Fizikaning hozirgi zamon ta’limidagi o’rni

OLIY TA’LIM JARAYONIDA INFORMATSION TEXNOLOGIYALARIDAN 

FOYDALANISH AFZALLIGI 

 

assistent Muxamedaminova L.M

1

, assistent Tulyaganova Sh.A.

2

  

Muhammad al-Xorazmiy nomidagi TATU 

 

Axborot  texnologiyalari  zamonaviy  jamiyat  rivojining  muhim  tarkibiy  qismi  hisoblanadi. 

Mutaxassislarning  e’tiroficha  oliy  ta’lim  jarayonida  axborot  va  kommunikatsiya  texnologiyalaridan 

foydalanish fan va texnkaning rivojlanishida ustuvor yoʻnalishlaridan biri boʻlib, XXI-asrda keskin va hal 

qiluvchi zamin hisoblanadi. Zamonaviy oʻqituvchi nafaqat AKT sohasiga ega boʻlishi, balki oʻz kasbiy 

faoliyatida  qoʻllash  bo’yicha  mutaxassis  boʻlishi  kerak.  Oʻqitish  jarayonida  qoʻllaniladigan  dasturiy 

innovatsion  vositalar  etarlicha  keng:  bular,  birinchi  navbatda,  matn  protsessorlari,  elektron  jadvallar, 

taqdimotlarni  tayyorlash  dasturlari,  ma’lumotlar  bazasini  boshqarish  tizimlari,  grafik  paketlar  va 

boshqalardir.  Oʻquv  jarayonida  qoʻllaniladigan  axborot  texnologiyalari  oʻqitishni  tashkil  etish 

takomillashtirishga,  shu  bilan  birga  o’qitishning  individuallashishiga  imkon  beradi.  Axborot 

texnologiyalarining joriy etilishi talabalarni ilmiy-tadqiqot faoliyatiga jalb qilish orqali oʻquv jarayonini 

faollashtirishga ham yordam beradi. 

Zamonaviy oʻquv jarayonining muhim xususiyatlari bu masofadan turib oʻqitish texnologiyalarini 

keng joriy etishdir. Masofaviy oʻqitish bilan, axborot texnologiyalari zaruriy uslubiy oʻquv materiallarini 

tezkor oʻzlashtirish va talabalar va talabalar oʻrtasidagi interfaol aloqani ta’minlaydi. Masofaviy ta’limning 

muhim  dalili  -  bu  oʻquv  jarayonida  olingan  bilim  va  koʻnikmalarni  ob’ektiv  baholashdir.  Masofaviy 

oʻqitish  uchun  turli  xil  axborot  texnologiyalaridan  foydalanadilar,  shu  jumladan  oʻquv  materiallarini 

kompyuter texnologiyalaridan foydalanib uzatish, video-koʻrsatuvlar, konferentsiya seminarlari, elektron 

ta’lim manbalari va masofaviy aloqaning boshqa turlaridan foydalanadilar. Shuni ta’kidlash kerakki, oʻz-

oʻzini oʻrganish har qanday masofadan turib oʻqitish tizimining zaruriy qismidir. 

Mustaqil ishlash jarayonida talaba mustaqil ravishda ommaviy axborot vositalari, video tasmalar, 

elektron  darsliklar  va  ma’lumotnomalar  yordamida  materiallarni  oʻrganishi  mumkin.  Bundan  tashqari, 

talaba juda koʻp turli xil ma’lumotlarni oʻz ichiga olgan elektron kutubxonalar va ma’lumotlar bazalariga 

kirish huquqiga ega. Ta’lim jarayonida kuchli elektron ma’lumotlar bazalaridan samarali foydalanishga 

imkon  beradigan  va  oʻqituvchi  va  talaba  oʻrtasida  qulay  foydalanuvchi  interfeysini  ta’minlaydigan 

multimedia axborot texnologiyalari alohida ahamiyatga ega. Masofaviy oʻqitishning samaradorligi nafaqat 

oʻqituvchining  malakasiga,  balki  foydalanilgan  oʻquv  materiallari  sifatiga ham bog’liq  ekanligi  haqida 

bahslashish mumkin. Samarali multimedia oʻquv qoʻllanmalarini ishlab chiqish - bu mavzusining dizayni 

va  multimedia  dasturlarini  ishlab  chiqish  koʻnikmalarining  mavjudligini  talab  qiladigan  murakkab 

professional  vazifadir.  Multimedia oʻquv  qoʻllanmalari elektron  saqlash vositasida  yoki Internet orqali 

taqdim  etilishi  mumkin.  Multimediya  ta’lim  resurslarini  rivojlantirishning  asosiy  bosqichlari  oʻquv  va 

uslubiy materiallarni tarkibiy tuzilishini, video materiallarni individual modullarni birlashtirish darajasida 

texnik tayyorgarlikni va ishlab chiqilgan loyihani sinovdan oʻtkazishni oʻz ichiga oladi. 

