Məmmədov N. R.,Aslanov Z. Y.,Seydəliyev İ. M.,Hacızalov M. N.,Dadaşova K. S



Yüklə 7,93 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə11/46
tarix24.05.2020
ölçüsü7,93 Mb.
#31490
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   ...   46
Zabit-Aslanov metrologiya


Bərabərölçülü  yaxınlaşma  göstəricisi.  Hər  i-ci 

diskretləşmə  intervalında  approksimasiyanın  maksimal 

xətası bərabərsizliklə qiymətləndirilə bilər: 

n=0 üçün –  

[

]



t

M

t

y

i

=





1

max


max

)

(



max

τ

ξ



ε

n=1 üçün –  



8

)

(



max

2

)



(

max


2

max


t

M

t

t

y

i

=





′′

τ



τ

ξ

ε



burada M


1i

, M


2i

 – diskretləşmənin i-ci intervalında 1-ci və 2-

ci dərəcəli törəmələrin modulunun maksimal qiymətidir. 

Axırıncı 

ifadədə 

2

/



t

=



τ

 

olduqda 



4

/

)



(

max


t

t

=



τ



τ

 olur. 


Y(t)-nin  bütün  mövcudluq  vaxtında  bərpanın 

maksimum  xətasını  qiymətləndirmək  üçün  müvafiq 

törəmələrin  modullarının  maksimal  qiymətindən  istifadə 

olunur: 


{

}

i



M

M

1

1



max

=



{

}

i



M

M

2

2



max

=

.  Onda  yazmaq 



olar: 

n=0 üçün –  



t

=

1



max

ε



n=1 üçün – 

8

/



2

2

max



t

=

ε



Yuxarıda  göstərilən  bərabərsizlik  diskretləşmə 

intervalını bərpanın verilmiş və ya buraxılabilən maksimum 

xətasında 

max

ε

təyin etmək olar: 



n=0 üçün – 

1

max



M

t

ε

=



n=1 üçün – 



2

max


/

8

M



t

ε

=



 

M



1

  və  M


2

-nin  təyin  edilməsinin  müxtəlif  üsulları 

vardır.  Burada  xüsusilə  S.N.Bernşteyn  bərabərsizliyindən 

istifadə etmək olar: əgər  y(t) siqnalı modula görə hər hansı 



108 

 

maksimal qiymətlə y



max

 məhdudlaşırsa, yəni 

max

)

(



Y

t

y

 və 



məhdudlaşmış 0...

max


ϖ

 tezlik diapazonuna malikdirsə, onda 

dərəcəli 



törəmənin 

maksimal 

qiyməti 

max


max

)

(



max

Y

y

n

n

ϖ



bərabərsizliyi  ilə  məhdudlaşır  və  deməli 

max


max

1

Y



M

ϖ



max


2

max


2

Y

M

ϖ





Orta  kvadratik  yaxınlaşmanın  göstəricisi.  i 

intervalı  üçün  xətanın  kvadratının  orta  qiyməti  aşağıdakı 

kimi ifadə olunur: 

[ ]




=

t

i

i

dt

t

t

0

2



2

)

(



1

ε

ε



σ



Y(t)

-nin  bütün  qiymətləri  üzrə  y

*

(t)

  yaxınlaşmanı 

qiymətləndirmək  üçün  bütün  diskretləşmə  üsulları  N  üzrə 

xətanın kvadratının orta qiymətini tapırlar: 

∑ ∫

=



=

N



i

t

i

N

dt

t

t

N

1

0



2

2

)



(

1

1



ε

ε

σ





N

olan zaman bu xətanın riyazi gözlənməsi 

[ ]

∑ ∫


=









=



=

N

i

t

t

i

i

N

dt

t

t

M

dt

t

t

N

1

0



0

2

2



2

)

(



1

)

(



1

1

lim



ε

ε

ε



σ

 

Buradan stasionar təsadüfi siqnal üçün yazmaq olar: 



n=0 üçün- 

[ ]




=

t



y

d

t

0

2



2

)

(



1

2

τ



τ

ρ

σ



ε

σ



n=1 üçün- 

[ ]








+



=

t



y

d

t

t

p

0

2



2

)

1



)(

(

4



)

(

3



1

3

5



τ

τ

τ



ρ

τ

σ



ε

σ



burada 

2

y

σ

-siqnalın 



dispersiyası; 

)

(



τ

ρ

-siqnalın 



normalaşdırılmış korrelyasiya funksiyası, 

2

/



)

(

)



0

(

/



)

(

)



(

y

R

R

R

σ

τ



τ

τ

τ



ρ

=

=



=



109 

 

