- aləti,
DÖC
∆
,
DÖC
∆
,
DEO
∆
-dinamik tərkib hissələri;
s
a
d
.
.
∆
- analoq (fiziki) siqnalın modelinin
262
xətasının dinamik tərkib hissəsi;
kv
∆
- kvantlama xətası;
o
e
x
.
∆
,
o
e
y
.
∆
o
v
x
.
∆
o
yv
.
∆
-elektron ossilloqrafın və onun modelinin - virtual
ossilloqrafın metodiki xətaları.
Modellər ölçmə çevirmələrinin ideal xarakteristikalarını
reallaşdırır, yəni metroloji xarakteristikalar nöqteyi-nəzərindən
modellər qeyri-adekvatdır. Ona görə də virtual vasitələrin
modelləri konkret qurğuların reallaşmasından yaranan statik və
dinamik xətaların dəyişmə funksiyalarının daxil olunmasını
tələb edir.
Lakin
virtual
ölçmə
çevirmələrinin
ideal
xarakteristikaları virtual ölçmə kanalı qurmağa imkan verir
ki, onun reallaşmadan yaranan xətası minimuma gətirilir və
ölçmə nəticəsinin xətası ancaq metodiki tərkib hissəsinə
malik olur. Bu fakt da onların geniş tətbiqini izah edir.
Virtual
ölçmə
sistemləri
fiziki
proseslərin
xarakteristikalarını ölçmək üçün, məsələn, mikroiqlim
parametrlərinə, atmosferin metroloji xarakteristikalarına
nəzarət, seysmoakustik və akustik ölçmələr üçün, energetik
qurğuların vəziyyətinə nəzarət sistemlərində və s. istifadə
oluna bilər. Belə sistemin tipik strukturu şək. 7.8-də
göstərilmişdir.
Şə
k. 7.8. VÖV-nin struktur sxemi: V1, V
n
viziki kəmiyyət vericiləri
(İÖÇ) - mikroiqlimin, yaxud meteoroloji xarakteristikaların
parametrlərinin ölçülməsi zamanı bu, temperatur vericiləri
(termomüqavimətlər və ya termocütlər), təzyiq vericiləri (tenzrezistor
çeviricisi) və s.-dir; ÖÇ1, ÖÇ
n
vericinin çıxış kəmiyyətini elektrik
ölçmələrinin standart siqnallarına çevirən ölçmə çeviricisi; Km-analoq
263
siqnalları kommutatoru; NG-normalaşdırıcı gücləndirici; ARÇ - analoq-
rəqəmsal çevirici; VÖC-virtual ölçü cihazı; VO-virtual ossilloqraf.
Ölçmə dövrəsinin aparat hissəsinin (bax şək. 7.8)
dinamik xarakteristikaları ölçmə sisteminin imkanlarını
müəyyənləşdirir. ARÇ modulun cəldişləməsindən asılı
olaraq müxtəlif dinamik xarakteristikalı siqnallar ölçülə
bilər. Məsələn, 16-dərəcəli 10 msan-dək cəldişləməsi olan
ARÇ 12 Hs-dək tezlikli siqnalların xarakteristikalarını, 12
dərəcəli 10 mksan-dək cəldişləməsi olan ARÇ 10 kHs-dək
tezlikli siqnalların xarakteristikalarını ölçməyə imkan verir.
8 dərəcəli 100 nsan tərtibində cəldişləməli ARÇ yüksək
tezlikli siqnalların ölçülməsini təmin edə bilər, bununla belə
yuxarı hədd ölçmə dövrəsinin qalan elementlərinin
cəldişləməsi və proqram sisteminə (virtual mühitə)
verilənlərin interfeys üzrə ötürülmə sürəti ilə təyin edilir.
Virtual mühit ölçmə eksperimentinin aparılmasına
tələblərdən və tədqiq edilən fiziki prosesin, yaxud obyektin
modelindən asılı olaraq daxil olan verilənlərin təhlilini və
işlənməsini təmin edir. Virtual ölçmə kanalları ölçmə
siqnallarının işlənmə alqoritmlərinin reallaşmasını təmin
edir:
siqnalların
xarakteristikalarının,
qarşılıqlı
xarakteristikaların hesablanması, əldə edilən nəticələrin
metroloji xarakteristikalarının qiymətləndirilməsi və s.
