Fizikaning hozirgi zamon ta’limidagi o’rni
Yüklə 11,09 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Fizikaning hozirgi zamon ta’limidagi o’rni”. Samarqand 2019-yil 13-14 dekabr.
- ГРАВИТАЦИОН ТЎЛҚИНЛАР ВА УЛАР ЁРДАМИДА КОИНОТ ОБЪЕКТЛАРИНИ ЎРГАНИШ
|
СЕЗГИРЛИГИ
Г.Гулямов 2 , А.Г.Гулямов 1 , Б.Б.Шахобиддинов 2 , Г.Н.Мажидова 2 1
2 Наманган муҳандислик-қурилиш институти, Наманган, Ўзбекистан e-mail: gulyamov1949@mail.ru
Яримўтказгичларнинг муҳим ҳусусиятларидан бири уларнинг ташқи таьсирларга сезгирлигидир. Яримўтказгичлар ва улар асосидаги асбобларнинг параметрларининг ташқи босим натижасида ўзгариши уларнинг тензосезгирлиги деб аталади. “Fizikaning hozirgi zamon ta’limidagi o’rni”. Samarqand 2019-yil 13-14 dekabr. 269
Ташқи таьсирларга сезгир бўлган моддаларнинг электр параметрлари қай даражада ўзгаришини белгилайди. Бу эса кучланиш ёки диоддан ўтаётган токнинг ўзгариши орқали аниқланади. Яримўтказгичли асбобларнинг тензосезгирлигини ҳисоблашда баьзи боғланишларни эьтиборга олувчи махсус ифодалар керак бўлади. Бизга маьлумки хусусий яримўтказгичларда заряд ташувчиларнинг концентрацияси қўйидагича ифодаланади. n i
c N v ) 1 2 exp − Eg 2KT
(1) Бу ерда 𝑁 𝑐
𝑣 лар мос равишда ўтказувчанлик ва валент соҳалардаги ҳолатлар эффектив зичлигидир. E g таъқиқланган зона кенглиги, Т-температура. Хусусий яримўтказгичларда 𝑁 𝑐 = 𝑁 𝑣 га тенг бўлса яримўтказгичларда ферми сатҳи таьқиқланган соҳанинг ўртасига яқин жойда бўлади ва қўйидагича ифодаланади. E F = − E g 2 + 3 4 KT ∗ ln
m p m n
Аралашмали яримўтказгичларда электронлар концентрацияси n ва коваклар концентрацияси p бўлиб р = 𝑛 шарти бузилади. У ҳолда электрон ва ковак учун Ферми сатҳи кўриниши энергетик сатхлар учун саноқ бошини танлашга боғлиқ бўлади. Агар энергетик шкала
Е с = 0 деб олинса 𝐹 = 𝐾𝑇 ∗ 𝑙𝑛 𝑛 𝑁 𝑐
(2) Коваклар учун энергия саноқ боши қилиб Е 𝑣
𝐹 = 𝐾𝑇 ∗ 𝑙𝑛 𝑝 𝑁 𝜗
Ёруғлик таъсирида қўшимча ∆𝑛 ва ∆𝑝 электрон ва коваклар ҳосил бўлса, Ферми сатҳи иккига электрон ва ковакларнинг фермиквазисатҳларига ажрайди. [Бонч-бруевич]. Агар ёруғлик фақат валент зонадан ўтказувчанлик зонасига электронларни уриб чиқарса, электрон ва коваклар концентрациялари қўйидагича бўлади. 𝑛 = 𝑛
0 + ∆𝑛 ;
∆𝑛 = 𝐼𝛽𝜏𝛼 𝑝 = 𝑝 0
∆𝑝 = 𝐼𝛽𝜏𝛼 Бу ерда 𝐼 − ёруғлик интенсивлиги, 𝛽 − чиқиш коэфициенти, α – ёруғликнинг ютилиш коэффицинти Электромагнит майдон таьсирида электронлар ҳарорати Т е
Т н бўлганда, ўтказувчанлик зонасининг тубини энергиявий ифодаларни қўйсак квазиферми сатҳи кўриниши қуйидагича бўлади. 𝐹 𝑒 = 𝐾Т е ∗ 𝑙𝑛 𝑛 0 𝑁 𝑐
𝐹 ℎ = −𝐸
𝑔 − 𝐾Т
е ∗ 𝑙𝑛
𝑝 0 𝑁 𝑣
(3)
Электронлар қизимаган ҳол учун Т е = Т н = Т бўлади. Ёруғлик тушмаганда 𝐼 = 0 бўлиб, 𝐹 𝑛 = 𝐹
𝑝 = 𝐹 га тенг бўлади. Хусусий яримўтказгичларда уларни жойлашуви қуйидаги кўринишда бўлади.
