ärlik vä  ya äränlik) psixologiyası: İlk 
dövrlärdä hansısa bahadurların nümunäsi timsalında, daha sonra hansısa yürüşlär äräfäsindä formalaşan vä ümumilikdä, 
deyilän  hämin  qäläbälärin  säbäb  vä  näticäsi  kimi  meydana  çıxan  bu  milli  xarakter,  sonrakı  märhälälärdä  artıq  sosial 
normalar täräfindän täsbit olunaraq, mifologiya, äsatir vä s. vasitäsilä milli şüura häkk olundu, onun äsas komponentinä 
çevrildi. Türk xalqlarının folklorunu qährämanlıq epopeyalarının başına götürmäsi bu kateqoriyadandır. Dünyanın bir 
çox  xalqlarının  taleyindä,  mäişätindä,  milli  xarakterindä  türk  äränliyi  äväzolunmaz  izlär  buraxıb.  Mäşhur  Çin  säddi, 
çinlilärin  häşäratla  qidalanması,  ermänilärin  yaltaq,  fahişäxana  vä  terrorist  bir  millät  olması  vä b.  mähz  türk 
qährämaniliyinin  bu  cür  izlärindändir  –  bunların  här  biri  yaşamaq  uğrunda  mübarizädä  türk  qährämaniliyinä  qarşı 
hämin xalqların özünämäxsus tarixi reaksiya (özünümüdafiä, vä ya adaptasiya) formalarıdır; 
b)  Kosmopolitizm:  Tarixän  zäbt  etdikläri  ärazilärä  özläri  ilä  xüsusi  türk  sivilizasiyası  daşımayıb,  yerli  xalqlara  qarşı 
mäcburi assimilyasiya  siyasäti  yürütmämäläri  şäklindä täzahür edän  bu  psixologiya,  bugünä qädär  qorunub  saxlanıb: 
türk  dövlätlärinin  demäk  olar  ki,  hamısı  çoxmillätli  dövlätlärdir  vä  bu,  xırda  millätlärin  min-min  illär  ärzindä  türk 
dövlätlärinin näzdindä öz milli «män»ini qoruyub saxlaya bilmäsi, onlara qarşı tarixän, türklär täräfindän heç bir milli 
diskriminasiyanın  olmasının  älamätidir.  Bu  ärazilärdä  milli  zämindä  üsyanların,  qırğınların  baş  vermäsinä,  milli 
problemlärin qabarıqlaşmasına dair tarixdä elä bir mäşhur faktın mälum olmaması, Avropanın böyük bir qisminin 600 il 
Osmanlı imperiyasının tärkibindä olub, yenä dä öz dinini, dilini itirmämäsi vä b. da deyilän türk kosmopololitizminin 
täzahürlärindändir.  Toleriantlıq,  yäni  digär  millätlärä,  baxışlara,  düşüncä  sistemlärinä,  mädäniyyätlärä,  mentalitetlärä 
vä s.  dözümlülük  prinsipi,  yalnız  son  dövrlärdä  beynälxalq  arenada  aktuallaşsa  da,  Türk  millätlärindä  bu  hal,  demäk 
olar ki, genetik olaraq mövcud olub; 
c)  Qadına  hörmät:  Deyilän  kosmopolitik  düşüncä  tärzindä,  türk  xalqlarının  heç  vaxt  däyişmädiyi,  başqalarına 
uyğunlaşdırmadığı vä daim dä başqalarında mövcudluğunu qäbul etmädiyi çox cüzi komponentlärdän  biri dä, qadına 
spesifik münasibätdir. Qadına qarşı patoloji täläbkar olan Şärq vä qadına äyläncä, zövq-säfa mänbäyi kimi baxan Qärb 
düşüncä stilindän färqli olaraq, burada bütün dövrlärdä qadın mäsäläsi tamam färqli kontekstdä qavranılıb ki, bunun da 
bir neçä täzahür forması aşağıdakıdır: patoloji ailäcanlılıq; namus mäsäläsinin fövqälyüksäk däyärländirilmäsi; qadının 
cariyä,  qul,  käniz  kimi  alınıb-satılması  änänäsinin  tarixän  burada  mövcud  olmaması;  äksinä,  qadın  azadlığının, 
qährämanlıqlarının alqışlanması, tärännüm edilmäsi, stimullaşdırılması vä bunun näticäsi olaraq, türk xalqları tarixindä 
çoxlu qähräman qadın adlarının qalması; türklärin tarixän monoqonik (täkarvadlı) ailä formalı millät olmaları vä s. 
