Sbornik materialov dlya opisaniya mestnostey I plemyon kavkaza dergiSİ Üzerine bir araştirma

  Kiril  harflidir.  Bazı  kelimelerin 
Arapça olduğu belirtilmiş ve Arap harfleriyle gösterilmiştir. Kelimeler Kiril alfabesi sırasına 
göre sıralanmıştır. Sözlükte yaklaşık 1300 kelime vardır. Sözlüğün sonunda “Birinci Listede 
Yer Almayan Sayı İsimleri” adıyla sayıların verildiği bir liste vardır. Bu sözlük aynı sayının 
bir sonraki içeriği olan Kumukça-Rusça Sözlük ile bütünlük oluşturur. 
(251.)  Kumukça-Rusça  Sözlük
236
  aynı  sayının  bir  önceki  içeriği  (250.)  Rusça-
Kumukça Sözlük ile aynı husustadır. Sözlükte yaklaşık 1200 kelime vardır. 
Gyula Németh, SMOMPK’nin 17. sayısındaki bu Kumukça-Rusça Sözlük ile Rusça-
Kumukça  Sözlük’ten  ve  atasözü,  şarkı  gibi  öbür  materyallerden  istifade  ederek  bir  sözlük 
hazırlamış ve Keleti Szemle’de neşretmiştir.
237
 
                                                 
234
  
L. L., ss. 60-63., 17. Sayı, 3. Kısım, 1893. 
235
  
M. G. Afanasyev, ss. 1-48., 17. Sayı, 3. Kısım, 1893. 
236
  
M. V. Mohir, ss. 49-95., 17. Sayı, 3. Kısım, 1893. 
237
  
bk.: NÉMETH, Gyula, Kumük és balkár szójegyzék (Kumükisches un balkarisches Wörterverzeichnis), 
Keleti  Szemle,  XII,  1911,  s.  91-153,  Budapest.  NÉMETH’in  bu  çalışmasını  Hüseyin  Namık  Orkun 
Türkçeye aktarmıştır, bk.: ORKUN, Hüseyin Namık, Kumuk ve Balkar Söz Notları, Türk Dil Kurumu 
Kitaplığı,  Etüt  70.  Németh’in  çalışması  Kemal  Aytaç  tarafından  tercüme  edilerek  neşredilmiştir  bk.: 

148 
 
Ağırlıklı  olarak  Kumuk  Türklerinin  yaşadığı  bir  köyün  anlatıldığı  (205)  Kostek 
Köyü
238
 adlı yazıda Kumukların söz varlığıyla ilgili malumat verilmektedır. 
Bu yazıda Kumuk Türklerinin yaşadığı Tersk Oblastı Hasav-Yurtovsk Okrugu’nda yer 
alan  Kostek  Köyü  anlatılır.  Yazının  dille  ilgili  kısmı  ise  “İnsan  Bedeninin  Uzuvlarının  ve 
Fizikî  Yetersizliklerin  Adları”  başlıklı  bölümdür.  Burada  Rusça-Kumuk  Türkçesi  kelime 
listesi verilir. Liste Kiril harflidir. 
(295.) Kafkasların Tarihî-Coğrafi Sözlüğü İçin Materyaller
239
 Ye. G. Veydenbaum 
tarafından hazırlanan bir ansiklopedik sözlüktür. Sözlükte Kafkasya’daki  nehir, göl, ova vb. 
coğrafi  oluşumlar  ile  köy,  ilçe  vb.  yerleşimler  hakkında  malumat  yer  alır.  Sözlüğün  baş 
kısmında istifade edilen 33 eseri ihtiva eden bir literatür özeti verilir. Sonra sözlük  metnine 
geçilir. Madde açıklanırken, maddeyle ilgili tarihe de değinilir. Açıklamalarda sayı verilerine 
yer  verilir.  Madde  başları  Kiril  harfli  madde  içleri  Rusçadır.  Maddeler  oldukça  geniştir. 
Açıklamalar bazen sayfaları bulur. 
(557.)  Greben  Kazaklarının  Ağzı:  Türk-Tatar  Dillerinden  Ödünç  Alınmış 
Kelimeler
240
  başlıklı  yazı  N.  A.  Karaulov  tarafından  hazırlanmış  yedi  sayfalık  bir  kelime 
listesidir.  Greben  Kazaklarının  diline  Türkçeden  girmiş  kelimeleri  ihtiva  eder.  Listede 
deyimler  ve  kalıp  sözler  de  yer  alır.  Madde  başlarında  Kiril  çeviri  yazısı  kullanılmıştır. 
Açıklamalar  Rusçadır.  Pek  çok  kelimenin  Arap  harfli  yazılışı  da  verilmiştir.  Ayrıca 
kelimelerin farklı Türk boylarındaki şekilleri de belirtilmiştir. Örnek bir madde: 
aman  saġa!  sus!  yeter!    واغاص–  saġau  (kaz.  –  tob.);    واقاص-  saḳau  (kırg.)  –  kekeme, 
anlaşılmayan telaffuzla konuşan.
241
 (s. 103) 
Münih  Üniversitesinden  Adolf  Mihayloviç  Dirr
242
  (589.)  Kafkas  Halklarının 
Modern  İsimleri
243
  adlı  yazıda  Kafkas  halklarının  isimleri  üzerinde  durur.  Dirr  incelediği 
halkları üç kategoriye ayırmıştır: 
1. Güney batı grubu: Kartveli halkları. 
                                                                                                                                                         