Beləliklə,  Laqranj  polinomları  bazasında  siqnalın 



diskretləşməsi 

və 


bərpası 

proseduru 

polinomun 

dərəcəsindən,  siqnalın  və  diskretləşmə  intervalının 

xarakteristikalarından  asılı  olan  xətanın  ortaya  çıxması  ilə 

müşaiət  olunur.  Ümumi  halda  bu  xəta  həmçinin  siqnalın 

ə

yirisini  bərpa  edən  zaman  istifadə  olunan  funksiyanın 



növündən asılıdır. 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



110 

 

BÖLMƏ II 



ELEKTRİK ÖLÇMƏ VASİTƏLƏRİ 

Fəsil 4 

ÖLÇÜLƏR,MİQYAS ÖLÇMƏ ÇEVRİCİLƏRİ VƏ 

ELEKTROMEXANİKİ CİHAZLAR, KÖRPÜLƏR VƏ 

KOMPENSATORLAR 

 

4.1. Ölçülə

 

Ümumi  məlumatlar.  Qiymətləri  müəyyən  vahidlərlə 

ifadə  edilən  və  lazımi  dəqiqliklə  məlum  olan,  bir  və  ya  bir 

neçə  verilmiş  ölçünün  fiziki  kəmiyyətinin  təzələnməsi  və 

(və  ya)  saxlanması  üçün  nəzərdə  tutulan  ölçmə  vasitəsinə 

ölçü deyilir.  

Təyinatına  görə  ölçülər  nümunəvi  və  işçi  ölçülərə 

bölünür.  Nümunəvi  kimi  təsdiq  olunan  ölçülər  işçi  ölçmə 

vasitələrinin  yoxlanması  və  dərəcələnməsi  üçün  nəzərdə 

tutulur. İşçi ölçülər ölçmələrə xidmət edir. 

Fiziki  kəmiyyətin  təzələnmə  dəqiqliyinə  görə 

nümunəvi  ölçülər  1,  2  və  3-cü  dərəcəli  olur,  1-ci  dərəcəli 

ölçülərdə  təzələnmə  xətası  ən  kiçikdir.  Fiziki  kəmiyyətin 

qiymətinin  təzələnməsinin  buraxılabilən  xətasına  görə  işçi 

ölçülər müxtəlif dəqiqlik siniflərinə aid edilir.  

Ölçülərin aşağıdakı növ müxtəliflikləri vardır: birhədli 

ölçülər, çoxhədli ölçülər və ölçü mağazaları. 



Birhədli  ölçülər.  Birhədli  ölçülər  bir  ölçüdə  olan 

fiziki  kəmiyyəti  təzələyir.  Onlara  birhədli  müqavimət, 

induktivlik, qarşılıqlı induktivlik, tutum və gərginlik ölçüləri 

aiddir.     

 Müqavimət

 ölçüləri. Elektrik müqavimətinin birhədli 

ölçüləri müqavimət ölçmə sarğaclarıdır. Onlar müqavimətin 



n

±

10   (burada  n-tam  ədəddir)  Om  nominal  qiymətlərinə 



müvafiq  hazırlanır  və  dörd  sıxaca  malikdir,  bunlardan  ikisi 

cərəyan, ikisi potensial sıxacları adlanır. Sarğacın potensial 

sıxacları  arasındakı  müqaviməti  dolaq  cərəyan  sıxacları  ilə 


111 

 

dövrəyə  qoşulduqda  nominal  qiymətə  uyğun  gəlir. 



Müqavimət  sarğacının  dolağı  manqandan  hazirlanır. 

Manqanın  müqaviməti,  kiçik  temperatur  əmsalı  mis  ilə  cüt 

təşkil  etdikdə  kiçik  termo  EHQ  və  öz  xassələrinin  yüksək 

stabilliyi  daxilində    böyük  xüsusi  elektrik  müqavimətinə 

malikdir.

  

Müqavimət  sarğacının  dəqiqlik  sinfi  nominal 



müqavimət  10

-5

-dən  10



10

  Om-dək  olduqda  0,0005-dən  0,1-

dək ola bilər.  

Dəyişən  cərəyan  dövrələrində  işlədikdə  ölçmə 

sarğacının  tam  müqaviməti  cərəyanın  tezliyi  dəyişdikdə 

özünün  məxsusi  tutumu  C  və  induktivliyi  L  hesabına 

dəyişir.  Müqavimət  sarğacının  ekvivalent  elektrik  sxemi 

şə

k.  4.1-də  verilmişdir.  Sarğacın  reaktivlik  dərəcəsini 



RC

C

L

=



τ

  zaman  sabiti  ilə  səciyyələndirmək  qəbul 

edilmişdir,  burada  R  -  sabit  cərəyanda  sarğacın 

müqavimətidir. Zaman sabiti 

8

10

5



,

0



-dən 


6

10

5



,

2



san-dək 


ola  bilər  və  müqavimət  ölçmə  sarğacları  üçün  texniki 

şə

rtlərdə göstərilir. 