 

ДАРСНИНГ БОШ МАҚСАДИ-ЎҚУВЧИЛАРДА МАНТИҚИЙ ФИКРЛАШ 

КОМПЕТЕНЦИЯЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ 

 

М.Аҳмедов, ФарДУ-доцент, О.Вайдулложонова, ФарДУ 1-курс магистр  

 

Ўқувчиларнинг  мантиқий  фикрлаш  қобилиятларини  ривожлантириш  ҳар  томонлама 

баркамол,  комил  инсонни  тарбиялаш  учун  дарсларни  замонавий  лойиҳалаш,  уни 

“Fizikaning hozirgi zamon ta’limidagi o’rni”.  Samarqand 2019-yil 13-14 dekabr.

 

56 

 

режалаштириш, ташкил этиш, назорат қилиш ва бошқариш ва бу жараённинг самарадорлигини 

таъминловчи  таълим  сифатини  тубдан  ўзгартириш,  замонавий  педагогик  ва  ахборот 

коммуникацион технологиялардан фойдаланган ҳолда ўқитишнинг илғор методларини жорий 

этиш  орқали  ўқувчиларда  мантиқий  фикрлаш  механизмларини  такомиллаштириш,  жаҳон 

цивиллизацияси ютуқлари ва ахборот ресурсларидан кенг фойдаланиш, интерфаол таълимни 

ривожлантириш  шарт-шароитлари,  бу  жараёнда  ўқитувчининг  тутган  ўрни  ва  фаолият 

мазмунини аниқлаш масалалари ёритиб берилган.  

Ўзбекистон  Республикасини  янада  ривожлантириш  бўйича  Ҳаракатлар  стратегиясида 

«узлуксиз  таълим  тизимини  янада  такомиллаштириш,  сифатли  таълим  хизматлари 

имкониятларини  ошириш,  ёш  авлоднинг  ижодий  ва  интеллектуал  салоҳиятини  қўллаб-

қувватлаш ва рўёбга чиқариш» каби устувор вазифалар белгиланиб, бу борада фанни ўқитиш 

жараёнида  ўқувчиларнинг  мантиқий  фикрлаш  қобилиятларини  ривожлантириш  амалиётини 

таҳлил қилиш бўйича тавсиялар ишлаб чиқиш муҳим аҳамият касб этади.  

Глобаллашув ва ахборотлар кўлами ниҳоятда кенгайиб бораётган ҳозирги даврда ахборий 

хуружларнинг жадаллашуви, ўқувчиларнинг мазкур ахборотлардан ҳимоялана олиши, уларни 

тўғридан-тўғри қабул қилмасдан, танқидий ва креатив ёндашув асосида кўриб чиқишлари ва 

мантиқий фикрлаш орқали ўзлари учун муҳим ва фойдали бўлганларини ажратиб олишларини 

талаб этади. Бу эса мантиқий фикрлаш жараёнида кечади. Бугунги кунда мантиқий фикрлаш 

тушунчасининг  аниқ  таърифининг  ҳалигача  ишлаб  чиқилмаганлиги  муаммога  турли  нуқтаи 

назардан ёндашувни талаб қилади.  

Фикрлаш-шахс  билиш  фаолияти  жараёни  бўлиб,  воқеликни  бевосита  ва  умумлашган 

ҳолда  акс  эттириш  билан  характерланади.  Фикрлаш  фанлараро  тадқиқотларни,  комплекс 

фанларни ўзида мужассамлаштиради.  

Мантиқий  фикрлаш-фикрлашнинг  олий  поғоналаридан  бири  бўлиб,  изчиллик,  кетма-

кетлик асосида фикрларнинг боғланишини билдиради ва шахс ижодий фаоллигининг муҳим 

қиррасини  ўзида  акс  эттиради.  Ўқувчиларнинг  мантиқий  фикрлашини  шакллантириш-яхлит 

тизим сифатида таълимнинг мақсади, ўқитувчи фаолияти, ўқувчи фаолияти, таълим натижаси, 

таълим мазмуни, шакл, метод ва воситаларни ўз ичига қамраб олади. Дарсларда ўқувчиларда 

мантиқий фикрлаш қобилиятларини ривожлантириш учун ўқитувчи ва ўқувчи фаолиятининг 

натижаси дидактик жараённинг мақсади, ўқув материалининг мазмуни, ўқитиш шакл, метод ва 

воситаларининг  тўғри  ва  оқилона  белгиланганлиги  ҳамда  танланганлигига  боғлиқ  бўлиб, 

мантиқий фикрлаш қобилиятларини ривожлантириш мувафаққиятли амалга ошиши учун фаол 

таъсир этувчи омилларнинг мавжуд бўлиши талаб этилади.  