Xarakteristikaların, səhvlərin dəyişmə qrafikləri şəklində
ölçmələrin nəticələri virtual osilloqrafların, yaxud rəqəmsal
hesabat qurğularının (indikatorların) köməyi ilə əks olunur.
Fiziki kəmiyyətin qiymətlərinin ölçülməsi və real
vaxtda onun xarakteristikalarının əldə olunması virtual
ölçmə kanalının (VÖK) və ya sistemin dinamik xassələrinin
təhlili ilə əlaqədardır.
Hər bir VÖK məlum metodik xəta və reallaşma
müddəti ilə ÖC-ni reallaşdırır. ÖC-nin reallaşması seçilmiş
alqoritmin mürəkkəbliyi, onun proqram reallaşması, FK-nın
264
cəld işləməsi ilə müəyyən edilir. Ölçülən kəmiyyətin
xarakteristika qiymətinin alınma müddəti ARÇ-nin işləmə -
ARÇ
T
, verilənlərin interfeyslə ötürülmə -
if
T
, ölçmə
kanalının virtual hissəsinin reallaşma -
VÖK
T
müddətlərindən
toplanır. VÖK sinxron və asinxron rejimlərdə həyata
keçirilə bilər. Qeyd edək ki, ARÇ işi VÖK-nın virtual
hissəsinin işi ilə zamana görə birləşdirilə bilər.
Sinxron rejim
ARÇ
D
T
T >
və
VÖK
if
D
T
T
T
+
>
şərtində
reallaşa bilər, burada
D
T
- ölçülən kəmiyyətin diskretlənmə
müddətidir. Vaxtın verilmə dəqiqliyinə tələblərdən asılı
olaraq xarici taymer və ya FK taymer istifadə edilə bilər.
Asinxron rejim bir neçə variantda reallaşa bilər:
VÖK
if
ARÇ
T
T
T
+
>
- ARÇ başa çatdıqdan sonra kəsilmə
rejimində və ya Hazırlıq siqnalına görə verilənlərin
ötürülməsi həyata keçirilir;
VÖK
if
ARÇ
T
T
T
+
<
- bütün virtual ÖC yerinə
yetirildikdən sonra ARÇ nəticələrinin daxil edilməsi həyata
keçir və ARÇ növbəti ölçməyə buraxılır;
VÖK
if
ARÇ
T
T
T
+
<<
- bu halda ARÇ modulunda əlavə
yaddaş qurğusu (YQ) və taymer (T) yerləşdirilən variant
mümkündür. Onlar ölçmə siqnalının ani qiymətlər
massivinin əldə edilməsini, verilənlərin ötürülməsini və
işlənməsini təmin edəcəkdir.
Belə sistemin strukturu şək. 7.9 -da göstərilmişdir.
265
Şə
k. 7.9. ARÇ modulunda əlavə yaddaş qurğusu
(YQ) və taymer (T) yerləşdirilən sistemin strukturu
Sonuncu
variant
yüksək
tezlikli
siqnalların
xarakteristikalarının ölçülməsini təmin edir. Məsələn, 8
dərəcəli cəldişləməsi 100 nsan olan ARÇ tezliyi 1 MHs-dək
olan siqnalları təhlil etməyə imkan verəcəkdir, verilənləri
ötürmə kanalı isə 1MHs-dək sürətlə mübadiləni təmin edir.
Ə
gər fərz olunsa ki, diskretlənmə tezliyi 500 kHs-dir, onda
artıq tezlik xassələri 100 kHs-dək olan siqnallar kifayət
qədər dəqiq ölçülə (bərpa oluna) bilər, 50 kHs-dək
siqnalların ölçülməsinin xətası isə bir neçə faiz olacaqdır.