 

Şə

k. 4.1. Müqavimət sarğacının ekvivalent elektrik sxemi 



 

İ

nduktivlik  və  qarşılıqlı induktivlik



  ölçüləri.  Birhədli 

induktivlik  və  qarşılıqlı  induktivlik  ölçüləri  induktivlik  və 

qarşılıqlı induktivlik ölçmə sarğaclarıdır. İnduktivlik sarğacı 

gövdəyə sarınmış məftildən hazırlanır. Onlar 10

-6

-dan 1 Hn-



dək  nominalla  0,05-dən  0,5-dək  dəqiqlik  siniflərində  və 

yuxarı  tezlik  həddi  100  kHs  olmaqla  buraxılır.  İnduktivlik 

sarğacının  ekvivalent  sxemi  parametrlərinin  qarşılıqlı 

ə

laqəsiylə  fərqlənməklə  müqavimət  sarğacının  ekvivalent 



sxemi ilə eynidir.  

112 

 

Qarşılıqlı  induktivlik  sarğacları  ümumi  gövdəyə 



sarınmış iki dolaqdan ibarətdir. Sarğaclar 10

-4

-dən 10



-2

 Hn-


dək  nominal, 

%

1



,

0

±



  buraxılabilən  xəta  və  50  kHs  yuxarı 

tezlik həddi ilə buraxılır. 



Elektrik  tutumu

  ölçüləri.  Birhədli  elektrik  tutum 

ölçüləri  kimi  hava  və  qazla  doldurulmuş  kondensatorlar  və 

slyuda  izolyasiyalı  kondensatorlar  tətbiq  olunur.  Hava 

kondensatorlarının  tutumu  10 000  pF-dan  çox  olmur. 

Yüksək 

gərginlik 



dövrələrində 

qazla 


doldurulmuş 

kondensatorlar  istifadə  edilir.    Ölçmə  kondensatorlarının 

dəqiqlik sinifləri 0,005-dən 1-ə qədər dəyişir.  

Gərginlik

  ölçüləri.  Birhədli  gərginlik  ölçüsü  normal 

elementdir. Normal element xüsusi kimyəvi elektrik enerjisi 

mənbəyidir.  Onun  gərginliyi  çox  dəqiqliklə  məlum  olur  və 

ə

traf mühitin temperaturu dəyişmədikdə zamana görə böyük 



sabitliyi  ilə  fərqlənir.  Xarakteristikaları  ilə  fərqlənən 

doymuş və doymamış elektrolit məhlullu normal elementlər 

hazırlanır. Normal elementlərin dəqiqlik sinifləri 0,0002-dən 

0,02-dək  təşkil  edir.  Hal-hazırda  elektrik  gərginlik  ölçüsü 

kimi  həmçinin  stabilləşdirilmiş  gərginlik  mənbələri  istifadə 

edilir.  Məsələn,  P36-1  stabilləşdirilmiş  sabit  cərəyan 

gərginlik  mənbələri  qidalandırma  gərginliyi 

%

10



±

  meyil 


etdikdə, 

1mA 


normal 

yük 


cərəyanında 

(

)



V

0001


,

0

5000



,

1

±



həddində  sabit  çıxış  gərginliyinə  malik 

ola bilir. 

 

Çoxhədli ölçülər. Çoxhədli ölçülər müxtəlif ölçülərdə 

olan  fiziki  kəmiyyəti  təzələmək  üçündür.  Ölçmə 

generatorları, 

gərginlik, 

cərəyan, 

faz 


sürüşməsi 

kalibratorları,  dəyişən  tutumlu  ölçmə  kondensatorları  və 

variometrlər,  yaxud  dəyişən  induktivlik  ölçüləri  çoxhədli 

ölçülərə aid edilir. 