Мантиқий  фикрлаш  қобилиятларини  ривожлантиришга  таъсир  кўрсатувчи  омилларга: 

фаннинг  моддий-техник  таъминоти,  ўқув-услубий  мажмуалар  билан  таъминланганлик, 

билимлар банки ва ўқитувчи компетенцияси киради. Мантиқий фикрлашни шакллантиришга 

таъсир этувчи омиллар яхлит кўринишга эга бўлиб, тадрижий тавсифга эгадир. Яъни, мазкур 

жараёнга таъсир этувчи маҳсулдор сабабларнинг тўпланиб бориши, уларнинг табақалашуви, 

таъсир доираси уларни умумий омиллар тарзида жамлашга имкон беради.  

Мисол учун ўқувчиларнинг тасвирий санъат дарслари, тўгаракларда чизган расмларини 

жамлаб бориш, маълум вақт ўтгандан кейин ўша расмни биргаликда таҳлил қилиш ва шарҳлаш, 

дастлабки  шарҳларга  нисбатан  қўшимчалар  киритилишига  эришиш  ўқувчининг  мантиқий 

фикрлаш  малакаларини  такомиллаштириб  боришига  замин  яратади.  Табиий  фанларни 

ўқитишда  эса  фанлараро  интеграциянинг  амалга  оширилиши  ўқувчиларнинг  ўзлаштириш 

қобилиятини  оширади,  ўқувчилар  илмий  дунёқарашини  шакллантиради,  уларнинг  мантиқий 

фикрлаш, ижодий қобилиятларини ривожлантиради, мавзуни ўзлаштиришда вақтни тежайди, 

ўқувчи  билимини  бойитади,  мустақил  ишлаш  кўникмаларини  шакллантиради,  ўқув-тарбия 

жараёнини такомиллаштириш ва уни оптимал ташкил этишда муҳим аҳамият касб этади.  

Бундан  ташқари  ҳар  бир  дарсда  мақсадли  ёндашув  компетенциясини  шакллантириш, 

шахс  мантиқий  фикрлашини  ривожлантиришнинг  психологик  ва  педагогик  шароитлари, 

“Fizikaning hozirgi zamon ta’limidagi o’rni”.  Samarqand 2019-yil 13-14 dekabr.

 

57 

 

фикрлашни  шакллантириш  жараёнида  ўқитувчининг  ўрни,  ўқитувчининг  новаторлиги, 

интерфаол  методлардан  фойдаланиш  ўқувчиларнинг  мантиқий  фикрлаш  қобилиятларини 

ривожлантиришни  шакллантиради.  Ўқувчиларга  мантиқий  фикрлаш  қобилиятларини 

ривожлантиришга  йўналтирилган  топшириқларни  тақдим  қилиш  натижасида  ўқитувчи 

ўқувчилардаги аниқлаш, ўрганиш, таҳлил қилиш, баҳолаш, ривожлантириш, умумлаштириш, 

оммалаштириш, янгиларини яратиш фаолиятига алоҳида эътиборини қаратиши керак бўлади. 

Ҳулоса  қилиб,  дарсларда  мантиқий  фикрлашни  шакллантиришга  таъсир  этувчи 

омилларни  билиш  ва  уларнинг  таъсир  этиш  даражасини  баҳолай  олиш  ўқитувчидан 

ижодкорликни, махсус компетенцияларга эга бўлишни талаб этади. 

Фойдаланилган адабиётлар 

1.  Ш.О.Тошпўлатова 

“Ўқувчиларнинг 

мантиқий 

фикрлаш 

қобилиятларини 

ривожлантириш”., Педагогик таълим. 2017 й. №6.  

2.  С.А.Шавдиров  “Ўқувчиларда  тасвирий  саводхонлик  оид  ўқув  компетенцияларини 

шакллантиришнинг педагогик-психологик жиҳатлари”., Замонавий таълим. 2017 й.  

 

ЎҚИТИШ САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРИШДА МАЪРУЗАНИНГ ЎРНИ 

 

Қўйлиев Б.Т., Мейлиев Л.О., Жўраева К., Саломов У.  

Қарши давлат университети. 

[e-mail]

 

 

Тараққиёт  энг  аввало  таълим  тизимини  қандай  йўлга  қўйилганига  боғлиқ. 

Мамлакатимизда бу соҳада муҳим ислоҳатлар амалга оширилмоқда. Муҳтарам Президентимиз 

айтганларидек  “Илмни,  тарбияни  тўғри  қилсак,  ҳамма  соҳаларни  малакали  мутахассисларни 

ўзлари  ривожлантирадилар”.  Бугунги  кунда  мамлакатимизда  олиб  бориладиган  барча 

ислоҳотларда  асосий  эътибор  инсон  омили  ва  унинг  барқарор  ривожланиши,  унинг  соғлом, 

ижодкор ва сермаҳсул ҳаёт кечириши, табиат билан ҳамоҳангликда яшашига қаратилган. 