ARÇ-dən sonra siqnal
t
∆
diskretlənmə addımlı ədədi
seçim (massiv) şəklində təqdim olunmuşdur.
t
∆
qiyməti
nəzərə alınmaqla siqnalın zaman ərzində işlənməsinin, onun
korrelyasiya və spektral xarakteristikalarının təhlilinin
ölçmə alqoritmləri reallaşır.
Beləliklə, virtual ölçmə vasitələri geniş miqyaslı
məsələlər üçün ölçmə sistemləri qurularkən əlverişli,
səmərəli alətdir. Əyanilik və istifadədə sadəlik virtual ölçmə
sisetmlərinin mühəndis praktikasında geniş tətbiqini təmin
etmişdir.
266
Fəsil 8
İ
NFORMASİYA ÖLÇMƏ SİSTEMLƏRİ
8.1. Ümumi məlumatlar
Müasir
istehsalın
mürəkkəbləşməsi,
müxtəlif
istiqamətlərdə elmi tədqiqatların inkişaf etdirilməsi mümkün
qiymətlərini geniş diapazonda dəyişən yüzlərlə, bəzən hətta
minlərlə fiziki kəmiyyətlərin eyni vaxtda ölçülməsini və ya
onlara nəzarəti tələb edir.
Bu zaman bir çox hallarda qərar ayrı-ayrı ölçmələrin
nəticələrindən
yox,
ölçülən
kəmiyyətlərin
tezlik
diapazonunun və sayının artması hesabına intensivliyi artan
ölçmə informasiyası axınından istifadə əsasında qəbul edilir.
Məsələn, “Salyut – 7” kosmik stansiyasının vəziyyətinə
nəzarət əgər 2100 ilkin ölçmə çeviricilərinin köməyi ilə
həyata keçirilirdisə və bu zaman 1 saniyə ərzində 25600
ölçmə aparılırdısa (1983-cü il), Yuqor informasiyası
texnilogiyaları ETİ-nun Məsafədən zondlaşdırma mərkəzi
kosmik informasiya axınını 320 Mbit/san sürətlə qəbul
etməyi bacarır.
İnsanın böyük həcmdə informasiyanı qəbul və
işləmə imkanlarının təbii fizioloji məhdudluğu ölçmə
vasitələrinin ölçmə informasiya sistemləri (ÖİS) kimi
növünün yaranmasına gətirib çıxardı.
Ölçmə sistemi (ÖS) obyektin ona xas olan bir və ya
bir neçə fiziki kəmiyyətini ölçmək məqsədi ilə, həmçinin
müxtəlif məqsədlərlə ölçmə siqnalları hasil etmək üçün
nəzarət olunan obyektin müxtəlif nöqtələrində yerləşdirilən
funksional birləşdirilmiş ölçülərin, ölçü cihazlarının, ölçmə
çeviricilərinin, EHM və digər texniki vasitələrin
məcmusudur.
ÖS həm avtonom, həm də içərisində ölçmə
vasitələrindən və hesablama qurğularından başqa, avtomatik
idarəetmə qurğuları, bəzi hallarda tədqiqat obyektinin
267
vəziyyəti haqqında qərar qəbul edən qurğular da olan
müxtəlif komplekslərin tərkibində tətbiq edilə bilər.
ÖS arasında elm və texnikada eksperimental
tədqiqatların və müxtəlif obyektlərin kompleks sınaqlarının
aparılması üçün nəzərdə tutulan elmi tədqiqatların
avtomatlaşdırılmış sistemləri (ETAS) xüsusi yer tutur.
8.2. Ölçmə sistemlə ri
Ümumi anlayış lar. Təyinatından asılı olaraq ÖS
ölçmə informasiya, ölçmə nəzarətedici, ölçmə idarəedici
sistemlərə bölünür. Həmçinin yaxın təsirli və uzaq təsirli
(teleölçmə sistemləri) ÖS-ni fərqləndirirlər.
ÖS-in girişinə zamana görə dəyişən və (və ya)
məkanca paylanan kəmiyyətlər çoxluğu daxil olur. ÖS-in
çıxışında adlı ədədlər, yaxud ölçülən kəmiyyətlərin
nisbətləri şəklində ölçmələrin nəticələri alınır. Belə
sistemlər birbaşa, dolayı, birgə və cəm ölçmələri yerinə
yetirə bilər. Birbaşa ölçmələr üçün ölçmə sistemləri daha
geniş yayılmışdır.
Bütün ÖS üçün bu qəbul edən elementlərin olması
xarakterikdir: ilkin ölçmə çeviricisi (irəlidə vericilər (V)
kimi adlanacaq), müqayisə elementləri (M), ölçülər (Ö),
nəticəni verən elementlər (NV). Sadalanan elementlər ÖS-
nin qurulması üçün əsasdır. ÖS-nin strukturunda olan
elementlərin sayından asılı olaraq onlar bölünür: çoxkanallı
ÖS və ya paralel strukturlu ÖS; skanlayan ÖS və ya ardıcıl
strukturlu ÖS; multipləşmiş ÖS və ya ümumi ölüçlü ÖS;
çoxnöqtəli ÖS və ya paralel-ardıcıl strukturlu ÖS.
Çoxkanallı ölçmə sistemlə ri. Bu sistemlər ÖS-in ən
çox yayılmış növlərindən biridir və onun hər bir ölçmə
kanalında elementlərin tam dəsti vardır (şək. 8.1).
268
Şə
k. 8.1. Çoxkanallı ÖS-nin struktur sxemi
Çoxkanallı ÖS yüksək etibarlılığa, ölçmənin
nəticələrini eyni vaxtda aldıqda daha yüksək cəldişləməyə,
ölçülən kəmiyyətlərə ölçmə vasitələrini fərdi seçmək
imkanına (bu, bəzən siqnalların unifikasiya olunmasının
vacibliyini istisna edir) malikdir. Bu sistemlərin çatışmazlığı
- mürəkkəbliyin və qiymətin yüksək olmasıdır. Həmçinin
informasiyanın operatora rasional təqdim edilməsinin
təşkilində çətinliklər vardır.
Skanlayan ölçmə sistemləri. Bu sistemlər bir kanalın
köməyi ilə zaman ərzində ardıcıl olaraq kəmiyyətlər
çoxluğunun ölçülməsini yerinə yetirir, bir dəst elementlərə
və skanlayıcı adlanan qurğuya (S
k
Q) malikdir (şək. 8.2).
Şə
k. 8.2. Skanlayıcı ÖS-nin struktur sxemi
Skanlayıcı qurğu bu hal üçün skanlayan verici adlanan
vericini fəzada hərəkət etdirir. Bununla belə vericinin
hərəkət trayektoriyası ya əvvəlcədən proqramlaşdırıla bilər
269
(passiv skanlama), ya da skanlama prosesində alınan
informasiyadan asılı olaraq dəyişə bilər (aktiv skanlama).
Skanlayıcı ÖV ölçülən kəmiyyət məkana görə
paylandıqda tətbiq edilir. Parametrik sahələr (temperaturlar,
təzyiqlər, mexaniki gərginliklər və s.) belə ÖV verilən
nöqtələrdə sahənin parametrlərinin kəmiyyətcə qiymətini
verir. Bəzən skanlayıcı ÖS-in köməyi ilə tədqiq olunan
sahələrin
parametrlərinin
ekstremal
qiymətlərini
müəyyənləşdirir, ya da bu parametrlərin bərabər qiymətli
yerlərini tapırlar. Bütün ölçülən kəmiyyətlər üçün ölçmə
ə
məliyyatlarının ardıcıl yerinə yetirilməsi səbəbindən
nisbətən az cəldişləmənin olması skanlayıcı ÖV-nin
çatışmazlığıdır.