  Deyilänlärlä  bärabär  türk  millätlärinin  xarakterindä  «mänfi»  kimi  säciyyäländirilä  biläcäk  cähätlär  dä 
olmamış deyil ki, bunların bir qismi aşağıdakılardır: 
a)  Patoloji  individualizm:  Bir  täräfdän  cängavärlik  vä  märdlik  psixologiyasının,  digär  täräfdänsä  kosmopolitik  düşüncä 
tärzinin zäruri näticäsi olan vä ätraf dünyaya ifrat eqoistik (vä ya eqo-sentrik) münasibät şäklindä täzahür edän bu milli 
xarakter, bütün dövrlärdä türk millätlärindä milli birlik vä kollektivçilik ruhunu zäif edib. Elä bugünkü gündä dä hämin 
psixologiyanın zäruri näticälärindändir ki, dünya säviyyäsindä täkbätäk idman növlärinin (äski türk cängavärliyinin äla 
täzahür  formalarının)  demäk  olar  ki,  äksäriyyätindä  türk  xalqlarının  nümayändäläri  birincilik  äldä  edä  bilibdisä  dä, 
kollektiv idman  növlärinin  heç birindä  bu  xalqların äsaslı färqlänmäsi faktı,  demäk  olar  ki, mälum  deyil (Türkiyänin 

www.uemu.birolmali.com
                                                   
Urmu Kitabxanasi
 
25 
futbol  komandasının  vä  Azärbaycanın  «Bakılı  oğlanlar»  [KVN]  komandasının  son  dövrlärdäki  müäyyän  uğurları, 
buradakı  çox  az  istisnalardandır).  Yenä  dä  mähz  hämin  säbäbdän,  dünyanın  istänilän  ölkäsindä  türk  millätlärinin 
kifayät qädär nümayändäsi olmasına baxmayaraq, dünyanın heç bir ölkäsindä sayılan türk (Türkiyä, Azärbaycan, Özbäk 
vä s.) diasporası yoxdur
3
; 
b)  Elmä  laqeydlik:  İskändärin,  Sezarın  vä b.  yürüşlärinin  här  addımı  barädä  hälä  öz  dövründä  qalaq-qalaq  kitablar 
yazılıbsa, Sakit okeandan Atlantik okeanına qädär bir ärazidä qazandıqları qäläbälär barädä türk xalqları ällärinä qäläm 
götürüb  bir cümlä belä  yazmayıblar. Vä buna  görä dä,  bugünkü  gündä  öz qädim tarixlärini  onun-bunun  mänbälärinä 
äsasän  öyränir, mäsälälärin tarixi sänädlär üzrä  müzakirä  olunduğu  mötäbär mäclislärdä  isä  dili  qısa qalırlar.  Ermäni 
kimi  bädxahlarısa,  bundan  istifadä  edib,  onların  ärazisindä  yaşayan  bütün  qädim  xalqların,  o  cümlädän,  ärmänlärin, 
albanların  vä b.  yazı  nümunälärini  öz  adına  çıxır.  Çünki  türklär  ömür-billah  yazı  yazmağı  xoşlamayıblar,  o  ki  qaldı, 
yeni  eradan  ävväl  ola.  Yazmağa  başlayıblarsa  da  bu,  islamın  täsiri  ilä,  çox  sonralar  mäcburi  baş  verib  ki,  indi  tarixi 
sänädin olmaması, bir çox dairälärdä bütövlükdä tarixin olmaması kimi yozulur. 
Türk xalqlarında elmä qarşı bu antipatiya vä ya belä deyilsä, laqeyd münasibät sonrakı dövrlärdä dä mövcud olub 
vä  bugünkü  günä  qädär dä  yaşamaqdadır.  Bu da  milli  psixologiyanın  bu  qädär  tarixi  vaxt ärzindä  vä bu  qädär tarixi 
hücumlar,  täsirlär  qarşısında  heç  bir  äsaslı  transformasiyaya  uğraya  bilmämäsinin  nümunäsidir.  Bu  qädär  çoxsaylı 
olmalarına  baxmayaraq,  onların  ärazisindä  tarixän  elä  bir  tanınmış  alimin,  elm-mädäniyyät  xadiminin  yetişmämäsi, 
yetişsä  dä  bunun  mühacirätdä,  yäni  türk  dövlätlärindän  xaricdä  baş  vermäsi,  öz  ärazilärindä  täk-täk  yetişänlärinsä 
ölüncä  kölgädä  qalıb,  ayaqlar  altında  tapdanması,  etirafınınsa  mäcburi  baş  vermäsi,  yäni  başqalarının  ona  hörmät 
etdiyini görüb, çox sonra öz vätänindä qäbul edilmäsi deyilän psixologiyanın täzahürlärindändir (o cümlädän, konkret 
olaraq Azärbaycan timsalında: bu millätin sağlığında öz Füzulisinin salamını «rüşvät deyildir deyä almaması», Sabir, 
Vahid kimi ädiblärini värämlädib öldürmäsi, Cavid, Müşfiq kimi ädiblärini öz äli ilä güllälämäsi vä däyärini çox sonra 
başa düşüb, çox-çox sonra onlara qızıldan heykäl ucaltması bu qäbildändir); 
c)  Siyasätä  laqeydlik:  İnsanları  bütläşdirän,  avtoritar  Misir  sivilizasiyası,  bäşäriliklä  ilahilik  arasında  qäti  sädd  qoyan, 
daha  müasir  vä  daha  demokratik  xaçpäräst  (xristian)  sivilizasiyası  ilä  kontaktda  räqabätä  davam  gätirmäyib  tänäzzül 
etdiyi  kimi,  Türk  millätlärinin  hegemon  dünyävi  mövqeyinin  dä  sonu,  siyasät  deyilän  anlamın  meydana  gälmäsi  vä 
türklärin  onu  özlärinin  cängavärlik  prinsipläri  ilä  bir  araya  sığışdıra  bilmädiyi  dövrdän  etibarän  başlamağa  başladı. 
Mähz  hämin  dövrlärdän  etibarän,  bu  xalqların  «Män  Qazandan  dönmäräm!»,  «Män  sevgilimdän  dönmäräm!»  vä s. 
äqidäsi  ilä  yaşayan  är  beyräklärinin  gäncliyi  äsirlikdä  keçib,  çıxandan  sonra  da  başına  ämud  çırpılıb,  elä  gänc  ikän 
ömürläri  yarımçıq  käsilmäyä  başlandı;  tüfäng  vä  siyasäti  igidä  yaraşdırmayan,  bir  näräsi  ilä  dağları  silkäläyän 
koroğlularını  hansısa  keçäl  hämzälär  äli-qolu  bağlı  väziyyätdä  bir  küncä  atmağa  başladı  vä s. Özüsä,  mähz  bütün bu 
säbäblärä  görä,  o  vaxtdan  bäri  dönä-dönä  öz  qonşuluğundakı  keçäl  hämzälärin  toruna  düçar  oldu.  Elä  mähz  hämin 
säbäbdän,  bu  millätlär  bugünkü  gündä  dä,  öz  rähbärlärinin  hansısa  diplomatik  manevrlärini,  onların  öz  hisslärini 
diplomatlara xas mäharätlä gizlätmälärini, sätiraltı deyimlärini vä s. heç vädä qavraya bilmir, qavrasa da buna patoloji 
allergiya  ilä  reaksiya  verir,  bunları  bugünkü  dünyada  çoxdan  bärqärar  olan  diplomatik  etiket,  siyasi  normalar  vä s. 
meyarı  ilä  yox,  özünün  äski  cängavärlik,  kişilik,  sözübütövlük,  «olduğun  kimi  görünmäk»  vä s.  meyarları  ilä  ölçüb 
qiymätländirir. 