Németh  (1990a).  Németh’in  Kumuk  Türkçesi  materyalleriyle  ilgili  bir  başka  yayını  için  bk.  Németh 
(1911b) Kumuk Türkçesiyle ilgili kapsamlı bir sözlük için bk.: Pekacar (2011). 
238
  
Afanasyev, ss. 85-100., 16. Sayı, 1. Kısım, 1893 
239
  
Ye. Veydenbaum, ss. 1-38., 20. Sayı, 1. Kısım, 1894. 
240
  
N. A. Karaulov, ss. 103-109., 37. Sayı, 3. Kısım, 1907. 
241
  
Madde örnek gösterilirken Kiril harfleri Latin harflerine, Rusçalar Türkçeye çevrilmiştir. 
242
  
Sayının  ön  sözünde  Dirr’in  Mitropolit  Makariya  İmparatorluk  İlimler  Akademisi  Büyük  Para  Ödülü 
olan 1500 rubleyle ödüllendirildiği yazıyor (s. IV). 
243
  
A. M. Dirr, ss. 1-28., 40. Sayı, 1. Kısım, 1909. 

149 
 
2. Kuzey batı grubu: Abhaz, Ubıh, Çerkez. 
3. Doğu grubu: Çeçen, Dağıstanlılar. (s. 3) 
Yazıda  Dirr’in  halkların  isimlendirilmesinde  bazı  zorluklar  yaşandığı  belirtiyor.  Bir 
halkın kendini ve dilin adlandırdığı isim ile başkalarının o halk ve dili için kullandığı ifadenin 
çok  farklı  olabileceğini  söylüyor.  Yazıda  buradan  hareketle  Kafkas  halkları  kendilerini  ve 
dillerini nasıl adlandırıyor ve başkaları onlar ve dilleri için ne diyor açıklanıyor.  
9.  sayının  2.  kısmında  geçen  yabancı
244
  kelimeleri  içeren  bir  sözlük  (114.)  İkinci 
Bölümde  Geçen  Arapça,  Tatarca,  Ermenice,  Gürcüce  vb.  Kelimelerin  Alfabetik 
Fihristi
245
 başlığını taşır. 
Fihristte  kelimelerin  anlamı,  hangi  dile  ait  olduğu  ve  hangi  sayfalarda  geçtiği 
belirtilmiştir.  Bazı  kelimelerle  ilgili  ansiklopedik  bilgiler  verilmiştir.  Mesela  “gülistan” 
maddesinde 2 sayfayı bulan açıklamayla Gülistan adlı eser tanıtılmıştır. 
Düşülen  bir  dipnotta  fihristin  hazırlanmasında  İ.  Z.  Tambiyev,  A.  N.  Bayramov  ve 
Mirza-Şerif Mirzayev’in katkısı olduğu yazı kurulu
246
 tarafından belirtilmiştir. 
Fihristte kelimeler yalnızca Kiril harfleriyle verilmiştir. 
(176.)  Kilit
247
  adlı  yazı  Erivan  Guberniya’sı  eski  müfettişlerinden  Yak.  Pashalov 
tarafından  hazırlanmış  anı  mahiyetinde  bir  yazıdır.  Kilit,  Erivan  Guberniya’sında  halkı 
Müslüman olan ve Tatarca konuşan fakir bir köydür. Yazar bu köyün halkının Tatarca dışında 
başka  bir  dille  konuştuklarını  öğrenir.  Bu  dili  hangi  dil  olduğunu  öğrenmeye  köye  gelir. 
Ancak köy halkı başka bir dil bildiklerini inkâr eder. Yazıda bu mesele ele alınır. 
2. 3. Eğitim 
SMOMPK’nin  yayımlandığı  19.  yüzyılın  sonlarında  ve  20.  yüzyılın  başlarında 
Kafkasya  ve  Kafkas  Ötesi  eğitimde  Avrupa  ve  Rusya’ya  nazaran  oldukça  geri  kalmış  bir 
bölgedir.  Bu  sebeple  SMOMPK’de  eğitim  konulu  yazılarda  bölgedeki  Türkler  ve  öbür 
Müslüman halkların eğitimdeki geri kalmışlığı vurgulanır. 
(99.)  Tatar  Okulları
248
  başlıklı  bu  yazı,  Erivan  öğretmen  semineri  3.  sınıf  öğrencisi 
Mir-Gaşim-Bek  Vezirov  tarafından  1888’te  hazırlanmıştır.  Yazıda,  “mektep”  ve  “medrese” 
adı  verilen  okullarda  okutulan  dersler,  öğretme  yöntemleri  ve  ceza  şekilleri  yazıda  ele 
                                                 