Multipləş miş ölçmə sistemlə ri. Bu sistemlər məlum
kəmiyyətin dəyişməsinin (açılışının) bir tsikli ərzində bütün
ölçülən kəmiyyətlərlə müqayisəni yerinə yetirməyə, yəni
kommutasiya edən qovşaqlar tətbiq etmədən kəmiyyətlər
çoxluğunu müəyyənləşdirirməyə imkan verir. Multipləşmiş
sistemlər hər bir ölçmə kanalında V, M, NV və bütün
elementlər üçün Ö elementinə malikdir (şək. 8.3).
Multipləşmiş ÖS həm də açılışla müvazinətləşdirən
sistemlər də adlanır.
Şə
k.8.3. Multipləşmiş ÖS-nin struktur sxemi
Adətən bu sistemlərdə ölçülən kəmiyyət x xətti
dəyişən kəmiyyətlə
k
x
müqayisə edilir. Əgər açılışın
başlanma anı və x ilə
k
x
-nın bərabərlik anı qeyd olunarsa,
270
onda x və
k
x
-nın bərabərlik anında
k
x
qiymətinə
mütənasib
x
t
intervalını formalaşdırmaq olar. Sistemdə
ölçmə kanallarının sayı birdən çox olduqda nəticəni bir
ümumi qeydiyyat və ya indikasiya qurğusuna vermək lazım
olduqda müqayisə elementlərindən M olan siqnalların
bölünməsində çətinliklər yarana bilər. Bu halda
k
x
siqnalının işçi diapazonunu ölçülən kəmiyyətlərin sayına
görə zonalara bölürlər, həm də hər bir ölçülən kəmiyyətə
özünün zonası uyğun gəlir. Bu zaman x və
k
x
-nın
bərabərlik anından başqa,
k
x
siqnalı ilə hər zonanın aşağı
sərhəddinə çatma anı qeyd olunmalıdır.
Ə
gər ölçülən kəmiyyətlər pilləli dəyişən kəmiyyətlə
k
x
müqayisə edilərsə, ölçmənin nəticəsinin rəqəm şəklində
alınması xeyli sadələşir. Şək. 8.4-də multipləşmiş ÖS
göstərilmişdir.
Şə
k. 8.4. Multipləşmiş rəqəmsal ÖS-nin struktur sxemi
Burada ölçüyə Ö rəqəmsal-analoq çeviricisi RAÇ,
təkrarsayma TS sxemi, impulslar generatoru G daxildir.
Generatorun dayandırma və işəsalma girişləri məntiqi
toplama əməliyyatını reallaşdıran VƏ YA məntiqi
elementlər vasitəsilə uyğun olaraq müqayisə elementlərinin
M və N nəticələri verən elementlərin NV çıxışları ilə
271
birləşdirilmişdir. Bir və ya bir neçə ölçmə kanalının ölçülən
kəmiyyəti ilə RAÇ-nin çıxışındakı məlum kəmiyyətin
bərabərliyi anında müvafiq elementləri işə düşür və
generator G dayanır. TS-nin çıxışında NV elementlərinə
(indikatorlar, registratorlar və s.) ölçülən kəmiyyətlərin kod
şə
klində verilən qiyməti meydana gəlir. Nəticənin verilməsi
sona çatdıqdan sonra generator yenidən işə salınır və
sistemin işi davam edir. Bütün ölçmə kanalları üçün ümumi
NV elementi olduqda (məsələn, informasiya EHM-ə daxil
edildikdə) ölçülən kəmiyyətin qiymətlərinin qeydiyyatı ilə
eyni zamanda vericinin nömrəsini qeyd etmək və ya ölçmə
nəticələrini müvafiq vericilərə aid etməyə imkan verən digər
üsulları tətbiq etmək vacibdir.
Multipləşmiş sistemlər paralel işləyən ÖS ilə
müqayisədə az sayda elementlərə malikdir və fərdi NV
elementlər olduqda praktiki olaraq eyni cəldişləməni təmin
edə bilər. Mulitpləşmiş ÖS-nin çatışmayan cəhəti müqayisə
elementlərinin ölçülən kəmiyyətlərin sayına bərabər böyük
sayda olmasıdır. Aşağı səviyyəli siqnallar ölçülərkən
müqayisə elementləri adətən xeyli mürəkkəbləşir.
Çoxnöqtə li ölçmə sistemlə ri. Bu sistemlər çox sayda
ölçülən kəmiyyətləri olan mürəkkəb obyektlərin tədqiqatı
üçün tətbiq edilir. Belə sistemlərdə ölçmə kanallarının sayı
bir neçə minə çata bilər. Ölçmə traktının ayrı-ayrı
qovşaqlarının ardıcıl çoxqat istifadəsi belə sistemlərin
ardıcıl-paralel prinsiplə işləməsinə və ÖS minimal
mürəkkəbliyinə səbəb olur.
Zaman ərzində paralel və ardıcıl işləyən ÖS
qovşaqlarının işini razılaşdırmaq üçün vericilərin V analoq
siqnallarının kommutasiyası məqsədi ilə belə sistemlərdə
ölçmə kommutatorları ÖK tətbiq edirlər (şək. 8.5). Ölçmə
kommutatorları verilmiş metroloji xarakteristikalara malik
olmalıdır (ötürmə əmsalının xətası, kommutatorun
cəldişləməsi və s.).
272
Şə
k. 8.5. Çoxnöqtəli ÖS-nin struktur sxemi
Kommutatorun ötürmə əmsalının nisbi xətası:
1
1
−
=
−
=
−
=
ö
gir
çix
gir
gir
çix
k
A
A
A
A
A
δ
,
burada A
çıx
və A
gir
- kommutatorun çıxışında və girişində
siqnalların informasiya parametrləri; k
ö
- kommutatorun
ötürmə əmsalıdır.
Xəta
δ
əsasən kommutatorda istifadə olunan açar
elementlərin qalıq parametrləri ilə: bağlı və açıq açarların
qalıq EHQ və müqavimətləri ilə müəyyən edilir. Xəta həm
də
ölçmə
kanallarının
sayından,
vericinin
çıxış
müqaivmətindən və kommutatordan sonra gələn qovşağın
giriş müqavimətindən asılıdır.
Kommutatorun cəldişləməsi adətən bir saniyədə
dəyişdirilmələrin buraxıla bilən sayı ilə müəyyən olunur və
hər şeydən əvvəl tətbiq edilən elementlərdən asılıdır.
Çoxnöqtəli ÖS-in üstünlükləri avadanlıqların sayının
çoxkanallı sistemlərlə müqayisədə az olması, kommutatorun
hesabına ölçmə kanallarının sayını çoxaltmaq imkanıdır.
Ə
vvəl nəzərdən keçirilən ÖS ilə müqayisədə bu sistemlərin
çatışmazlığı sorğulanan vericilərin sayı çox olduqda
cəldişləmənin aşağı düşməsi və kommutator açarlarının
qalıq parametrləri hesabına dəqiqliyin bir qədər azalmasıdır.
273
8.3. Teleölçmə sistemləri
Ümumi məlumatlar. Elm və texnikanın müxtəlif
sahələrində informasiyanı təqdimetmə və ya onun sonradan
işlənməsi (məsələn, EHM köməyi ilə) vasitələrindən xeyli
məsafədə
yerləşən
obyektlərdə
ölçmələrin
həyata
keçirilməsi lazım olur. Belə zərurət hərəkətli obyektlərin,
sahə üzrə səpələnən obyektlərin (böyük sənaye müəssisələri,
qaz və neft kəmərləri) parametrlərinin ölçülməsində,
həmçinin bilavasitə yanında insanın olması qeyri-mümkün
olan obyektlərin (məsələn, atom energetikası obyektləri)
parametrlərinin ölçülməsində yaranır. Bu və bir çox digər
belə məsələləri teleölçmə sistemləri (TÖS) həll edir.
TÖS-in yaxın təsirli ölçmə sistemlərindən fərqi TÖS-
də xüsusi rabitə kanalının olmasıdır. Rabitə kanalı dedikdə
müxtəlif mənbələrdən informasiyanı ötürmək üçün lazım
olan texniki vasitələrin məcmusu başa düşülür. Rabitə
kanalının əsas hissələrindən biri rabitə xəttidir - xeyli uzaq
məsafəyə informasiya ötürülən fiziki mühitdir. Naqilli rabitə
xətləri, radioxətlər, hidroakustik və optik rabitə xətləri
fərqləndirilir. Rabitə kanalının əsas xarakteristikası tezlikləri
buraxma zolağı rabitə kanalının növündən və maneələrin
olmasından asılıdır.
Çoxkanallı TÖS-də çox siqnalların - ölçmə
informasiya daşıyıcılarının - rabitə kanalı ilə ötürülən və
bütün ölçülən kəmiyyətlər haqqında informasiya aparan
vahid bir siqnalda birləşdirilməsinə zərurət yaranır. Bu
birləşmə xüsusi kanal yaradan qurğularla həyata keçirilir.
Vahid siqnal rabitə kanalı ilə ötürülərkən ona müxtəlif
maneələr təsir edir, bundan başqa, xəttin özünün
parametrləri sabit qalmır, xarici amillərin təsiri ilə dəyişir.
Ona görə də TÖS-də ölçülən kəmiyyətlərin rabitə xətti ilə
ötürülməsindən xəta yaranır.
Bu xətanı azaltmaq üçün ölçmə informasiyalı
siqnallar TÖS-də modulyasiya və kodlaşdırma adlanan əlavə
274
çevrilmələrə məruz qalır. Bu, TÖS-i yaxın təsirli
sistemlərdən fərqləndirir. Bununla belə TÖS-in qəbul edən
tərəfində əks çevirmə - demodulyasiya və dekodlaşdırma
həyata keçirilir.
Ölçmə informasiyalı siqnallardan başqa vahid
ümumkanal siqnalı müəyyən xidməti informasiyaya da
malik olur. Bu informasiya vahid siqnalın hər ölçülən
kəmiyyət
haqqında
informasiya
daşıyan
siqnallara
bölünməsi imkanını təmin etmək üçün lazımdır.
TÖS-in ümumiləşdirilmiş struktur sxemi şək. 8.6-da
verilmişdir.
Şə
k. 8.6. TÖS-nin ümumiləşdirilmiş struktur sxemi:
ÖÇ-ölçmə çeviriciləri; KYQ-kanalyaradan qurğu; MKQ-modullaşdırma
və kodlaşdırma qurğusu; XSFQ-xidməti siqnalları formalaşdırma
qurğusu; RX-rabitə xətti; DMKQ-demodullaşdırma və dekodlaşdırma
qurğusu; XSAQ-xidməti siqnalları ayırma qurğusu; MAQ-məlumatları
bölmə qurğusu; QQ-qeydetmə qurğusu; İQ-indikasiya qurğusu
Bir neçə mənbədən informasiyanı bir rabitə xətti ilə
ötürmək üçün kanalların bölünməsi üçün müxtəlif prinsiplər
tətbiq edirlər. Daha tez-tez kanalların zaman və tezlik
bölünməsi istifadə edilir.
Zaman
bölünməsində
ölçülən
kəmiyyətlərin
qiymətlərinin rabitə xətti ilə ardıcıl ötürülməsi baş verir.
Belə
TÖS-də
ölçmə
kanallarının
bölünməsi
kommutatorların köməyi ilə aparılır.
Kanalları zamana görə bölünən (KZB) TÖS-in struktur
sxemi şək. 8.7-də verilmişdir.
275
Şə
k. 8.7. Kanalları zamanla bölünən TÖS-in struktur sxemi
Ölçmə çeviricilərindən ÖÇ unifikasiya olunmuş siqnal
TÖS-in ötürücü hissəsinin ölçmə kommutatorunun ÖK1
girişlərinə, sonra növbə ilə modulyatora M daxil olur.
Modulyatorda
unifikasiya
olunmuş
siqnalın
aralıq
parametrinə çevrilməsi baş verir ki, onunla rabitə xəttləri
parametrlərinin qeyri-saibtliyi və maneələrin nəticəsində
yaranan xətaların ən kiçik olması təmin edilir. Ölçmə
kommutatoru ÖK1 takt impulsları generatoru TİG ilə
dəyişdirilir.