Yekunda  bir  daha  qeyd  edirik  ki,  türk  millätlärinin  psixologiyası  ilä  bağlı  bütün  bu  deyilänlär  bizim 
subyektiv mülahizälärimiz idi vä här hansı obyektiv, ciddi tädqiqata äsaslanan eksperimental näticä kimi qäbul 
etmämäli;
 
  Ermänilärin milli psixologiyasınısa müxtäsär formada belä xarakterizä etmäk olar ki, sadalanan türklärä xas älamät vä 
xüsusiyyätlärin  hamısının  tam  şäkildä  äksi  onlara  xasdır.  İlkin  märhälädä  İsgändär  imperiyasının  yerindä  formalaşan 
äyalätlärin birindä – rähbäri türk särkärdäsi Artaş olan Ärmänzämindä milli azlıqlardan vä ya äsir kaloniyalarından biri 
kimi mövcud olan vä «Hay|k|»lar adlanan hazırkı ermänilär, sonrakı dövrlärdä qonşu ärazilärdä elä yaşadıqları ölkänin 
adı ilä dä adlandırılaraq ärmänlilär, ärmänilär vä s. kimi tanındılar. Sonradan Artaş dövlätinin süqutundan sonra da bu 
adı qoruyub saxlayaraq onu bir növ özälläşdirdilär. Bununla belä, heç vaxt xüsusi dövlät şäklindä mövcud olmayıblar 
ki, bunu da onların tarixdä heç bir dövlät atributlarının (pul, gerb vä s.-in) qalmaması faktı da isbatlayır. Yalnız XIX-
XX  äsrlärdä  Osmanlı  imperiyasını  daxildän  parçalamaq  istäyän  qonşu  dövlätlärin  planı  vä  dästäyi  sayäsindä  türk 
dövlätlärinin  «düz göbäyinin ortasında» tarixdä ilk ermäni dövläti yaradıldı ki, sonradan da Türkiyäyä äleyh olan här 
yeni dövlät (XIX äsrdä ingilislär, XX äsrdä ruslar vä b.) bu ermäni kartını oyundan çıxmağa qoymayıb, növbä ilä dönä-
dönä  oyuna  daxil  etdi.  Mövcudluğunun  missiyasından  asılı  olduğunu,  missiyasının  isä  Türkiyäni  aradan  götürmäkdä 
böyük  dövlätlärä  alät  olmaq  olduğunu  därk  edän  ermäni  xalqı  isä  ölmäyib  sağ  qalmaq  üçün  bu  «Killer»  väzifäsi  ilä 
razılaşmaq  mäcburiyyätindä  qaldı  vä  insafän  dä  väzifäsinin  öhdäsindän  layiqincä  gäldi.  Üstälik  dä,  bütün  bu  tarixi-
psixoloji proseslärin sayäsindä bu millätin beyni davamlı olaraq planlı şäkildä anti-türk ähval-ruhiyyäsinä kökländirildi, 
hansının ki, ağrı-acısını Azärbaycan vä Türkiyä hälä dä çäkmäkdädir
4
. 
Bu  millätin  milli  şüuru  türklärin  äsir  kaloniyalarında  formalaşdığından,  bugünkü  gündä  dä  onlarda  kaloniyal 
düşüncä sistemi patoloji säviyyädädir. Onlarda sänätkarlığın (äsirlik peşäsinin) geniş yayılması, patoloji kollektivçilik, 
özgä millätlärä, mädäniyyätlärä, dinlärä qarşı dözümsüzlük vä s. bu mänşädän qidalanır. Türk cängavärliyi qarşısında 
gücsüzlük tarixän onlarda «natamamlıq kompleksi» kimi patoloji hiylägärlik, yaltaqlıq psixologiyası meydana çıxarıb. 
Kaloniyal  täbäqä  kimi  türklärin  onların  qadın  vä  qızlarından  lazım  olanda  heç  bir  icazä  istämädän  götürüb  istifadä 
etmäsi,  getdikcä  onlarda  bu  mäsälä  ilä  barışmaq  psixologiyası  formalaşdırıb  vä  onlar  üçün  namus  mäsäläsinin  arxa 
plana keçmäsi ilä näticälänib. Üstälik dä ki, qadın onlarda öz milli vä ya şäxsi maraqlarını häyata keçirmäk üçün bir alät 
yerindä  qavranılmağa  başlanıb  (Yeri  gälmişkän,  öz  dövründä  Engels  dä  fahişäliyin  tarixinin  mähz  Ermänistandan 
başladığı versiyasını söylämişdi). 