244
  
SMOMPK’nin dilinin Rusça olduğu göz önüne alınmalıdır. 
245
  
Yazı Kurulu, ss. 211-224., 9. Sayı, 2. Kısım, 1890. 
246
  
SMOMPK’de “redaktsiya” kelimesi geçmektedir. 
247
  
Yak. Pashalov, ss. 334-343., 13. Sayı, 2. Kısım, 1892. 
248 
 
Mir-Gaşim-Bek Vezirov, ss. 1-6., 9. Sayı, 2. Kısım, 1890. 

150 
 
alınmaktadır.  Yazı  “mektep”  ve  “medrese”  kelimelerinin  kökeni,  ne  anlama  geldiği  ve  halk 
nezdinde  nasıl  adlandırıldığı  ile  başlamaktadır.  Yazının  devamında  öğretmenlere  verilen 
isimler,  okullardaki  öğrenci  sayıları,  okutulan  kitaplar  gibi  değişik  konularda  bilgiler  yer 
almaktadır. 
Mir-Gaşim-Bek  Vezirov,  düştüğü  bir  dipnot  yazıda  anlatılanların  mahiyetini 
göstermesi  yönüyle  önemlidir.  Yazar  bu  dipnotta  “Azerbaycan  Tatarları”nın  okullarını 
anlatacağını gerekçeleriyle belirtmiştir.  
Azerbaycan  Türklerinde  eğitimi  konu  alan  ayrıntılı  bir  yazı  (100.)  Kafkas  Ötesi 
Tatarlarında Halk Eğitimi
249
 başlığını taşır 
Bu  yazıda  Kafkas  Ötesi  Tatarlarında  eğitim  şu  başlıklar  altında  ele  alınmaktadır:  1. 
Okul, 2. Molla-Öğretmen, 3. Halfa, 4. Öğrenciler. 
Yazıda ilk kısmı “Okul” da Tatar okullarının şehri hangi kısmında yer aldığı, “molla” 
adı  verilen  öğretmenlerin  geçimini  nasıl  sağladığı  anlatılmaktadır.  Bu  başlık  altında 
“molla”ların  gelir kaynaklarını gösteren ilginç bilgiler vardır “Molla”ların yaygın olarak tek 
odadan oluşan okullarının yarısını dükkâna çevirdiği ve geçimini böylelikle sağladığı anlatılır. 
Bir  müşteri  geldiğinde  öğretmen  derse  ara  verir.  Malını  pazarlamaya  çalışır.  Bu  esnada 
öğrenciler de öğretmenlerinin malını överek ona yardımcı olur. 
Yazının ikinci kısmı “Molla-Öğretmen”de öğrenci öğretmen ilişkisi önemli yer tutar. 
Bu kısım, yeri geldikçe aktarılan pek çok anlatı ve şiir içerir. 
Üçüncü kısımda “halfa” adı verilen “molla” yardımcıları ele alınır. Öğrenci sayısı 30’u 
geçen  okullarda  “molla”lar  kendilerine  yardımcı  alırlar.  Bu  kısımda  “halfa”ların  görevleri 
anlatılır.  En  önemli  görevleri  ise  yeni  başlayan  öğrencilere  masal  anlatmaktır.  Yazar  örnek 
olması için bu masallardan birkaçına yer vermektedir. 
Dördüncü kısımda yazar okuduğu Tatar okulundaki anılarını anlatmaktadır. Bu kısım 
yazarın öğrencilik  yıllarındaki  gözlemlerine  yer  vermesiyle önemlidir. Daha önceki  kısımda 
olduğu  gibi  burada  da  yeri  geldikçe  pek  çok  şiire,  anlatıya  yer  verilmektedir.  Yazarın  Tatar 
okulundaki  öğrenciliği  16  Ocak  1872  Pazar  günü  gerçekleşen  bir  depremle  son  bulur. 
Günlerden Pazar olduğu için gayri Müslimler okula gitmez ve yazar böylece kurtulur. 
(408.) Meşged Şehrinde Mektep ve Medreseler
250
 adlı  yazıda Ragim Halilov, 1899 
yılı  yaz  tatilinde  Horasan’da  Meşged  şehrine  yaptığı  gezideki  gözlemlerini  anlatır.  Halilov 
gezisi boyunca bilhassa bölgedeki eğitim faaliyetlerini ve kurumlarını gözlemlemiştir. Yazar 
                                                 
249
  
A. Zaharov, ss. 7-51., 9. Sayı, 2. Kısım, 1890. 
250
  
Ragim Halilov, ss. 102-119., 27. Sayı, 1. Kısım, 1900. 

151 
 
İran’da iki farklı eğitim kurumu olduğunu belirtiyor. Bunlar mektep ve medresedir. Yazıda bu 
kurumlardaki  eğitim  anlayışı  açıklanıyor.  Öğretmen  ve  öğrencilerin  hususları  üzerinde 
duruluyor. 
2. 4. Din 
SMOMPK’de  dinî  muhevaya  sahip  müstakil  yazıların  sayısı  azdır.  Bu  durum  Türk 
boyları  için  de  aynıdır.  Burada  SMOMPK’deki  dinle  ilgili  yazılardan  İslamiyet  ile  ilgili 
olanları incelenmiştir.  
SMOMPK’de  İslamiyet  ile  ilgili  en  kapsamlı  yazı  (583.)  Müslüman  Hukukunun 
Temelleri  başlığını  taşır.  (244.)  “Ali-Allah”  Mezhebine  Dair  Bazı  Bilgiler,  (355.) 
Kafkalsarda Müridizm Mezhebi ve (377.) Erivan Guberniyası Müslüman-Şiilerinde Yas 
Ayı  Muharrem  gibi  yazılar  ise  daha  dar  kapsamlı  olup  daha  çok  bir  mezhebi 
ilgilendirmektedir.  Bunların  yanıda  bir  yerleşim  yerinin  anlatıldığı  (516.)  Yelisavetpol 
Guberniyası, Zangezur Uyezdi adlı yazıda da İslamiyet ile ilgili kısa malumat vardır.  
(583.)  Müslüman  Hukukunun  Temelleri
251
  adlı  çalışmada  İslamiyet  daha  çok 
“şeriat”  bağlamında  ele  alınır.  İslam  hukukun  temellerinin  Kur’an,  sünnet  ve  fetva  olduğu 
belirtilir. Bunlar tek tek ayrıntılı biçimde ele alınır. Ancak İslamiyet yalnızca hukuk yönüyle 
ele alınmaz ve namaz, abdest, gusül, namaz vb. konular üzerinde de durulur. 
Bu  çalışma  için  L.  Lopatinskiy  sayının  ön  sözünde  N.  A.  Karaulov’un  daha  önce 
Vladikavkaz şehrinde bir süreli  yayında çıkan çalışmasının gözden geçirilmiş hâli olduğunu 
yazar (s. 1). 
N.  A.  Karaulov  çalışmasının  girişinde  Rus  literatüründe  Kafkasya’da  önemli  bir 
nüfusu oluşturan Müslümanların dinlerini anlatan eserlerin çok az olduğunu ve çalışmasının 
böyle ihtiyaçtan doğduğunu belirtir. 
Bu çalışma giriş ve sonuç hariç şu bölümlerden oluşur: 
1. İbadet. 
2. Kişi hukuku. 
3. Cezai hukuk. 
4. Mahkeme. 
5. Savaş hukuku. 
                                                 
251
  
N. A. Karaulov, ss. 1-118., 40. Sayı, 1. Kısım, 1909. 

152 
 
(244.) “Ali-Allah” Mezhebine Dair Bazı Bilgiler
252
 adlı yazı Nahçıvan Şehir Okulu 
eski  öğretmenlerinden  F.  Sultanov  tarafından  hazırlanmıştır.  Yazıda  önce  Hz.  Ali’nin  kim 
olduğu  anlatılıyor.  Sonra  bu  inancı  benimseyenleri  tanıtıcı  bilgi  veriliyor.  Yazıya  göre  Hz. 
Ali’yi  ilah  kabul  eden  takipçilerine  “Ali-Allahlar”
253
  deniliyor.  Bu  inancın  yayılma  sahası 
oldukça geniştir. Türkiye, İran, Hindistan ve Güney Kakfasya’da çok sayıda takipçisi vardır. 
Kafkas  Ötesi’nde  en  çok  Erivan,  Yelisavetpol,  Bakü  guberniyalarında  ve  Kars  Oblastı’nda 
yaygındır.  Yazıda  bu  inancın  yaşanış  şekli;  bu  inancı  benimseyenlerin  kendilerini  nasıl 
adlandırdıkları, öbür inançlardakilerle ilişkileri gibi değişik bilgiler aktarılıyor. 
Yazıda  bu  mezhebin  din  adamları  “şeyh”lerin  her  sene  büyük  şeyhin  bulunduğu 
İran’ın Erdebil Vilayeti’nden geldiği belirtiliyor. 
Yukarıda  anlatılan  ve  İran  merkezli  görünen,  Hz.  Ali’yi  ilah  kabul  eden  bu  inanç, 
Anadolu Aleviliğinden oldukça farklıdır (Şahin, 2013, 122). 
(355.)  Kafkalsarda  Müridizm  Mezhebi
254
  adlı  yazı  Bakü  3  Numaralı  Rus-Tatar 
Okulu  öğretmeni  Mahmutbekov  tarafından  hazırlanmıştır.  Yazıda  Müridizm  mezhebi  ele 
alınır. Müridizm, Dağıstan ve Çeçenistan’da Rus istilasına karşı Nakşîbendî-Halidî müritlerce 
başlatılan harekete Rusların verdiği isimdir (Temizkan 2010: 77). Çarlık Rusyası’na karşı bir 
hareketle  ilgili  bir  yazının  Çarlık  Rusyası’nın  bir  organında,  KUO’da  neşredilmesi  konuya 
ilişkin bakış açısını yansıtması açısından mühimdir. 
Mahmudbekov’un yazısı aşağıdaki başlıklardan oluşur. 
1. Müridizm Hakkında Umumi Kavramlar. 
2. Kakfaslarda Müridizm’in Yayılması. 
3. İsmail-Efendi ve Takipçiler. 
4. Müridizm’in Pratikte Uygulanması. 
5. Abdinist ve Eyubist Şeyhler. 
(356.) Hacı Muhammet
255
  adlı  yazıda  Müslüman  dilenci  dervişlerin  Hristiyanlardan 
bir  yardım  görebilmek  için  Hristiyanmış  gibi  davranmaları,  Hz.  İsa  ve  Hristiyanlıkla  ilgili 
hikâyeler  anlatmaları,  şarkılar  söylemeleri  anlatılır.  Yazıda  bu  türden  dervişlerin  anlattığı 
“Hacı Muhammet” adlı bir hikâyeye yerilir. Hacı Muhammet zengin bir tacirdir. Bağdat’ta bir 
cami  yaptırdığı  gün ortadan kaybolan Hacı  Muhammet’i  bir  akrabası  Kudüs’te bulur.  Onun 
                                                 