Ўзбекистон  Республикаси  олий  таълим  тизимини  2030  йилгача  ривожлантириш 

концепцияси  ҳамда  Илм-фан  ва  илмий  фаолият  тўғрисидаги  қонун  XXI  асрда  Ўзбекистонда 

таълим  тизимини  ривожлантириш  истиқболини  белгилаб  берди.  Бу  муҳим  ҳужжатлар 

мамлакатимизда  амалга  оширилаётган  ислоҳатларнинг  муваффақияти  кўп  жиҳатдан  таълим 

тизимини  тубдан  такомиллаштиришга  боғлиқ  эканини  кўрсатади.  Шундай  экан  жамият 

тараққиёти,  фан  ривожи  самарали  ўқитиш  технологиясига  боғлиқ.  Самарали  ўқитиш 

технологиясида маъруза муҳим аҳамият касб этади.  

Ушбу мақолада биз физика фанини сифатли ўқитишда маърузанинг ўрни юқори бўлиши 

учун  нималарга  асосланиш  мумкинлигига  ҳамда  физика  фанининг  ривожига  беқиёс  ҳисса 

қўшган таниқли олимларнинг ўқитиш самарадорлигини оширишда маърузанинг ўрни қанчалик 

муҳим эканлигини кўрсатганлигига эътиборни қаратмоқчимиз.  

Олий  ўқув  юртларида  маъруза  чуқур  илмийлиги,  мукаммаллиги,  фикрлаш  учун 

оддийлиги билан сифатланади. Материални баён қилувчи маърузачи қандай мақсадда нимани 

ўргатишни  хоҳлайди?  Билими  ва  вақтини  нима  учун  сарфлаяпти?.  Мавзудаги  муаммони 

жамият эҳтиёжлари билан боғлай оляптими? Аудиторияни умумий фикрлаш жараёнига жалб 

қила  оляптими?  Талабалар  томонидан  саволлар  қизиқиш  билан  кўтариляптими?  деган 

саволларга  жавоб  бера  олиши  лозим.  Материални  илмий  баён  қилиш  фаннинг  ҳозирги 

ҳолатини, унинг тадқиқот усулларини ва ривожланиш йўналишларини белгилайди. 

Маърузачи 

талабалар 

диққатини 

физика 

курсининг 

асосий 

саволларига, 

умумлаштиришларга қаратиши керак. Булар фаннинг мантиқий асосларини тўлиқ тушунишга 

ёрдам беради. 

Маъруза  материаллари  тадқиқотчилик  хусусиятига  эга  бўлиши  керак,  чунки  бу  ҳолат 

уларда - хулоса қилишдаги шошқалоқликнинг олдини олади, махсус ақлий интизом чегарасини 

ривожлантиради, таҳлил ва текширувга ундайди. 

“Fizikaning hozirgi zamon ta’limidagi o’rni”.  Samarqand 2019-yil 13-14 dekabr.

 

58 

 

Психологик  нуқтаи  назардан  ўқув  жараёнининг  вазифаси  таълим  олувчиларнинг 

тасаввурлари,  туйғулари  ва  идрокларини  шакллантириш  ва  ижодкорлигини  оширишдан 

иборат. Бу шундан далолат берадики, олий ўқув юрти маърузачиси талабаларда ўзи билан бирга 

ўйлаш ва ҳаяжонланиш истагини пайдо қилиши зарур. Ҳаммамизга маълумки инсонда атроф-

оламни  билиш  учун  туғма  интилиш  мавжуд.  Аслини  олганда  таълим  шунга  асосланади. 

Муаммоли вазиятлар маълумларини номаълумлар билан боғлайди, аниқ натижаларга тахмин 

қилинганини мос эмаслигини ҳисобга олади. Бундай мос тушмаслик ақлий фаолиятнинг кучли 

уйғонишига  олиб  келади  ва  изланишга  ундайди.  Тарихдан  маълумки,  яхши  маърузачининг 

дарсидан сўнг талабалар уйга қайтишда йўл бўйи маърузаларда айтилганлар бўйича баҳслар 

ўтказган. Бундай мунозаралар фикрни ҳаракатга келтиради ва талаба айтилганларни ечимини 

топишга ҳаракат қилиб, китобга мурожаат қилади [1].  

Физика тарихидан бизга маълумки, профессор С.Р. Миротворцев  35 йил маъруза ўқиган 

ва уларнинг ҳар бирига тайёрланган. Ўзининг биринчи маърузаларини тўлиқ дафтарга ёзган ва 

уларни  кўзгу  олдида  эртага  ўқиши  керак  бўлган  костюмда  овоз  чиқариб  ўқиган.  Сиз  уни 

юзинчи  марта  ўқиётган  бўлишингиз  мумкин,  сизга  ҳаммаси  тушунарли,  лекин  бу 

тингловчиларга ҳам ҳаммаси тушунарли дегани эмас [2]. Маъруза илҳом билан ўқилиши лозим. 

Агар маърузачининг ўзига зерикарли бўлса,  унинг тингловчиларига 100 маротаба зерикарли 

бўлади – деб ёзган эди А.П.Миноков.  

Олий  мактаб  пайдо  бўлгандан  бери  маъруза  ўқитишнинг  шакли  ва  усули  сифатида 

ривожланиб  келмоқда.  Бироқ  ривожланишнинг  ҳар  хил  тарихий  босқичларида  маъруза 

самарадорлигига  нисбатан  бўлган  қарашлар  тубдан  ўзгарган.  Маъруза  сўзи  лотинча  lectio  - 

ўқиш  сўзидан  келиб  чиққан.  Ўрта  аср  университетларида  маъруза  кўп  ҳолларда  черков 

манбаларини ўқиш ва изоҳлашдан иборат бўлган.  

Ишлаб  чиқариш  ва  савдо  сотиқнинг  ривожланиши  билан  керакли  билим  ва  амалий 

кўникмаларга эга бўлган кадрларни тайёрлашга бўлган эҳтиёж ўсиб борди. Бу борада илмий 

билимларнинг тарқалиши ва ўзининг муҳим ишлари билан Россияда М.В.Ломоносов танилди 

[3].  

1746  йил  20  июнда  профессор  М.В.Ломоносов  Россияда  биринчи  марта  рус  тилида 

маъруза ўқиди (унгача лотин, немис ва француз тилларида ўқиларди). Унинг химия ва физика 

бўйича маърузалари яхши тайёрланган тажрибалар билан ўтарди ва кейин унинг раҳбарлигида 

талабалар  томонидан  бажариладиган  лаборатория  топшириқлари  аниқланарди.  Химия  ва 

физика бўйича М.В.Ломоносовнинг маърузалари катта мувоффақият қозонди.  

Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, фан ва жамиятнинг ривожланиши туфайли физика ҳам 

мукаммаллашиб,  ривожланиб  бораверади.  Бу  борада  олий  мактабнинг  тарихий  ривожланиш 

тажрибасини  ижодий  англаш  муҳумдир.  Маъруза  таълимнинг  ҳамма  талабларини  тўлиқ 

қониқтира  олмайди.  Лекин  нодир  китобларда  буюк  мутафаккирлар  томонидан  битилган 

билимларни эгаллашнинг энг қисқа йўли бўла олиши мумкин.  

Адабиётлар  

1.  Пуанкаре А. О науке / Под.ред.Л.С.Понтрягина.-М: Наука, 1990. 

2.  Миротворцев С.Р. Страницы жизни. –Л.: 1956. 

3.  Ломоносов М.В. Избранные произведения. В 2т. М: Наука, 1986. 

 

ФИЗИКАДАН ТАНЛОВ ФАНЛАРИНИ ЎҚИТИШДА ЯНГИЧА ЁНДАШУВ. 

 

Р. М.Эшбўриев, Р. Сайфинов, Ш.Сайфиев, Қ.Ҳошимов, М.Миров, Ф.Умрзоқов 

 

Таълим  йўналишлари  ўқув  режалари  ва  фан  дастурларининг  бугунги  кунда  Самарқанд 

Давлат  Университетида  кадрлар  буюртмачиларининг  таклиф  ва талабларини  инобатга  олган 

ҳолда,  ўқув  режаларидаги  мутахассислик  ва  танлов  фанларининг  мавзулари  ва  мазмуни  бир 

“Fizikaning hozirgi zamon ta’limidagi o’rni”.  Samarqand 2019-yil 13-14 dekabr.

 

59 

 

қатор ривожланган хорижий, жумладан, Германия, Хитой, Ҳиндистон ва Жанубий Корея каби 

мамлакатлар нуфузли университетларида ўқитилаётган фанлар мазмуни билан қиёсий таҳлил 

қилиш орқали яратилди. Хорижий таълим марказлари ўқув дастурларининг университет ўқув 

жараёнига тадбиқ этилиши 2-3 йиллардан кейин албатта ўзининг ижобий самарасини беради. 

Энг асосийси СамДУ да яратилган ўқув режаларидаги фанлар мазмуни бугунги кунда хорижий 

ўқув режаларидаги фанлар мазмунини қамраб олади. Эндиги асосий масала ўқув жараёнини 

қандай ташкил этиш, яъни ўқитишнинг энг илғор ва самарали механизмларини ишлаб чиқиш 

ва уни амалиётга жорий этиш, баъзи инновацион методларни дарс жараёнига тадбиқ қилиш, 

тажриба  натижаларини  таҳлил  қилиш,  анъанавий  ва  ноанъанавий  ўқитиш  самарадорлигини 

қиёсий  ўрганиш  жуда  муҳимдир.  Қатор  йиллардан  буён  физика  таълим  йўналиши  ўқув 

режасида  “Амалий  ядро”  физикасидан  танлов  фани  ўтилиб  келинмоқда.  Мазкур  танлов 

фанидаги мавзулар атом ядроси ва элементар зарралар физикаси, ядровий нурланишларнинг 

модда билан таъсирлашуви, дозиметрия асослари ва радиацион экология, экспериментал ядро 

физикаси фанлари мазмунини инобатга олган ҳолда ҳамда ядровий зарраларни қайд этишнинг 

замонавий методларини ўрганиш асосида шакллантирилган. 