 
I.2.3.5. Bio – sosial ontogenez motivlär 
I.2.3.5.1. Komplekslär 
Yuxarıda qeyd  edilmişdi ki, şäxsiyyätin formalaşmasında rolu olan ontogenez faktorlardan daha birisi bio-

www.uemu.birolmali.com
                                                   
Urmu Kitabxanasi
 
26 
sosial  faktorlardır.  Bio-sosial  faktorlar  –  insanın  fiziki,  psixi  vä  sosial  individuallığının  ätraf  insanlarla 
münasibätdä doğurduğu sosial disharmoniyalarla älaqädardır. 
Här  bir  käs  müräkkäb  bioloji  xüsusiyyätlärlä  onlardan  heç  dä  az  müräkkäb  olmayan  täbii-sosial  faktorlar 
käläfinin müräkkäb bir formada kombinasiyasından ibarätdir. Bu çarpazlaşmada häddän artıq çox täsadüfdä ola 
bilir  ki,  individ  özünün  sonrakı  häyatında  daxil  olacağı  ayrı-ayrı  insan  qruplarının,  kollektivlärinin  ümumi 
standartları  ilä  uyğun  gälmäyän  bir  sıra  bioloji,  sosial  älamätlärä,  xüsusiyyätlärä  malik  olmuş  olsun.  Mäs., 
şikästlik,  yetimlik  vä s.  bunun  patoloji  variantlarındandır.  Bu  defekt  onun  yaşamaq  uğrunda  mübarizä  aparma 
imkanlarını mähdudlaşdıraraq, psixikasını ekstremal gärginliklä işlämäyä vadar edir. Bu gärginliksä individin öz 
psixikasının xüsusiyyätlärindän asılı olaraq bir neçä variantda näticälär göstärä bilär. 
İdeal  variantında  bu  gärginlik,  konkret  bir  sferadakı  defektin  här  hansısa  formadasa  kompensasiya 
olunmasını  täläb  edäräk  bir  başqa  sferada  fövqälinkişaf  törätmäklä  näticälänir.  Nümunä  üçün,  mäs.,  fiziki 
şikästlik, o cümlädän, bu kateqoriyadan Adlerin çox tez-tez nümunä göstärdiyi cırtdanboyluluq – insanı yaşamaq 
uğrunda apardığı mübarizädä mütämadi olaraq problemlärlä üzläşdirib, onu çätinliklärä saldığından, bu, onu öz 
alämindä  unikal  özünümüdafiä  strategiyası  işläyib  hazırlamağa  vadar  edir,  onun  psixikasının  püxtäläşmäsinä, 
plastikläşmäsinä,  istänilän  ekstremal  gärginliyä  qarşı  davamlılığının  artmasına  gätirib  çıxarır;  Yaxud  psixi 
şikästlik – ätraf dünya vä insanlarla ünsiyyäti çätinläşdirdiyindän, individin özünä qapanmasına, onu därk edib, 
qäbul  edän  ideal  dünyanı  öz  xäyallarında  vä  ya  yaradıcılığında  reallaşdırmasına,  birbaşa  ünsiyyätdä  onu 
qavramayan,  qäbul  etmäyän  ätraf  dünya  ilä  dolayısı  metodlarla,  yäni  özünün  vä  onların  yaradıcılıq  mähsulları 
vasitäsilä ünsiyyät saxlaması värdişlärinä yiyälänmäsinä gätirib çıxarır ki, bu da dahilärin bir çoxunun psixi xästä 
kateqoriyasına  aid  olmasının  başlıca  säbäbidir;  Yaxud  sosial şikästlik  növlärindän  olan  yetimlik  – bir  täräfdän 
individi çox erkän yaşlarından sosial münasibätlärä daxil olmağa vadar edir vä onun çox tez vaxtdan özünüifadä, 
özünütäsdiq  strategiyasına  yiyälänmäsinä  säbäb  olur.  Digär  täräfdän,  äksär  uşaqlar  özünä  yalnız  öz 
valideynlärini  täqlid  obyekti,  ideal  seçib,  öz  davranış  vä  düşüncä  stillärini  onun  nümunäsi  timsalında 
formalaşdırdığından,  äksär  valideynlärinsä  «orta  säviyyäli»,  qeyri-yaradıcı  şäxslär  olmaları  säbäbindän,  uşağın