252
  
F. Sultanov, ss. 219-221. 17. Sayı, 2. Kısım, 1893. 
253
  
SMOMPK’de “Али-Аллахи” [ali-allahi] denilmiştir. 
254
  
Mahmudbekov, ss. 14-40., 24. Sayı, 1. Kısım, 1898. 
255
  
K. Haçaturov, ss. 41-48., 24. Sayı, 1. Kısım, 1898. 

153 
 
Hristiyan  olduğunu  öğrenir.  Dervişlerin  bu  tür  hikâyeleri  Hristiyanlar’ın  sempatisini 
kazanmak için anlattıkları belirtildikten sonra yine bu amaçla söylenen bir şarkıya yer verilir. 
Şarkı  5  dörtlükten  ibarettir.  Şarkının  Türkçe  aslı  Kiril  harflidir.  Rusça  satır  altı  tercüme  ile 
toparlayıcı tercüme yapılmıştır. Şarkının ilk dörtlüğü: 
İsa geldi ad eyledi 
Sönöh kolöm şad eyledi 
Cannamı barbad eyledi 
Başki eyle İsa Meryem (s. 47) 
(377.) Erivan Guberniyası Müslüman-Şiilerinde Yas Ayı Muharrem
256
 adlı yazı 4 
Ocak  1898  tarihinde  Erivan’da  Ragim  Halilov  tarafından  yazılmıştır.  Halilov  yazısına  Hz. 
Muhammed’in (s.a.v.) vefatını anlatarak başlar. Sonra başa geçen halifeleri ve üçüncü halife 
Hz. Ali ile Muaviye arasındaki çekişmeyi ele alır. Bu çekişme neticesinde İslam’ın Sünni ve 
Şiilik  olmak  üzere  iki  kolda  devam  ettiğini  anlatır.  Bu  süreçte  Muharrem  ayının  ilk  on 
gününde  yaşananları  ve  daha  sonra  bu  günlerin  kazandığı  anlamları  icra  edilen  törenlerle 
anlatır. 
(404.) Bakü Krayı’nda Araplar ile Türkler ve İslamiyet’in Yayılışı
257
  adlı  yazıda 
Kafkas Ötesi’nde Türk hâkimiyeti ve İslam’ın yayılışıyla beraber değişen etnik yapı ele alınır. 
Türk halklarından önce bölgede yaşayan İran halklarından Tat ve Talışların zamanla azınlıkta 
kalır. Bakü ve çevresinde önemli miktarda Türk nüfusu toplanır. Yazıda bu sürecin anlatımına 
7. yüzyılla başlanır ve yazının oluşturulduğu zaman kadar geçen tarihî seyir ele alınır. 
(483.)  Zakatel  Okrugu  Müslümanlarının  Mekke  Yolculuğu  Hakkında  Bazı 
Ayrıntılar
258
 adlı bu yazı, Kah Okulu Öğrtemeni Georgiy Paradov tarafından 28 Eylül 1901 
tarihinde  hazırlanmıştır.  Paradov  Müslümanlar  için  haccın  önemi,  hac  yolculuğunun 
zorlukları  ve  nasıl  gerçekleştiği,  hacı  olan  bir  kişinin  saygınlık  kazanması,  hac  zamanının 
belirlenmesi gibi haccın değişik yönlerini anlatmaktadır. 
(516.)  Yelisavetpol  Guberniyası,  Zangezur  Uyezdi
259
  adlı  yazının  son  kısmında 
İslamiyet’in temel kaideleri anlatılır. 
                                                 
256
  
P. Halilov, ss. 161-188., 25. Sayı, 1. Kısım, 1898. 
257
  
F. G. Karpoviç, ss. 37-53., 27. Sayı, 1. Kısım, 1900 
258
  
G. S. Paradov, ss. 25-27., 32. Sayı, 1. Kısım. 1903. 
259
  
N. Şirakuni, ss. 182-217., 34. Sayı, 2. Kısım, 1904. 

154 
 
 
SONUÇ 
SMOMPK’nin neşredildiği 1881-1929 yılları arasındaki 48 yıllık süre pek çok sahada, 
ilimde  olduğu  gibi  Türklük  bilgisi  alanında  önemli  buluşların,  okumaların,  yayınların 
yapıldığı  yarım  asırlık  bir  zaman  dilimidir.  Bu  süreçte  Orhun  Abideleri  okunmuş,  DLT 
bulunmuş ve ilim camiasına tanıtılmış, Kutadgu Bilig’in nüshaları peş peşe ilim insanlarının 
nazar-ı  dikkatine  sunulmuş,  Dede  Korkut  üzerine  yayınlar  hız  kazanmış,  Radloff  gibi 
araştırıcılar  Türk  coğrafyasından  ilk  ve  önemli  derlemeleri  yaparak  ilmî  metotlarla 
neşretmiştir.  SMOMPK  bütün  bu  süreçlerin  bir  parçasıdır.  Çarlık  Rusyası’nın  önemle 
üzerinde  durduğu,  büyük  mesai  ve  imkân  harcadığı,  Kafkasya  ve  Kafkas  Ötesi’ni  ele  alan 
yine  Çarlık  Rusyası’nın  ürettiği  benzerlerinin  çok  üzerinde  bir  dergidir.  Bu  husus  eskiden 
günümüze  kadar  Rus  ve  Avrupalı  araştırıcıların  hep  bilgisi  dâhilinde  olmuştur.  Eserlerde 
SMOMPK’den  materyaller  alınmış,  kendisine  atıflarda  bulunulmuştur.  Buna  karşılık 
Türkiye’de SMOMPK’den istifade edilen, kendisine atıfta bulunulan çalışmaların sayısı çok 
azdır. Bu çalışma böyle bir noktadan hareket edilerek hazırlanmış ve SMOMPK’yi derli toplu 
ele alan Türkiye’deki ilk çalışmadır. 
Kültürün  devamlılığı  sağlayan  önemli  unsurların  başında  halk  bilimi  materyalleri 
gelmektedir.  Bir  toplumun  belleği  halk  bilimi  materyallerinde  yaşar  ve  onlar  sayesinde 
gelecek kuşaklara aktarılır. Halk biliminin bu yanı, Sovyetler Birliği’nde ideolojik gayelerin 
gerçekleştirilmesinde  bir  araç  olarak  kullanılmıştır.  Bilim  insanlarının  eserlerinin  giriş 
kısımlarında Komünist Parti’nin hoşuna gidecek methiyelere yer vermelerinin zaruret olduğu 
bir ortamda, siyasi çıkarlar doğrultusunda ilmî eserlere müdahalelerde bulunulmuştur. Siyasi 
iradenin  isteğiyle,  yeni  etnisiteler  için  yeni  diller  ortaya  çıkarılmış  veya  bazı  haklar,  diller, 
şehirler  yok  sayılmıştır.  Çarlık  Rusyası’nda  da  halk  bilimi  ürünlerinin  Çarlık  rejimi  ve 
bilhassa  kiliseyle  çatışmaması  için  özen  gösterilmiştir.  Ancak  hiçbir  zaman  Sovyetler’de 
olduğu  kadar  şiddetli  müdahaleler  yaşanmamıştır.  Sovyetler’de,  Sosyalist  sistemin 
söylemleriyle çelişen halk bilimi ürünlerinin yayımlanmasına müsaade edilmemiştir. Dinî ve 
millî  söylemler  içeren  ifadeler  hiç  çekinilmeden  Sosyalist  anlayışla  yeniden  düzenlenmiştir 
(Temur, 2010, 221). Bu yüzden Sovyetler’de ortaya konulan eserlerin objektifliği, sözlü veya 
yazılı  eserlerin  yayımlanırken  müdahaleye  uğrayıp  uğrmadığı  tartışmalıdır.  Ancak  Çarlık 
Rusyası’nın  yayınları  Sovyetler’dekilere  göre  daha  objektiftir,  daha  az  müdahaleye 
uğramıştır. Çarlık Rusyası yayını olan SMOMPK bu açıdan önemlidir. Çünkü SMOMPK’nin 

155 
 
yayımlandığı  sırada  halk  bilimi  henüz  yeni  bir  bilim  idi.  Onun,  toplumun  belleğindeki  ve 
kültürün devamlılığındaki önemi yeni yeni saptanmaktaydı.  
SMOMPK’de  Kafkasya  ve  Kafkas  Ötesi  halklarının  dillerini  inceleyen  dil  bilgisi 
yazıları mevcuttur. Bu yazıların bir asır öncesinde ilmî metotlarla
260
 oluşturulmuş olması, hâlâ 
daha kendilerinden istifade etme imkânı sağlar. 
SMOMPK’de  bölge  halklarının  söz  varlığı;  kelime  listeleri,  kapsamlı  sözlükler, 
atasözü  ve  deyim  derlemeleriyle  ortaya  konulmuştur.  Farklı  halkların  söz  varlığının  ortaya 
konulmuş  olması  diller  arasındaki  etkileşimi  incelemek,  kelime  ödünçlemelerini  saptamak 
için  araştırıcılara  faydalı  materyaller  sunar.  Bu  materyallerin,  SMOMPK’de  neşri  üzerinden 
çok  zaman  geçmeden  bile  Avrupa’daki  araştırıcılar  tarafından  yayınlarında  kullanıldığını 
görülür.
261
 
SMOMPK’nin ilk sayılarında yerli dillerdeki metinler ya asıl alfabeleriyle ya da Kiril 
harfleriyle  çeviri  yazısız  verilirken  17.  sayıdan  itibaren  Kiril  çeviri  yazısıyla  verilerek  ilmî  
metot benimsenir.
262
 Bu husus, 19. yüzyılın sonu ve 20. yüzyılın başında başta Türkçe olmak 
üzere  Kafkasya  ve  Kafkas  Ötesi  dillerindeki  seslik  hususların  araştırılmasına  veri 
sağlamaktadır. 
SMOMPK’de  Türkçe  materyaller  yer  yer  Arap,  Latin
263
  ve  Kiril  harfleriyle 
aktarılmıştır. 
SMOMPK’nin önceki sayılarında geçen herhangi bir yazının, materyalin daha sonraki 
sayıda aslı, devamı ya da benzeri geçiyorsa bu husus eski sayının ilgili yerine atıf yapılarak 
dile getirilir. Bu bazen yazılarda bazen de ön sözlerde belirtilir. 1889 tarihli 8. sayıdan itibaren 
“ön  söz”ler  yaygınlık  kazanır.  Ön  sözlerde  sayının  içeriği  değerlendirilir,  yazılar  kısaca 
tanıtılır.  Konuyla  ilgili  SMOMPK’deki  eski  yazılar,  materyaller  hatırlatılır.  Bazen  konuyla 
ilişkili  farklı  yayınlar  da  dile  getirilir.  Mesela,  yayımlanan  bir  masalın  daha  önce  kim 
tarafından hangi yayında neşredildiği söylenir. 
SMOMPK’nin 21. sayısıyla beraber o sayıda neşredilen anlatıların tip ve motifleri ön 
sözde ele alınır. Çoğu  L.  Lopatinskiy tarafından hazırlanan bu ön sözlerde  tip ve  motiflerin 
                                                 
260
  
Avrupa’da  neşredilen  yayınlara  atıflar,  sesleri  farklarıyla  ortaya  koyan  çeviri  yazıların  kullanılmış 
olması, verilerin tasnif edilmiş olması vb. 
261
  
bk: Németh (1911a). 
262
  
Bu husus SMOMPK 19. sayıda, ön sözde dile getirilir (s. XX). 
263
  
bk.: (107.) Etnografik Günlükten, A. İoakimov, ss. 127-130. 9. Sayı, 2. Kısım, 1890 

156 
 
farklı milletlerin anlatılarında geçip  geçmediği ve yaygınlığının ne olduğu üzerinde durulur. 
Motiflerin geçtiği başka anlatılara ve eserlere atıfta bulunulur. Eserlerin künyeleri verilir. 
SMOMPK’de  bazı  konular  farklı  sayılarda  aynı  yazarın  yazılarıyla  tefrika  hâlinde 
neşredilmiştir.
264
  Bu  durumun  ön  sözlerde,  yazının  daha  önceki  bir  sayıda  çıkan  yazının 
devamı olduğu belirtilerek dile getirildiği de olmuştur. 
SMOMPK’de Kafkasya’nın Slavlaşması ve Çarlık Rusyası sınırlarının korunmasında 
büyük  katkısı  olan  Kozaklarla  ilgili  çok  sayıda  yazı  vardır.  Kozakların  hayatlarının  çeşitli 
yönleriyle  ayrıntılı  ele  alındığı  bu  yazılarda  halk  bilimi  için  de  zengin  materyaller  vardır. 
Kozakların  yeni  yerleştiği  bölgelerde  Kabardey,  Kumuk,  Nogay,  Çeçen,  İnguş  vb.  halklarla 
komşu olması kültürel etkileşim yaşanmasına sebep olmuştur (Nasibli, 2004, 3). Bir yandan 
Kozakların  hayat  tarzı  ve  kültürü  yerli  halktan  etkilenirken  öbür  yandan  da  Slav  kültürü 
Kafkas  coğrafyasında  yayılma  imkânı  bulmuştur.  SMOMPK’deki  yazılar  bu  açıdan 
yaklaşıldığında konuyla ilgili yapılacak çalışmalarda zengin bir kaynak olma vasfını taşır. 
SMOMPK’de  pek  çok  yazıda  bölgede  yaşayan  yerli  halklar  iptidai  olarak 
tanıtılmaktadır.  Böyle  yazılarda  bu  halkların  medeniyetten  uzak  olduğu  ve  açılan  Rus 
okullarının  onların  medenileşmesi  için  önemli  bir  imkân  sağladığı  ifade  edilir.  Bu  yönüyle 
SMOMPK’de Şarkiyatçı bir üslubun izlerini sürmek de mümkündür.  
                                                 
264
  
Arap Yazarların Kafkaslar, Ermenistan ve Azerbaycan Hakkında Verdiği Malumat; Gürcü Halkının 
Okuma-Yazmasını Artırma Cemiyeti Kütüphanesindeki El Yazmaları vb. 

157