𝐸 𝑐
𝐹 𝑛 = 𝐹 𝑝 = 𝐹 𝐸 𝑉
Ёруғлик тушганда электрон ва ковакларнинг квази ферми сатхлари қуйдагича бўлади 𝐹 𝑒 = 𝐾Т е ∗ 𝑙𝑛
𝑛+𝐼𝛼𝛽 𝑁 𝑐 ва 𝐹 н = −Е 𝑔 − 𝐾Т ℎ ∗ 𝑙𝑛
𝑝+𝐼𝛼𝛽 𝑁 𝜗 ифодалардаги I интевсикликни ошириб борсак Ферми сатҳлари электрон ва ковак учун қуйидаги кўринишда ўзгаради. “Fizikaning hozirgi zamon ta’limidagi o’rni”. Samarqand 2019-yil 13-14 dekabr. 270
1 – расм
2-расм Ёруғлик интенсивлигини ўзгариши билан электрон ва коваклар квазисатхларининг ўзгариши. Температурани ўзгартирганимизда эса қўйидаги (2-расм) тасвирга эга бўламиз. 1-расмга кўра ёруғликни интенсивлиги ошганда электроннинг Ферми квазисатҳи юқорига ковакнинг ферми квазисатхи қуйи томонга силжишни 𝐼 = 0 бўлиб электрон ва коваклар қизиганда 2- расмга кўра электроннинг Фермиквази сатхи қуйига ковакнинг Фермиквази сатхи юқори томонга силжиш кузатишлар экан. Бу сатхлар орасидаги фарқ. (1расмдан) ∆𝐹 = 𝐹
𝑒 − 𝐹 ℎ = 𝜀 ифодалаб бунга кўра ёруғлик таъсирида ҳосил бўлган ЭЮК - фото ЭЮК, температура таъсирида ҳосил бўлган ЭЮК-термо ЭЮК деб аталади. Бу эса кристалл панжаранинг температурасини тушаётган ёруғликнинг юқори қувватда ошириш натижасида диодда ҳосил бўлаётган тўла ЭЮК камайишига олиб келади. ФотоЭЮК 𝑛 − 𝑝 ўтишдаги қизиган зарядларнинг ЭЮК си йўналишига қарама – қарши бўлади. Уларнинг вольт-ампер характеристикасини кўрадиган бўлсак. Ёруғлик ва қизиш бўлмагандаги 𝑛 − 𝑝 ўтишнинг ВАХ қўйидаги кўринишда бўлади. Бунда диодда ЭЮК генерацияланмайди. 𝐼 = 𝐼
0 (𝑒 𝑞𝑢 𝐾𝑇 − 1) ифодага кўра
ВАХ U=0 бўлганда I=0 бўлади.бу диодда ЭЮКгенерацияланмаганини 𝜀 =0 эканини билдиради.Ҳақиқатда ҳам U=0 ва I=0 бўлганда диод термодинамиканинг мувозанатда бўлади ЭЮК ва ток бўлмайди. Электромагнит тўлқин таьсирида электрон ва коваклар гази T e ва Т
h ҳароратгача қизиса ташқи таъсир натижасида ўзгариш қизиган электронлар учун ёки ковак учун ВАХ нинг ўзгариши қўйидагича бўлар экан. Мос ҳолда силжиш кузатилиш мумкин. Бу ерда U 1, U 2 катталиклар ташқи электромагнит майдоннинг p-n ўтиш баландлигини модуляциялаши натижасида ҳосил бўлган кучланиш. Бу эса криталл панжара билан электрон ва ковакларнинг ҳарорати бир хил бўлганда ёруғлик тушмаган пайтда электрон ва ковакларнинг ферми квазисатҳлари бир-бирига тенг
“Fizikaning hozirgi zamon ta’limidagi o’rni”. Samarqand 2019-yil 13-14 dekabr. 271
бўлиб бутун 𝑝 − 𝑛 - ўтиш бўйлаб ўзгармас бўлади. Бунда 𝑝 − 𝑛 ўтишда қўшимча ЭЮК ҳосил бўлмайди. Термодинамик мувозанат пайтида 𝑝 − 𝑛 ўтишнинг ҳароратини ортириш потенциал тўсиқ баландлигини пасайишига олиб келади. Агар 𝑝 − 𝑛 ўтишнинг қизиши фақат 𝑝 − 𝑛 ўтиш ҳажмий заряд соҳасида бўлиб, унинг ташқи қисми қиздирилмаса диодда генерацияланнаётган ЭЮК
𝜀 потенциал тўсиқнинг камайишига тенг бўлади. Бундан 𝑝 − 𝑛 ўтишда генерацияланадиган термоЭЮК потенциал тўсиқнинг мувозанатдан олдинги баландлигидан катта бўла олмаслиги келиб чиқади. Яъни потенциал тўсиқнинг ҳарорат ортиши 𝜀 = 𝜑
0 − 𝜑
текисланиши билан камайиши тўсиқни текисланиши билан чегараланган бўлади.
Шундай қилиб, 𝑝 − 𝑛 ўтишда генерацияланадиган ЭЮК потенциал тўсиқ баландлиги катта бўла олмас экан. Юқоридаги фикр ўтишда генерацияланаётган оддий термо ЭЮК га тегишли бўлиб, электрон ва каваклар қизиганда ўз кучини йўқотади. термоЭДС ва ФотоЭДС таъсирларни ўзгариши ҳисобига эса қўйидаги графиклар тасвирланар экан.
Кристалл панжаранинг ҳарорати кўтарилганда иссиқлик генерацияси ортади.Бунда таъқиқланган зона кенглигини ўзгармайди деган холимизда ҳам валент зонасидан ўтказувчанлик зонасига ўтувчи электронлар сони ҳарорат ортиши билан экспоненциал кўринишда ортиб боришига олиб келар экан. АДАБИЁТЛАР 1. В.Л.Бонч-Бруевич, С.Г.Калашников «Физика полупроводников», Наука, М.1977. 2. Г.Гулямов, ФТП,1996, Т.30,№7 с.1279-1284. 3. G.Gulyamov, A.G.Gulyamov.Semiconductors,2015,vol.49, pp 819-822 4. S.H. Shamirzaev, G.Gulyamov,M.G.Dadamirzaev,A.G. Gulyamov.Semiconductors, 2011, v.45, №8, PP.1035-1037. 5. G. Gulyamov, Dadamirzayev M.G. World Journal of Сondenced Matter Physiсs-2015, V5,№1, PP 48-53. 6.
Г.Гулямов. А.Г.Гулямов, Г.Н.Мажидова. Альтернативная энергетика и экология, Россия, г.Саров,2016. №15-16 с.24-30
“Fizikaning hozirgi zamon ta’limidagi o’rni”. Samarqand 2019-yil 13-14 dekabr. 272
Р – N – ЎТКАЗГИЧЛАРНИНГ ФОТОЭЛЕКТИРИК ХАРАКТЕРИСТИКАСИГА КУЧЛИ ЎТА ЮҚОРИ ЧАСТОТАЛИ МАЙДОН ТАЪСИРИ
Г.Гулямов 2 , А.Г.Гулямов 1 , Б.Б.Шахобиддинов 2 , Г.Н.Мажидова 2 1
2 Наманган муҳандислик-қурилиш институти, Наманган, Ўзбекистан e-mail: gulyamov1949@mail.ru
Биз бу ишда Кремнийлий p – n – ўтказгичлар фотоэлектирик характеристикасига ўта юқори частотали майдон таъсирида вольт – ампер характеристикасини аниқлашда сирқиш токларини ҳисобга олишга харакат қилдиқ ва бу учун утечка ҳамда база қаршликлари хосил қиладиган ток ва кучланишларни инобатга олган ҳолда (1) ифодани олдик. Бунинг асосий сабабларидан бири “Кремнийлий p – n – ўтказгичнинг фотоэлектирик характеристикасига кучли ўта юқори частотали майдон таъсири” [1] мавзусида еълон қилинган илмий мақоладаги тажриба графикларининг тўлиқ назаряси яратилмаганлиги ва графикдаги ом қонунига бўйсинувчи оралиқларга эътибор қаратилмаганлигидир[2]. 𝐽 = 𝐽
𝑠 (exp (
𝑒(𝑈−𝐽𝑅 𝑏 ) 𝑘𝑇 ) − 1) +
𝑈 𝑅 𝑢
(1) Бу ерда J s – тўйиниш токи, U – занжирдаги кучланиш, R b – база қаршилиги, R u – утечка қаршилиги, JR
𝑈 𝑅 𝑢 – утечка токи, Яримўтказгичли диодга ёруғлик таьсирини (2) ифода орқали ҳисобладик. Бунда диоднинг вольт – ампер характеристикаси ташқи таъсир кузатилмаган ҳолатидан фототок хисобига фарқ қилади (1 – расм). 𝐽 = 𝐽
𝑠 (exp (
𝑒(𝑈−𝐽𝑅 𝑏 ) 𝑘𝑇 ) − 1) +
𝑈 𝑅 𝑢 − 𝐽 𝑓
(2)
Бу ерда J f - фототок.
1-график (1) ифода, 2-график (2) ифода орқали Maple дастури ёрдамида олинди. 2 – расмда 3) диодга кучли ўта юқори частотали майдон таъсири. 4) диодга кучли ўта юқори частотали майдон ва ёруғлик таъсири. Яримўтказгичли диодга ўта юқори частотали майдон тасирида унда қизиган яъни киристал панжара ҳароратидан баланд ҳароратли электронлар ҳосил бўлади бу эса ўз навбатида қўшимча ўзгарувчан электр юрутувчи куч (ЭЮК) ҳосил қилади [3]. Бунда ўзгарувчан ЭЮК кичик ампилатудада ўзгаргани учун унинг ўртача қийматини ҳисобга олган ҳолда қуюидаги (3) ифодани [4] ҳосил қиламиз. Яримўтказгичли диодга ўта юқори частотали майдон тасири билан биргаликда ёзуғлик таъсирини ҳам инобатга олган ҳолда (4) ифодани олдик. 𝐽 = 𝐽 𝑠
𝑒(𝜑−𝑈−𝑈 1 +𝐽𝑅 𝑏1 ´ ) 𝑘𝑇 𝑒 ) − 1) + 𝑈 𝑅 𝑢1 ´
(3) “Fizikaning hozirgi zamon ta’limidagi o’rni”. Samarqand 2019-yil 13-14 dekabr. 273
Бу ерда Т е – қизиган электрон ҳарорати, U 1 – кучли ўта юқори частотали майдон таъсирида ҳосил бўлган ўзгарувчан ЭЮК нинг ўртача қиймати, 𝑅 𝑏1 ´ - кучли ўта юқори частотали майдон таъсирида ўзгарган база қаршилиги, 𝑅 𝑢1 ´ - кучли ўта юқори частотали майдон таъсирида ўзгарган сирқиш қаршилиги 𝐽 = 𝐽
𝑠 (exp (
𝑒(𝜑−𝑈−𝑈 1 +𝐽𝑅 𝑏1 ´ ) 𝑘𝑇 𝑒 ) − 1) + 𝑈 𝑅 𝑢1 ´ − 𝐽
𝑓1
(4) Бу ерда J f 1 - кучли ўта юқори частотали майдон таъсирида ўзгарган фототок.