Qəbul edən tərəfdə aralıq parametr demodulyatop DM
ilə bu və ya digər siqnala çevrilir (daha çox sabit cərəyan
gərginliyinə). Həmin siqnal TÖS-in qəbuledici hissəsinin
ölçmə kommutatorundan ÖK2 ayrı-ayrı indikasiya (yaxud
qeydetmə) qurğularına daxil olur.
ÖK1 və ÖK2 kommutatorlarının sinxron və sinfaz
işini təmin etmək üçün sistemdə dövri (DSQ) və dövrdaxili
(DDSQ) sinxronlaşdırma qurğuları nəzərdə tutulub. DSQ
dövr ərzində, yəni bütün ölçmə kanallarının ötürmə müddəti
ə
rzində bir dəfə kommutatorları məcburi şəkildə ilkin
vəziyyətə gətirərək ÖK1 və ÖK2 kommutatorlarının sinfaz
işini təmin edir. Bu zaman ötürücü tərəfdəki DSQ1 qurğusu
qəbuledici tərəfin DSQ2 qurğusundan ayrılan, ÖK2
kommutatorunu ilkin vəziyyətə gətirmək üçün istifadə
276
edilən ölçmə informasiyası daşıyan siqanllardan fərqli siqnal
hasil edir.
Dövrdaxili sinxronlaşdırma qurğusu DDSQ dövr
hüdudunda ÖK2-nin sinxron işini təmin edir, yəni ÖK2-nin
ÖK1-də olduğu kimi sürətlə dəyişməsini təmin edir.
Tezliyin bölünməsi zamanı rabitə xətti ilə bir neçə
ölçülən kəmiyyətin qiymətlərinin eyni zamanda (paralel)
ötürülməsi mümkündür. Hər bir kəmiyyətin ölçülməsi üçün
müəyyən (hər bir kəmiyyət üçün özünə məxsus olan)
altdaşıyıcı tezlikdən istifadə edirlər.
Kanalları tezliyə görə bölünən (KİB) TÖS-in struktur
sxemi şək. 8.8-də verilmişdir. Ölçmə çeviricilərindən ÖÇ
unifikasiya
olunmuş
siqnallar
altdaşıyıcı
tezlik
modulyatorlarının (ADM) girişlərinə daxil olur.
Şə
k. 8.8. Kanalları tezliklə bölünən TÖS-in struktur sxemi
Onlar elə seçilir ki, qəbuledici tərəfdə siqnalları bir-
birindən ayırmaq olsun. ADM-dən sonrakı süzgəclər S
yüksək harmonikləri söndürməyə və qonşu kanalların
spektrlərinin bir-birini örtmə ehtimalını aradan qaldırmağa
xidmət edir. Süzgəclərdən S sonra siqnallar cəmləyici C ilə
cəmlənir və vahid siqnal şəklində modulyatordan M (şək.
8.8-də göstəirlməyib) rabitə xəttinə RX daxil olur.
Qəbuledici tərəfdə vahid siqnal demodulyatora DM
daxil olur, sonra isə bölücü süzgəclərin BS köməyi ilə ayrı-
ayrı ölçmə məlumatlarına uyğun olan siqnallara bölünür.
Ayrı-ayrı siqnallar altdaşıyıcı demodulyatorlara ADDM
verilir. Onların çıxışında ölçülən kəmiyyətlərin qiymətləri
şə
klində ölçmə məlumatları meydana gəlir. Bu qiymətlər
277
ümumi qeydetmə və indikasiya qurğusuna QİQ daxil ola
bilər.
Siqnalın rabitə xətti ilə ölçülən kəmiyyətin qiyməti
ötürülən informativ parametrindən asılı olaraq TÖS cərəyan,
tezlik, zaman impuls və rəqəm sistemlərinə bölünür. Bu
zaman modulyator M və demodulyator DM dəyişir.
Dostları ilə paylaş: |