Мазкур  фанни  талабалар  талаб  даражасида  ўзлаштириши  учун  атом  ва  ядро  физикаси 

фанлари  мазмуни  ва  бу  фанларга  тегишли  ўқув  лабораторияларидаги  ишларни  мукаммал 

билиши, қолаверса ярим ўтказгичли сцинтилляцион детекторлар ва гамма спектрометрларнинг 

ишлаш принципини яхши билишлари зарур. 

Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки кейинги икки йилда “Амалий ядро физикаси” фанини 

тажриба  сифатида  янги  инновацион  методлар  ёрдамида  ўқитиш  ўзининг  бир  қатор  сифатий 

натижаларини  берди  ва  бермоқда.  Кейинги  йилларда  ОТМ  битирувчиларининг  билим 

даражаси анъанавий ўқитиш усули, яъни ўқитувчининг 80 минут давомида мунтазам маъруза 

ўқиши ёки ўқитувчи ва талаба ўртасида бевосита мулоқотнинг мавжуд эмаслиги ўқитишнинг 

самарадорлик  даражасининг  пасайишига  олиб  келмоқда.  Бугунги  кунда  ўқитишнинг  энг 

самарадор,  кўпроқ  мустақил  таълимга  асосланган  услубларини,  янги  инновацион 

ёндашувларни  жорий  этиш  орқали  дарс  самарадорлигини  2-3  баробарга  кўтаришга  эришиш 

мумкин. 

Бунинг  учун  танлов  фанларидан  гуруҳдаги  24  нафар  талаба  3  нафардан  8  та  кичик 

гуруҳларга бўлинади. Амалий ядро физикаси учун 36 соат ҳажмдаги маъруза ҳар бир кичик 

гуруҳга, камида 4 марта мавзулар бўйича чиқиш қилиш имконини беради. Агар ҳар бир гуруҳ 

аъзоси бир жуфтлик дарс давомида биттадан мавзудаги саволларини ёритса, у ҳолда 3 нафар 

талабадан иборат гуруҳ аъзолари камида 12та мавзуни ёритишда қатнашади. Гуруҳда энг фаол 

талаба - модератор ва 2 нафар талаба гуруҳ аъзоси бўлиб, ҳар бир гуруҳ аъзоси дастур бўйича 

маърузаларга  мустақил  тайёргарлик  кўриши  лозим.  Ўқитувчининг  асосий  вазифаси  -  дарс 

режасини  эълон  қилиш,  қисман  ўтган  дарсни  такрорлаш  ва  янги  мавзунинг  мазмунини 

талабаларга  етказишдан  иборат.  Шундан  сўнг  навбат  билан  кичик  гуруҳларнинг  аъзолари 

ўзларига берилган мавзулар бўйича тақдимот кўринишида маъруза қилишади, бунда мавзуни 

ёритишда  камчиликлар  бўлса  гуруҳнинг  бошқа  аъзолари  мавзуга  доир  масалага  қўшимча 

аниқлик  киритади.  Кичик  гуруҳнинг  режадаги  мавзулар  бўйича  чиқишлари  тугагандан  сўнг 

қолган гуруҳ аъзолари уларга саволлар билан мурожаат этишади. Саволларга жавоб беришда 

модератор  бошчилигида  кичик  гуруҳнинг  ҳар  бир  аъзоси  иштирок  этиши  мумкин.  Токи 

ўтилган мавзу бўйича муаммоли саволларга жавоблар охирига етгунча 36 соат мобайнида ҳар 

бир кичик гуруҳ камида 12 та мавзу муҳокамасида қатнашади. Дарсни бундай ёндашув асосида 

ташкил этилиши самарадорликни 40–50% ошишига хизмат қилади.  

“Fizikaning hozirgi zamon ta’limidagi o’rni”.  Samarqand 2019-yil 13-14 dekabr.

 

60 

 

 

Янги тартибда дарсни ташкил этиш схемаси. 

Энг асосийси бир жуфтлик (2 соат) дарс мобайнида битта кичик гуруҳ тегишли мавзуни 

ёритса, савол-жавобларда қолган гуруҳ аъзолари ҳам қатнашади. Дарсни бундай усулда ташкил 

этилганда ҳар бир дарс муҳокамасида камида 6-8 нафар талаба қатнашади. Агар маъруза дарси 

учун  36  соат  вақт  ажратилса,  бутун  дарс  давомида  муҳокамада  ҳар  бир  талаба  4  мартагача 

маърузалар  билан  чиқиш  қилиб  дарс  муҳокамасида  қатнашади  ва  табиийки  талабаларнинг 

дарсни ўзлаштириш даражаси юқорига кўтарилади.  

Дарснинг  бундай  ташкил  этилиши  талабаларни  кўпроқ  мустақил  равишда  ўз  устида 

ишлашга,  тегишли  мавзулар  бўйича  тақдимотлар  тайёрлашга,  адабиётлар  билан  кўпроқ 

ишлашга ва мавзуни ўзлаштиришга ундайди. Дарс жараёнини бундай янгича ёндашув асосида 

ташкил этилиши дарс самарадорлигини сезиларли даражада ошишига хизмат қилади.  

Дарсни ташкил этишга бундай ёндашув ўқитувчидан жуда катта салоҳият талаб қилади. 

Энг 

асосийси 

ўқитувчи 

дарс 

жараёнини 

тўғри 

бошқариши, 

жавобларни 

рағбатлантириши(адолатли  баҳолаши),  мавзуларни  талабалар  томонидан  мустақил 

ёритилишида дарс кетма – кетлигига қатъий амал қилишини талаб қилади. 

Агар мазкур фандан семинар ва амалий машғулотлар ҳам сифатли ўтилишига эришилса 

ўз  –  ўзидан  кўринадики  талабаларнинг  аксарият  қисми  мазкур  фанни  юқори  даражада 

ўзлаштиришга эришилади. 

 

ОЛИЙ ТАЪЛИМДА ФИЗИКАНИ ЎҚИТИШНИ МАЗМУНАН 

ОПТИМАЛЛАШТИРИШНИНГ БАЪЗИ ЖИҲАТЛАРИ. 

 

Б. К. Маманазаров(ТерДУ), Т. А. Чўлиев(ГулДУ). 

 

Физика  фани  фундаментал  ва  табиатда  асосий  энг  кўп  қонунларни  ифодаловчи  фан 

сифатида, инсон фаолиятининг деярли ҳамма соҳаларида керак бўлади. Олий таълимда физика 

курсини  ишчи  дастурини  шакллантиришда,  физика  ягона  ва  узлуксиз  курс  сифатида 

ўқитилиши  керак,  лекин  бунда  ушбу  мутахассислик  учун  асосий  таълим  дастури  талаблари 

эътиборга  олиниши  керак.  Бу  дастурни  амалга  ошириш  методикасини  ва  ишчи  дастурини 

ишлаб  чиқиш  масаласининг  қийинлиги  шундаки,  умуммуҳандис  ва  умумтехника  фанлари 

билан  физиканинг  фанлараро  алоқаларидан  фойдаланилган  ҳолда,  физиканинг  фундаментал 

курсини  баён  қилишда,  талабаларнинг  фанга  табиий  қизиқишини  ушбу  фан  масалаларига 

сўндирилмаслиги керак.  

“Fizikaning hozirgi zamon ta’limidagi o’rni”.  Samarqand 2019-yil 13-14 dekabr.

 

61 

 

Техника йўналишлари учун, мутахассисликка боглиқ бўлмаган ҳолда, табиатнинг асосий 

энг  куп  қонуниятларини  ифодаловчи,  табиий-илмий  фанларнинг  узлуксиз  ва  ягона  курс 

сифатида  каралиши  керак.  Бунда  физика  курси  буйича  ишчи  дастурни  яратиш  учун,  махсус 

фанлар  ва  касбий  цикл  фанларида  давоми  бўлмайдиган,  физика  буйича  фундаментал 

мавзуларни  алоҳида  ажратиш  керак.  Бундай  мавзуларга  умумий  ва  махсус  нисбийлик 

назариялари, квант ва тўлкин оптиканинг баъзи масалалари ёки квант механика элементлари 

бўлимлари  каби,  юқори  курсларда  талабаларнинг  кейинги  таълимида  давомийлиги  бўлмай, 

лекин  бу  бўлимлар  бўлажак  мутахассислар(масалан,  инженер  ва  ҳ.к.)лар  фундаментал 

таълимида зарурий элемент бўлиб қолади.  

Бу фундаментал мавзулар, физика курсида тугалланган кўринишда қаралиши керак. Яъни 

талабалар,  умумий  физика  буйича  таълим  олишда,  физик  ҳодисалар,  асосий  қонунлар  ва 

уларнинг қўлланилиш чегарасининг физикавий маъноси буйича чуқур билим олишлари керак. 

Таъкидлаш  керакки,  назарий  механика  курсида  механик  ҳаракатнинг  динамик  ва  кинематик 

характеристикалари, термодинамиканинг махсус курсида суюқлик окимининг қонунлари ёки 

газларда  циклик  жараёнлар  каби  мавзулар  ўқилгани  учун,  физика  курсида  уларни 

қисқартирилган  тартибда  бериш  мумкин.  Шунинг  учун  бу  тадбир,  физика  курси  ишчи 

дастурини  тузишда,  фанлараро  алоқаларни  оптималлаштириш  ҳисобланади.  Физика  курси 

мазмунини ифодалашнинг чегараси  - талабаларнинг доимий фаол қизиқишини таъминлашга 

интилишдир. Олий таълимда физика курсини мутахассислиги физика бўлмаган йўналишларда 

физика  курсини  ўқитишда  эътибор  бериш  керак  бўлган  баъзи  жиҳатларни  мисол  келтириш 

мумкин. 

1. 

«Молекуляр физика ва термодинамика асослари» бўлимини ўқитишда, иссиқлик физикаси 

билан боғлиқ масалаларни ўрганишга эътибор бериш керак. 

2. 

«Электростатика»  бўлимини  ўқитишда,  турли  технологик  жараёнларда,  электр 

майдоннинг  зарядланган  объектларга  таъсирини  турлича  қўллаш  масалаларни  ўрганишга 

эътибор бериш керак. 

3. 

«Тебранишлар  ва  тўлкинлар»  бўлимини  ўқитишда,  акустиканнг  турли  масалаларни 

ўрганишга эътибор бериш керак. 

4. 

«Квант  оптика  элементлари»  мавзусини  ўқитишда,  люминесценция  ҳодисасини 

светотехникада қўллаш масалаларини ўрганишга эътибор бериш керак. 

Замонавий талабалар  учун,  физика курси материалини баён  қилишнинг мумкин бўлган 

вариантларини  қидириш  керак.  Интернет  ёки  бошка  манбаларга  рақобатчи,  бунда  маъруза 

материалига  қизиқишни  таъминлаш  керак.  Лекин  бу  ҳолат,  физика  курсини  мазмунини 

енгиллаштиришга  олиб  келмайди,  чунки  замонавий  физика  тушунчаларини  ўзлаштириш, 

назарий физика элементлари ва мос математик аппаратлардан фойдаланишни талаб қилади.  

Физика  ва  математиканинг  боғлиқлиги,  бу  иккала  фаннинг  умумий  ривожи  билан 

боғлиқдир. Физика таълими жараёнида ҳисобга олиш керакки, математика курси материалини 

баён  қилишнинг  кетма-кетлигига  эгадир.  Математика  курси  мазмуни,  унинг  кисмларининг 

қатъий  мантиқий  кетма-кетлиги  шароитида  баён  килиниши  керак.  Физика  курси  учун  жуда 

муҳим  бўлган  математика  бўлимларидан  масалан,  дифференциал  ва  интеграл  тушунчалари, 

чегара назарияси ва функциянинг узлуксизлиги тушунчалари баёнидан кейин урганилади[1]. 

Физика  курсида  дифференциал  ва  интеграл  аппаратларан  фойдаланиш  кўникмасига  маълум 

тайёргарлик  математика  курсида  амалга  оширилади.  Лекин  физика  курсида,  физикада 

математик  методларни  қўллашни  талабаларга  ўргатиш  масалаларига  эътибор  бериш, 

талабаларга физик ҳодисаларнинг математик моделини яратишга имкон беради.  

Талабалар  томонидан  алгебраик  хосила  тушунчаси,  ҳаракатнинг  кинематик 

характеристикаларини  аниқлашда  яхшироқ тушунилади.  Аниқ  интеграл  тушунчаси,  кўпгина 

физикавий  масалалар(  тезланишли  харакатда  зарра  харакат  тезлиги  ўзгаришини  ёки  босиб 

ўтилган йўлни аниқлаш, ўзгарурчан куч бажарган ишни аниқлаш ва ҳ.к.)да қўлланилиши билан 

боғлиқ. Физиканинг асосий қонунлари формулировкаси, экспериментал фактлар тахлили билан 

“Fizikaning hozirgi zamon ta’limidagi o’rni”.  Samarqand 2019-yil 13-14 dekabr.

 

62 

 

тасдиқланиши, бу қонунларнинг мазмунини ва уларнинг қўлланилиш чегарасини тўлиқ ифода 

этиши  керак.  Лекин  бунда  назарий  физика  элементларининг  киритилиши,  физика  курсини 

тушунтиришни осонлаштириши керак. Шунинг учун, ўрганиладиган физикавий қонунларнинг 

мазмунини  ифодаловчи  мураккаб  математик  аппаратдан  фойдаланиш  керак  эмас.  Физика 

курсини  ўрганиш  дастурини  бундай  таркибий  кўриб  чиқиш,  талабалар  томонидан  бу  фанни 

ўрганишни осонлаштиради. 

Фойдаланилган адабиётлар. 

1. Румбешта Е. А. Теория и методика обучения физике. Томск: ТГПУ, 2008. 176 с.