3 – расм: а) бизнинг математик моделимиз орқали олинган график. б) А.И. Венгернинг експериментда олган графиги [1].
Фойдаланилган адабиётлар 1. Аблазимов Н.А., Вейнгер А.С.ить. Питанов В.С. Влияние сильного СВЧ поля на фотоэлектрические характеристики кремниевых p – n – переходов /физика и техника полупроводников, 1992, том 26, вып.6 2. Г. Гулямов, У.И. Эркабоев, Н.Ю. Шарибаев, А.Г. Гулямов ЭДС, возникающая в p−n- переходе при воздействии сильного СВЧ поля и света/ Физика и техника полупроводников,
3. С.Х. Шамирзаев, Г. Гулямов, М.Г. Дадамирзаев, А.Г. Гулямов Вихревые токи, возникающие на p−n-переходе в сверхвысокочастотном электромагнитном поле/ Физика и техника полупроводников, 2009, том 43, вып. 9 4. С.Х. Шамирзаев, Г. Гулямов, М.Г. Дадамирзаев, А.Г. Гулямов Сверхвысокочастотный квазипотенциал и вихревые токи в p−n-переходе/ Физика и техника полупроводников, 2011, том 45, вып. 8
ЎРГАНИШ И. Жабборов, А.А.Юсупов, С.Х.Курбаниязов Самарқанд давлат университети
Оламнинг тузилиши ва унинг пайдо бўлиш механизимини тушунтириш учун кўплаб гипотеза ва назариялар яратилган. Бироқ уларнинг бирортаси ҳам бу муаммоли саволга тўлиқ ва батафсил жавоб бера олмайди. Коинот эволюциясини тушунтиришда гравитацион майдон назарияси муҳим аҳамиятга эга. Чунки коинот ҳодисалари ва улар билан боғлиқ физик жараёнлар бевосита гравитация билан боғлиқ равишда юз беради. Классик физика қонунлари доирасида гравитацион майдон орқали Коинот тузулишини тушунтиришга маълум даражада муваффақ бўлганлар. Ўта массив ва катта тезлик билан “Fizikaning hozirgi zamon ta’limidagi o’rni”. Samarqand 2019-yil 13-14 dekabr. 274
ҳаракатланаётган жисмлар ўртасидаги гравитацион майдон хусусиятларини тушунтиришда классик физика қонунлари тўлиқ бажарилмайди. Бундай номутаносибликни 1915 йилда А.Эйнштейн томонидан яратилган хусусий ва умумий нисбийлик назарияси (УНН) бартараф этди. Бу назарияга кўра, ёруғлик тезлигига яқин тезлик билан ҳаракатланаётган жисмларнинг массаси, энергияси, ҳаракатланиш вақти, ўлчамлари ўзгармас эмас, балки бу тушунчалар орасида янги муносабатлар пайдо бўлиб қолади. Ушбу назарияга кўра, масса атрофидаги фазо эгриланиш хусусиятига эга эканлиги башорат қилинди. Ньютон назариясига кўра, ҳар қандай массага эга бўлган жисмлар бирор масофадан туриб массалари кўпайтмасига тўғри пропорционал, ораларидаги масофанинг квадратига тескари пропорционал кучлар билан тортишади, яъни F =
𝐺 𝑀𝑚 𝑟 2
Бу фанга табиатнинг асосий қонунларидан бири бўлиб кирди. Бу ерда 𝐺-гравитацион доимийлик бўлиб, физиканинг фундаментал константаларидан ҳисобланади. 𝐺-доимий катталик жисмларнинг физик хоссаларига ҳам, уларнинг фазода жойлашиш вазиятига ҳам боғлиқ эмас ва у тортишиш назарясининг асосини ташкил этади. Гравитацион майдон туфайли Ердаги барча жисмлар қандай материалдан бўлмасин улар вакуумда бир хил тезланишга эга бўладилар. g =
𝐺 𝑀 𝑟 2
(1)
Бу муносабат ҳамма вақт ҳам амал қилади. 1798 йилда инглиз физиги Г.Кавендиш бурама тарози ёрдамида гравитацион доимийликни биринчи бўлиб тажрибада аниқлади. Кейинчалик бу тажриба кўп олимлар томонидан бажарилган ва олинган натижалар қуйидаги жадвалда келтирилган 1-Жадвал: Муаллифлар Ўтказилган вақти G ,10
-11 Nm 2 /kg 2
Мамлакат Г.Кавендиш 1798 6.75±0.050 Англия Й.Рози
1969 6.674±0.008 АҚШ Стандартлар миллий бюроси Олимлар гуруҳи 1982
2018 6.6726±0.0005 6.674184 АҚШ
Хитой
Агар жисмга Ер тортишиш кучини енгиши учун етарлича тезлик берилса, у Ер атрофида маълум баландликка чиқиб доиравий орбита бўйлаб ҳаракатлана бошлайди: v 1 = √ 𝐺𝑀 𝑅
⁄
(2) Бунга биринчи космик тезлик дийилади. Шунингдек иккинчи, учунчи, ва тўртинчи космик тезликлар ҳам аниқланган. Бутун олам тортишиш қонунига асосан, Қуёш атрофида ҳаракатланаётган сайёраларни у тортади ва ўз навбатида сайёралар ҳам Қуёш билан ўзаро тортишади. Турли вақтларда астрономлар томонидан Қуёш тизимида баъзи сайёраларнинг аниқланиши Ньютон механикасининг тўғри эканлигини тасдиқлайди. Астрономлар томонидан шар шаклидаги юлдуз тўдаларининг кузатилиши, бу қонуннинг астрономик масштабларда ҳам бажарилишини тасдиқлайди. Бундай юлдуз тўдалари галактикамиздан ташқарида ҳам учрайди. Катта Айиқдаги М104 туманлиги деб аталувчи юлдуз тўдалари бунга мисол бўлади. Бироқ катта масштабли масофаларда гравитацион таъсирнинг узатилиш механизмини Нютон назаряси тўғри ва астойдил тушунтириб бера олмайди. Эйнштейн назарияси вақтнинг ва фазонинг тезликка боғлиқ равишда ўзгаришини кўрсатиб берди. Шунга мос ҳолда масса ҳам тезликка боғлиқ бўлиб унинг энергияга айланишини таъкидлади. Бунга хусусий нисбийлик назарияси дейилади. Умумий нисбийлик назарияси эса гравитацион назариядан иборат бўлиб тортишиш майдонини фазонинг бир хоссаси сифатида талқин қилади. Шунга асосан, гравитацияга нисбатан янги назарий ёндошиш пайдо бўлди. Гравитацион майдонда жойлашган
“Fizikaning hozirgi zamon ta’limidagi o’rni”. Samarqand 2019-yil 13-14 dekabr. 275
жисм потенциал энергияга эга бўлади. Гравитацион майдонни ўрганиш учун потенциал деган катталикдан фойдаланилади. Бу катталик сон жиҳатдан масса бирлигига эга жисмни потенциал энергиясидан иборат бўлиб қуйидаги формула билан ифодаланади φ= 𝑊
𝑚
(4) Ёруғлик нурлари катта массага эга жисм яқинидан ўтаётганда эгриланади. Бунга яққол мисол сифатида гравитацион линзаланиш ҳодисасини кўрсатиш мумкин. Маълумки, геометрик оптика қонунларига асосан, ёруғлик тўғри чизиқ бўйлаб тарқалади. Гравитацион линзаланиш ҳодисасига кўра, Қуёш, юлдузлар, галактикалар ва шу каби катта массага эга осмон жисмлари яқинидан ёруғлик нурлари ўтаётганда эгриланади. Натижада Кеплернинг биринчи қонунидан сезиларли даражада четланишлар пайдо бўлади, яъни сайёраларнинг орбита элементларида ўзгаришлар юзага келади. Масалан, Меркурийнинг орбитасида бундай ўзгаришлар яққол кузатилади. Катта тезлик билан узоқлашаётган осмон жисмларининг спектрал чизиқлари қизил томонга силжийди, бу ҳодиса Допплер эффекти орқали кузатилади. Эйнштейннинг умумий нисбийлик назаряси яратилгандан сўнг тортишиш назарясини тушунтиришда гравитацион тўлқинлар муҳим аҳамиятга эга бўлди. Бу тўлқинлар манбаи сифатида тебранаётган улкан массали коинот жисмларини кўрсатиш мумкин. Гравитацион тўлқинларнинг интенсивлиги жуда кичик бўлганлиги сабабли уларни тажрибаларда қайд қилиш қийин бўлган. Шу сабабли гравитацион тўлқинлар 2015 йилгача тажрибаларда қайд қилинмаган. Гравитацион тўлқинларни таҳлил қилиш натижасида қуйидаги хоссаларга эга эканлиги аниқланган. 1.
гравитацион тўлқинлар фазода c (c-ёруғликнинг вакуумдаги тезлиги) тезлик билан тарқалади; 2. гравитацион тўлқинлар кўндаланг тўлқинлардир, чунки жисмлар тўлқинларнинг тарқалиш йўналишига тик текисликда ҳаракатланади; 3.
гравитацион тўлқинлар ўз йўлида учраган ҳар қандай массали жисм билан ҳамда электромагнит нурланиш фотонлари билан ўзаро таъсирлашади. Чунки улар Е=мc 2
(5) тенгламага асосан, массага эга бўлади. Гравитацион тўлқин фотон билан таъсирлашганда энергия ва масса ўзгаради; 4. гравитацион тўлқинлар ҳар қандай тўлқин каби 𝜆 тўлқин узунлигига эга, яъни 𝜆 = с 𝜈
⁄
(6) Бу ерда 𝜈 - нурланиш частотаси. Уларнинг тўлқин узунлиги жуда катта – бир неча юз минг километр, частотаси жуда кичик. Электромагнит нурланиш фотонлари каби гравитацион майдон квантлари “гравитонлар” деб аталади. Гравитацион тўлқинларни асосан, коинотда рўй бераётган массив жисмларнинг ўзаро таъсири ва носимметрик сиқилиш жараёнида кузатиш мумкин. Масалан, массаси Қуёш массасига тенг зич қўшалоқ юлдузлар орасида бўладиган таъсирларни кўрсатиш мумкин. Уларнинг умумий массалар маркази атрофида айланиш даври бир неча соат бўлиб, нурланиш тўлқин узунлиги ƛ=3х10 11 км атрофида, қуввати эса 10 23 вт га
тенг. Улардан Ерга етиб келаётган гравитацион нурланиш даражаси 10 -17
вт/см 2 ни ташкил этади. Бу катталик тажрибада кузатилиши мумкин бўлган қийматдан анча кичикдир. Кейинги вақтларда ўтказилган ҳисоблашлар шуни кўрсатадики, гравитацион нурланишларнинг манбалари сифатида уч типдаги космик жараёнлар: юлдузларнинг қора туйнук ҳосил бўлишга олиб келувчи носимметрик коллапси, иккита нейтрон юлдузларнинг тўқнашуви ва ўта янги юлдузларнинг портлашларини кўрсатиш мумкин. Уларнинг нурланиш даври 10 -3 -10 -4 секундга энергияси 10 44 -10 48 Ж га тенг. Бу ҳодисалар галактикамиздан ташқарида юз беради. Уларгача масофа тақрибан 10 млн ёруғлик йилига тенг ва улардан Ергача етиб келадиган нурланиш қуввати жуда кичик - 10 -3 вт
дан иборат. “Fizikaning hozirgi zamon ta’limidagi o’rni”. Samarqand 2019-yil 13-14 dekabr. 276
Yüklə 11,09 Mb. Dostları ilə paylaş:
|