Ölçmə  generatorları  forması  əvvəlcədən  məlum  olan, 

tezliyi,  amplitudu  və  bəzi  digər  parametrləri  müəyyən 

hədlərdə tənzimlənə bilən və zəmanətli dəqiqliklə hesablana 


113 

 

bilən  dəyişən  cərəyan  və  gərginlik  mənbələridir.  Çıxış 



siqnalının  formasından  asılı  olaraq  onlar  sinusoidal  siqnal 

(hersin  yüzdə  bir  hissəsindən 

10

10 Hs-ə  qədər),  küy 



siqnalları,    impuls  siqnalları  və  xüsusi  formalı  siqnal 

generatorlarına  bölünür.  Aşağı  tezlikli  (

5

10 Hs-ə  qədər) 



sinusoidal  siqnal  generatorları 

(

)



%

3

1



,

0 −


±

  tezliyin 

verilməsi, 

(

)



%

6

1−



±

  gərginliyin  verilməsi  xətasına 

malikdir.  

Gərginlik  və  cərəyan  kalibratorları  çıxışında  bir  sıra 

qiymətləri  kalibrlənmiş,  yəni  dəqiq  məlum    olan  siqnallar 

almağa  imkan  verən  stabilləşdirilmiş  gərginlik,  yaxud 

cərəyan mənbələridir. Sənayedə sabit və dəyişən cərəyan və 

gərginlik  kalibratorları  buraxılır.  Bəzi  kalibratorlar 

idarəetmə  qurğuları  ilə  təchiz  olunur,  bu  da  onlardan 

avtomatlaşdırılmış  yoxlama  qurğularının  tərkibində  istifadə 

etməyə imkan verir. 

Ölçü  mağazaları.  Ölçü  mağazaları  konstruktiv 

cəhətdən 

bir 

qurğuda 


cəmləşdirilən, 

müxtəlif 

kombinasiyalarda  birləşdirilməsi  üçün  tərtibatlara  malik 

olan  ölçülər  dəstidir.  Müqavimət,  tutum  və  induktivlik 

mağazaları vardır. 

Müqavimət 

mağazaları 

kəmiyyətin 

qiymətini 

10

2



10

10 −


  Om  təzələmə  diapazonunda  və  0,01-dən  0,2-yə 

qədər  dəqiqlik  sinfi  diapazonunda  hazırlanır.    Tutum 

mağazaları 

9

3

10



10 −

  pF  təzələmə  diapazonuna  və  0,005-



dən  1-ə  qədər  dəqiqlik  sinfi  diapazonuna  malikdir. 

İ

nduktivlik  (qarşılıqlı  induktivlik)  mağazaları  yüksək 



dekadanın 

induktivliyinin 

(qarşılıqlı 

induktivliyinin) 

nominal qiyməti    

000


10

001


,

0



 mHs, dekadalar sayı 

5

1 −



 

və dəqiqlik sinifləri 0,02-dən 1-ə qədər olmaqla hazırlanır.  

Birhədli  ölçünün  nominal  qiymətinin  faizi  şəklində 

ifadə  olunan  buraxılabilən  əsas  xətasının  həddi 



k

±

=



0

δ

 



114 

 

düsturu  ilə  təyin  olunur,  burada  k  dəqiqlik  sinfinin  ədədi 



qiymətidir.  

Çoxhədli  ölçünün  (dəyişən  tutumlu  kondensator, 

variometr  və  s.)  kəmiyyətin  təzələnən  qiymətinin  faizi 

şə

klində ifadə olunan buraxılabilən xətasının həddi:  



N

kN

h

max


±

=

δ



burada  N



max

 

–ölçünün  ən  böyük  qiyməti,  N  –  təzələnən 

qiymətdir.  

Mağazanın  nominal  qiymətin  faizi  şəklində  ifadə 

olunan buraxılabilən əsas xətasının həddi: 





+

±



=

N

mN

k

M

min


1

δ



burada  m  -  mağazanın  dekadalarının  sayı,  N

min

  -  ən  kiçik 

dekadanın bir pilləsinin minimal qiymətidir. 

Bir  çox  mağazalar  və  çoxhədli  ölçülər  üçün  dəqiqlik 

sinfi  iki  ədədin 

d

  nisbəti  şəklində  göstərilir.  Onda 

təzələnən  kəmiyyətin  buraxılabilən  xətasının  həddi 

aşağıdakı düsturla təyin edilir: 









+



±

=

1



max

N

N

d

c

k

δ



 

4.2. Miqyas ölçmə çeviriciləri 

 

Kəmiyyəti  verilmiş  ədədin  misilləri  qədər  dəyişmək 



uçun  nəzərdə  tutulan  ölçmə  çeviriciləri  miqyas  ölçmə 

çeviriciləri adlandırılır. Onlara şuntlar, gərginlik bölücüləri, 

ölçmə  gücləndiriciləri,  cərəyan  və  gərginlik  ölçmə 

transformatorları aid edilir.  

Ş

untlar.  Cərəyan  şiddətini  müəyyən  ədədin  misilləri 

qədər  azaltmaq  üçün,  məsələn,  ampermetrin  göstəriş 

diapazonu  ölçülən  cərəyanın  dəyişmə  diapazonundan  az 

olduqda şuntlar tətbiq edilir.  



115 

 

Ş



unt  ölçmə  vasitəsinə  paralel  qoşulan  rezistordan 

ibarətdir.  Əgər  şuntun  müqaviməti 

(

)

1



=

n



R

R

ş

  (R-ölçmə 



vasitəsinin  müqaviməti;  n-şuntlama  əmsalı, 

2

1



I

I

=

olarsa,  onda   



2

I

  cərəyanı 

1

I

  cərəyanından  n  dəfə  kiçik 

olacaqdır.  Şuntlar  manqanindən  hazırlanır.  Çox  böyük 

olmayan  cərəyanları  (30A-dək)  ölçən  apmermetrlərdə 

ş

untlar,  bir  qayda  olaraq,  cihazın  korpusunda  yerləşdirilir, 



böyük  cərəyanları  (7500A-dək)  ölçmək  üçün  isə  xarici 

ş

untlar  istifadə  edilir.  Şuntlar  çoxhədli  ola  bilər,  yəni  bir 



neçə rezistordan ibarət və ya bir neçə sıxacla hazırlana bilər. 

Bu  da  şuntlama  əmsalını  dəyişməyə  imkan  verir.  Şuntların 

dəqiqlik sinfi 0,02-dən 0,5-dək təşkil edir.  

Ş

untlar 



ə

sasən 


sabit 

cərəyan 


dövrələrində 

maqnitoelektrik  cihazlarda  istifadə  edilməklə  müxtəlif 

ölçmə  vasitələrində  tətbiq  olunur.  Digər  tip  ölçmə 

mexanizmlərinin  az  həssas  olması  şuntların  ölçülərini 

böyütdüyündən və tələb etdiyi gücü artırdığından onlar belə 

mexanizmlərlə  birlikdə  tətbiq  olunmur.  Bundan  başqa, 

ş

untlardan  dəyişən  cərəyanda  istifadə  edildikdə  tezliyin 



dəyişməsindən  əlavə  xəta  yaranır.  Belə  ki,  tezliyin 

dəyişməsi ilə şuntun və ölçmə mexanizminin müqavimətinin 

dəyişməsi müxtəlifdir.  

Gərginlik  bölücüləri.  Gərginliyi  məlum  ədədin 

misilləri  qədər  azaltmaq  üçün  gərginlik  bölücüləri  tətbiq 

olunur. Onlar gərginliyin növündən asılı olaraq yalnız aktiv 

müqavimətə,  tutum  və  yaxud  induktiv  müqavimətə  malik 

elementlər  əsasında  hazırlana  bilər.  Sabit  cərəyan 

kompensatorlarının  ölçmə  hədlərini  genişləndirmək  üçün 

gərginlik  bölücüləri  seriyalı  buraxılır.  Belə  bölücülər 

manqanin 

ə

saslı 


rezistordan 

hazırlanır. 

Onlar 

normalaşdırılmış  bölmə  əmsalına  və  0,0005-dən  0,01-dək 



dəqiqlik  sinfinə  malik  olur.  Daxili  müqaviməti 

V

R

  olan 


voltmetrlərin yuxarı ölçmə həddini artırmaq üçün ona ardıcıl 

qoşulan əlavə rezistorlardan istifadə edilir. Bu zaman əlavə 



116 

 

rezistor  və  voltmetr  gərginlik  bölücüsü  təşkil  edir.  Əlavə 



rezistorun müqaviməti bu düsturla təyin edilir: 









=



1

V

X

V

e

U

U

R

R

burada 



V

R

  -  voltmetrin  daxili  müqaviməti;   



X

U

  -  ölçülən 

gərginlik; 

V

U

- voltmetrdə gərginlik düşgüsüdür. 

Ə

lavə müqavimətlər manqanindən hazırlanır və 30kV-



dək  gərginlikli  sabit  və  dəyişən  (20kHs-dək)  cərəyan 

dövrələrində  istifadə  edilir.  Onlar  cihazın  daxilində 

quraşdırıla  və  xaricdən  qoşula  bilir.  Kalibrlənmiş  əlavə 

rezistorların  dəqiqlik  sinifləri  0,01-dən  1-dək  olur.  Əlavə 

rezistorların  nominal  cərəyanı  0,5mA-dən  30mA-dək  təşkil 

edir. 


Yüklə 7,93 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   ...   46




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin