Məmmədov N. R.,Aslanov Z. Y.,Seydəliyev İ. M.,Hacızalov M. N.,Dadaşova K. S



Yüklə 7,93 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə25/46
tarix24.05.2020
ölçüsü7,93 Mb.
#31490
1   ...   21   22   23   24   25   26   27   28   ...   46
Zabit-Aslanov metrologiya


- aləti, 

DÖC

,



DÖC



DEO

 



-dinamik  tərkib  hissələri; 

s

a

d

.

.



-  analoq  (fiziki)  siqnalın  modelinin 



262 

 

xətasının  dinamik  tərkib  hissəsi; 



kv

-  kvantlama  xətası; 



o

e

x

.





o

e

y

.



o

v

x

.



o

yv

.



-elektron  ossilloqrafın  və  onun  modelinin  -  virtual 

ossilloqrafın metodiki xətaları. 

Modellər  ölçmə  çevirmələrinin ideal xarakteristikalarını 

reallaşdırır, yəni metroloji xarakteristikalar nöqteyi-nəzərindən 

modellər  qeyri-adekvatdır.  Ona  görə  də  virtual  vasitələrin 

modelləri konkret qurğuların reallaşmasından yaranan statik və 

dinamik  xətaların  dəyişmə  funksiyalarının  daxil  olunmasını 

tələb edir.  

Lakin 

virtual 


ölçmə 

çevirmələrinin 

ideal 

xarakteristikaları  virtual  ölçmə  kanalı  qurmağa  imkan  verir 



ki, onun reallaşmadan yaranan xətası minimuma gətirilir və 

ölçmə  nəticəsinin  xətası  ancaq  metodiki  tərkib  hissəsinə 

malik olur. Bu fakt da onların geniş tətbiqini izah edir. 

Virtual 


ölçmə 

sistemləri 

fiziki 

proseslərin 



xarakteristikalarını  ölçmək  üçün,  məsələn,  mikroiqlim 

parametrlərinə,  atmosferin  metroloji  xarakteristikalarına 

nəzarət, seysmoakustik və akustik ölçmələr üçün, energetik 

qurğuların  vəziyyətinə  nəzarət  sistemlərində  və  s.  istifadə 

oluna  bilər.  Belə  sistemin  tipik  strukturu  şək.  7.8-də 

göstərilmişdir.  

 

Şə

k. 7.8. VÖV-nin struktur sxemi: V1, V



n

 viziki kəmiyyət vericiləri 

(İÖÇ) - mikroiqlimin, yaxud meteoroloji xarakteristikaların 

parametrlərinin ölçülməsi zamanı bu, temperatur vericiləri 

(termomüqavimətlər və ya termocütlər), təzyiq vericiləri (tenzrezistor 

çeviricisi) və s.-dir; ÖÇ1, ÖÇ

vericinin çıxış kəmiyyətini elektrik 



ölçmələrinin standart siqnallarına çevirən ölçmə çeviricisi; Km-analoq 

263 

 

siqnalları kommutatoru; NG-normalaşdırıcı gücləndirici; ARÇ - analoq-



rəqəmsal çevirici; VÖC-virtual ölçü cihazı; VO-virtual ossilloqraf. 

 

 



Ölçmə  dövrəsinin  aparat  hissəsinin  (bax  şək.  7.8) 

dinamik  xarakteristikaları  ölçmə  sisteminin  imkanlarını 

müəyyənləşdirir.  ARÇ  modulun  cəldişləməsindən  asılı 

olaraq  müxtəlif  dinamik  xarakteristikalı  siqnallar  ölçülə 

bilər.  Məsələn,  16-dərəcəli  10  msan-dək  cəldişləməsi  olan 

ARÇ  12  Hs-dək  tezlikli  siqnalların  xarakteristikalarını,  12 

dərəcəli  10  mksan-dək  cəldişləməsi  olan  ARÇ  10  kHs-dək 

tezlikli siqnalların xarakteristikalarını ölçməyə imkan verir. 

8  dərəcəli  100  nsan  tərtibində  cəldişləməli  ARÇ  yüksək 

tezlikli siqnalların ölçülməsini təmin edə bilər, bununla belə 

yuxarı  hədd  ölçmə  dövrəsinin  qalan  elementlərinin 

cəldişləməsi  və  proqram  sisteminə  (virtual  mühitə) 

verilənlərin interfeys üzrə ötürülmə sürəti ilə təyin edilir.  

Virtual  mühit  ölçmə  eksperimentinin  aparılmasına 

tələblərdən və tədqiq edilən fiziki prosesin, yaxud obyektin 

modelindən  asılı  olaraq  daxil  olan  verilənlərin  təhlilini  və 

işlənməsini  təmin  edir.  Virtual  ölçmə  kanalları  ölçmə 

siqnallarının  işlənmə  alqoritmlərinin  reallaşmasını  təmin 

edir: 

siqnalların 



xarakteristikalarının, 

qarşılıqlı 

xarakteristikaların  hesablanması,  əldə  edilən  nəticələrin 

metroloji  xarakteristikalarının  qiymətləndirilməsi  və  s. 

Xarakteristikaların,  səhvlərin  dəyişmə  qrafikləri  şəklində 

ölçmələrin nəticələri virtual osilloqrafların,  yaxud rəqəmsal 

hesabat qurğularının (indikatorların) köməyi ilə əks olunur.  

Fiziki  kəmiyyətin  qiymətlərinin  ölçülməsi  və  real 

vaxtda  onun  xarakteristikalarının  əldə  olunması  virtual 

ölçmə kanalının (VÖK) və ya sistemin dinamik xassələrinin 

təhlili ilə əlaqədardır.  

Hər  bir  VÖK  məlum  metodik  xəta  və  reallaşma 

müddəti  ilə  ÖC-ni  reallaşdırır.  ÖC-nin  reallaşması  seçilmiş 

alqoritmin mürəkkəbliyi, onun proqram reallaşması, FK-nın 



264 

 

cəld  işləməsi  ilə  müəyyən  edilir.  Ölçülən  kəmiyyətin 



xarakteristika qiymətinin alınma müddəti ARÇ-nin işləmə - 

ARÇ

T

,  verilənlərin  interfeyslə  ötürülmə  - 



if

T

,  ölçmə 

kanalının virtual hissəsinin reallaşma - 

VÖK

T

 müddətlərindən 

toplanır.  VÖK  sinxron  və  asinxron  rejimlərdə  həyata 

keçirilə  bilər.  Qeyd  edək  ki,  ARÇ  işi  VÖK-nın  virtual 

hissəsinin işi ilə zamana görə birləşdirilə bilər.  

  Sinxron  rejim 



ARÇ

D

T

>

  və 


VÖK

if

D

T

T

T

+

>



  şərtində 

reallaşa bilər, burada 



D

T

 - ölçülən kəmiyyətin diskretlənmə 

müddətidir.  Vaxtın  verilmə  dəqiqliyinə  tələblərdən  asılı 

olaraq xarici taymer və ya FK taymer istifadə edilə bilər.  

  Asinxron rejim bir neçə variantda reallaşa bilər:  

 

VÖK



if

ARÇ

T

T

T

+

>



 - ARÇ başa çatdıqdan sonra kəsilmə 

rejimində    və  ya  Hazırlıq  siqnalına  görə  verilənlərin 

ötürülməsi həyata keçirilir; 

 

VÖK



if

ARÇ

T

T

T

+

<

  -  bütün  virtual  ÖC  yerinə 

yetirildikdən sonra ARÇ nəticələrinin daxil edilməsi həyata 

keçir və ARÇ növbəti ölçməyə buraxılır; 

 

VÖK



if

ARÇ

T

T

T

+

<<

 - bu halda ARÇ modulunda əlavə 

yaddaş  qurğusu  (YQ)  və  taymer  (T)  yerləşdirilən  variant 

mümkündür.  Onlar  ölçmə  siqnalının  ani  qiymətlər 

massivinin  əldə  edilməsini,  verilənlərin  ötürülməsini  və 

işlənməsini təmin edəcəkdir.  

Belə sistemin strukturu şək. 7.9 -da göstərilmişdir.  

 


265 

 

 



Şə

k. 7.9. ARÇ modulunda əlavə yaddaş qurğusu 

(YQ) və taymer (T) yerləşdirilən sistemin strukturu 

 

Sonuncu 



variant 

yüksək 


tezlikli 

siqnalların 

xarakteristikalarının  ölçülməsini  təmin  edir.  Məsələn,  8 

dərəcəli cəldişləməsi 100 nsan olan ARÇ tezliyi 1 MHs-dək 

olan  siqnalları  təhlil  etməyə  imkan  verəcəkdir,  verilənləri 

ötürmə kanalı isə 1MHs-dək sürətlə mübadiləni təmin edir. 

Ə

gər fərz olunsa ki, diskretlənmə tezliyi 500 kHs-dir, onda 



artıq  tezlik  xassələri  100  kHs-dək  olan  siqnallar  kifayət 

qədər  dəqiq  ölçülə  (bərpa  oluna)  bilər,  50  kHs-dək 

siqnalların ölçülməsinin xətası isə bir neçə faiz olacaqdır.  

ARÇ-dən sonra siqnal 



t

 diskretlənmə addımlı ədədi 



seçim  (massiv)  şəklində  təqdim  olunmuşdur. 

t

  qiyməti 



nəzərə alınmaqla siqnalın zaman ərzində işlənməsinin, onun 

korrelyasiya  və  spektral  xarakteristikalarının  təhlilinin 

ölçmə alqoritmləri reallaşır.  

Beləliklə,  virtual  ölçmə  vasitələri  geniş  miqyaslı 

məsələlər  üçün  ölçmə  sistemləri  qurularkən  əlverişli, 

səmərəli alətdir. Əyanilik və istifadədə sadəlik virtual ölçmə 

sisetmlərinin  mühəndis  praktikasında  geniş  tətbiqini  təmin 

etmişdir. 

   

 

 

 

 


266 

 

Fəsil 8 

İ

NFORMASİYA ÖLÇMƏ SİSTEMLƏRİ 

 

8.1. Ümumi məlumatlar 

 

Müasir 



istehsalın 

mürəkkəbləşməsi, 

müxtəlif 

istiqamətlərdə elmi tədqiqatların inkişaf etdirilməsi mümkün 

qiymətlərini geniş diapazonda dəyişən yüzlərlə, bəzən hətta 

minlərlə fiziki kəmiyyətlərin eyni vaxtda ölçülməsini və ya 

onlara nəzarəti tələb edir.  

  Bu zaman bir çox hallarda qərar ayrı-ayrı ölçmələrin 

nəticələrindən 

yox, 


ölçülən 

kəmiyyətlərin 

tezlik 

diapazonunun və sayının artması hesabına intensivliyi artan 



ölçmə informasiyası axınından istifadə əsasında qəbul edilir. 

Məsələn,  “Salyut  –  7”  kosmik  stansiyasının  vəziyyətinə 

nəzarət  əgər  2100  ilkin  ölçmə  çeviricilərinin  köməyi  ilə 

həyata  keçirilirdisə  və  bu  zaman  1  saniyə  ərzində  25600 

ölçmə  aparılırdısa  (1983-cü  il),  Yuqor  informasiyası 

texnilogiyaları  ETİ-nun  Məsafədən  zondlaşdırma  mərkəzi 

kosmik  informasiya  axınını  320  Mbit/san  sürətlə  qəbul 

etməyi bacarır.  

  İnsanın  böyük  həcmdə  informasiyanı  qəbul  və 

işləmə  imkanlarının  təbii  fizioloji  məhdudluğu  ölçmə 

vasitələrinin  ölçmə  informasiya  sistemləri  (ÖİS)  kimi 

növünün yaranmasına gətirib çıxardı.  

  Ölçmə sistemi (ÖS)  obyektin ona xas olan bir və ya 

bir  neçə  fiziki  kəmiyyətini  ölçmək  məqsədi  ilə,  həmçinin 

müxtəlif  məqsədlərlə  ölçmə  siqnalları  hasil  etmək  üçün 

nəzarət  olunan  obyektin  müxtəlif  nöqtələrində  yerləşdirilən 

funksional  birləşdirilmiş  ölçülərin,  ölçü  cihazlarının,  ölçmə 

çeviricilərinin,  EHM  və  digər  texniki  vasitələrin 

məcmusudur.  

  ÖS  həm  avtonom,  həm  də  içərisində  ölçmə 

vasitələrindən və hesablama qurğularından başqa, avtomatik 

idarəetmə  qurğuları,  bəzi  hallarda  tədqiqat  obyektinin 



267 

 

vəziyyəti  haqqında  qərar  qəbul  edən  qurğular  da  olan 



müxtəlif komplekslərin tərkibində tətbiq edilə bilər.  

  ÖS  arasında  elm  və  texnikada  eksperimental 

tədqiqatların  və  müxtəlif  obyektlərin  kompleks  sınaqlarının 

aparılması  üçün  nəzərdə  tutulan  elmi  tədqiqatların 

avtomatlaşdırılmış sistemləri (ETAS) xüsusi yer tutur. 

   


8.2. Ölçmə sistemləri 

   


Ümumi  anlayışlar.  Təyinatından  asılı  olaraq  ÖS 

ölçmə  informasiya,  ölçmə  nəzarətedici,  ölçmə  idarəedici 

sistemlərə  bölünür.  Həmçinin  yaxın  təsirli  və  uzaq  təsirli 

(teleölçmə sistemləri) ÖS-ni fərqləndirirlər. 

ÖS-in  girişinə  zamana  görə  dəyişən  və  (və  ya) 

məkanca  paylanan  kəmiyyətlər  çoxluğu  daxil  olur.  ÖS-in 

çıxışında  adlı  ədədlər,  yaxud  ölçülən  kəmiyyətlərin 

nisbətləri  şəklində  ölçmələrin  nəticələri  alınır.  Belə 

sistemlər  birbaşa,  dolayı,  birgə  və  cəm  ölçmələri  yerinə 

yetirə  bilər.  Birbaşa  ölçmələr  üçün  ölçmə  sistemləri  daha 

geniş yayılmışdır.  

Bütün  ÖS  üçün  bu  qəbul  edən  elementlərin  olması 

xarakterikdir:  ilkin  ölçmə  çeviricisi  (irəlidə  vericilər  (V) 

kimi  adlanacaq),  müqayisə  elementləri  (M),  ölçülər  (Ö), 

nəticəni  verən  elementlər  (NV).  Sadalanan  elementlər  ÖS-

nin  qurulması  üçün  əsasdır.  ÖS-nin  strukturunda  olan 

elementlərin sayından asılı olaraq onlar bölünür: çoxkanallı 

ÖS və ya paralel strukturlu ÖS; skanlayan ÖS və ya ardıcıl 

strukturlu  ÖS;  multipləşmiş  ÖS  və  ya  ümumi  ölüçlü  ÖS; 

çoxnöqtəli ÖS və ya paralel-ardıcıl strukturlu ÖS.  



Çoxkanallı  ölçmə  sistemləri.  Bu  sistemlər  ÖS-in  ən 

çox  yayılmış  növlərindən  biridir  və  onun  hər  bir  ölçmə 

kanalında elementlərin tam dəsti vardır (şək. 8.1).  


268 

 

 



Şə

k. 8.1. Çoxkanallı ÖS-nin struktur sxemi 

 

Çoxkanallı  ÖS  yüksək  etibarlılığa,  ölçmənin 



nəticələrini  eyni  vaxtda  aldıqda  daha  yüksək  cəldişləməyə, 

ölçülən  kəmiyyətlərə  ölçmə  vasitələrini  fərdi  seçmək 

imkanına  (bu,  bəzən  siqnalların  unifikasiya  olunmasının 

vacibliyini istisna edir) malikdir. Bu sistemlərin çatışmazlığı 

-  mürəkkəbliyin  və  qiymətin  yüksək  olmasıdır.  Həmçinin 

informasiyanın  operatora  rasional  təqdim  edilməsinin 

təşkilində çətinliklər vardır. 

Skanlayan ölçmə sistemləri. Bu sistemlər bir kanalın 

köməyi  ilə  zaman  ərzində  ardıcıl  olaraq  kəmiyyətlər 

çoxluğunun  ölçülməsini  yerinə  yetirir,  bir  dəst  elementlərə 

və skanlayıcı adlanan qurğuya (S

k

Q) malikdir (şək. 8.2).  



 

 

 



Şə

k. 8.2. Skanlayıcı ÖS-nin struktur sxemi 

 

Skanlayıcı qurğu bu hal üçün skanlayan verici adlanan 



vericini  fəzada  hərəkət  etdirir.  Bununla  belə  vericinin 

hərəkət  trayektoriyası  ya  əvvəlcədən  proqramlaşdırıla  bilər 



269 

 

(passiv  skanlama),  ya  da  skanlama  prosesində  alınan 



informasiyadan asılı olaraq dəyişə bilər (aktiv skanlama). 

Skanlayıcı  ÖV  ölçülən  kəmiyyət  məkana  görə 

paylandıqda tətbiq edilir. Parametrik sahələr (temperaturlar, 

təzyiqlər,  mexaniki  gərginliklər  və  s.)  belə  ÖV  verilən 

nöqtələrdə  sahənin  parametrlərinin  kəmiyyətcə  qiymətini 

verir.  Bəzən  skanlayıcı  ÖS-in  köməyi  ilə  tədqiq  olunan 

sahələrin 

parametrlərinin 

ekstremal 

qiymətlərini 

müəyyənləşdirir,  ya  da  bu  parametrlərin  bərabər  qiymətli 

yerlərini  tapırlar.  Bütün  ölçülən  kəmiyyətlər  üçün  ölçmə 

ə

məliyyatlarının  ardıcıl  yerinə  yetirilməsi  səbəbindən 



nisbətən  az  cəldişləmənin  olması  skanlayıcı  ÖV-nin 

çatışmazlığıdır.  



Multipləşmiş  ölçmə  sistemləri.  Bu  sistemlər  məlum 

kəmiyyətin dəyişməsinin (açılışının) bir tsikli ərzində bütün 

ölçülən  kəmiyyətlərlə  müqayisəni  yerinə  yetirməyə,  yəni 

kommutasiya  edən  qovşaqlar  tətbiq  etmədən  kəmiyyətlər 

çoxluğunu  müəyyənləşdirirməyə  imkan  verir.  Multipləşmiş 

sistemlər  hər  bir  ölçmə  kanalında  V,  M,  NV  və  bütün 

elementlər  üçün  Ö  elementinə  malikdir  (şək.  8.3). 

Multipləşmiş  ÖS  həm  də  açılışla  müvazinətləşdirən 

sistemlər də adlanır.  

 

Şə



k.8.3. Multipləşmiş ÖS-nin struktur sxemi 

 

Adətən  bu  sistemlərdə  ölçülən  kəmiyyət    xətti 



dəyişən  kəmiyyətlə 

k

x

  müqayisə  edilir.  Əgər  açılışın 

başlanma anı və   ilə 

k

x

-nın bərabərlik anı qeyd olunarsa, 



270 

 

onda    və 



k

x

-nın  bərabərlik  anında 



k

x

  qiymətinə 

mütənasib 

x

t

  intervalını  formalaşdırmaq  olar.  Sistemdə 

ölçmə  kanallarının  sayı  birdən  çox  olduqda  nəticəni  bir 

ümumi qeydiyyat və ya indikasiya qurğusuna vermək lazım 

olduqda  müqayisə  elementlərindən  M  olan  siqnalların 

bölünməsində  çətinliklər  yarana  bilər.  Bu  halda 



k

x

 

siqnalının  işçi  diapazonunu  ölçülən  kəmiyyətlərin  sayına 



görə  zonalara  bölürlər,  həm  də  hər  bir  ölçülən  kəmiyyətə 

özünün  zonası  uyğun  gəlir.  Bu  zaman    və 



k

x

-nın 


bərabərlik  anından  başqa, 

k

x

  siqnalı  ilə  hər  zonanın  aşağı 

sərhəddinə çatma anı qeyd olunmalıdır.  

Ə

gər  ölçülən  kəmiyyətlər  pilləli  dəyişən  kəmiyyətlə 



k

x

 müqayisə edilərsə, ölçmənin nəticəsinin rəqəm şəklində 

alınması  xeyli  sadələşir.  Şək.  8.4-də  multipləşmiş  ÖS 

göstərilmişdir.  

 

Şə

k. 8.4. Multipləşmiş rəqəmsal ÖS-nin struktur sxemi 



 

Burada  ölçüyə  Ö  rəqəmsal-analoq  çeviricisi  RAÇ, 

təkrarsayma  TS  sxemi,  impulslar  generatoru  G  daxildir. 

Generatorun  dayandırma  və  işəsalma  girişləri  məntiqi 

toplama  əməliyyatını  reallaşdıran  VƏ  YA  məntiqi 

elementlər  vasitəsilə  uyğun  olaraq  müqayisə  elementlərinin 

M  və  N  nəticələri  verən  elementlərin  NV  çıxışları  ilə 


271 

 

birləşdirilmişdir. Bir və ya bir neçə ölçmə kanalının ölçülən 



kəmiyyəti  ilə  RAÇ-nin  çıxışındakı  məlum  kəmiyyətin 

bərabərliyi  anında  müvafiq  elementləri  işə  düşür  və 

generator  G  dayanır.  TS-nin  çıxışında  NV  elementlərinə 

(indikatorlar, registratorlar və s.) ölçülən kəmiyyətlərin kod 

şə

klində verilən qiyməti meydana gəlir. Nəticənin verilməsi 



sona  çatdıqdan  sonra  generator  yenidən  işə  salınır  və 

sistemin işi davam edir. Bütün ölçmə kanalları üçün ümumi 

NV  elementi  olduqda  (məsələn,  informasiya  EHM-ə  daxil 

edildikdə)  ölçülən  kəmiyyətin  qiymətlərinin  qeydiyyatı  ilə 

eyni zamanda vericinin nömrəsini qeyd etmək və  ya ölçmə 

nəticələrini müvafiq vericilərə aid etməyə imkan verən digər 

üsulları tətbiq etmək vacibdir.  

Multipləşmiş  sistemlər  paralel  işləyən  ÖS  ilə 

müqayisədə  az  sayda  elementlərə  malikdir  və  fərdi  NV 

elementlər  olduqda  praktiki  olaraq  eyni  cəldişləməni  təmin 

edə bilər. Mulitpləşmiş ÖS-nin çatışmayan cəhəti müqayisə 

elementlərinin  ölçülən  kəmiyyətlərin  sayına  bərabər  böyük 

sayda  olmasıdır.  Aşağı  səviyyəli  siqnallar  ölçülərkən 

müqayisə elementləri adətən xeyli mürəkkəbləşir. 



Çoxnöqtəli ölçmə sistemləri. Bu sistemlər çox sayda 

ölçülən  kəmiyyətləri  olan  mürəkkəb  obyektlərin  tədqiqatı 

üçün  tətbiq  edilir.  Belə  sistemlərdə  ölçmə  kanallarının  sayı 

bir  neçə  minə  çata  bilər.  Ölçmə  traktının  ayrı-ayrı 

qovşaqlarının  ardıcıl  çoxqat  istifadəsi  belə  sistemlərin 

ardıcıl-paralel  prinsiplə  işləməsinə  və  ÖS  minimal 

mürəkkəbliyinə səbəb olur.  

Zaman  ərzində  paralel  və  ardıcıl  işləyən  ÖS 

qovşaqlarının  işini  razılaşdırmaq  üçün  vericilərin  V  analoq 

siqnallarının  kommutasiyası  məqsədi  ilə  belə  sistemlərdə 

ölçmə  kommutatorları  ÖK  tətbiq  edirlər  (şək.  8.5).  Ölçmə 

kommutatorları  verilmiş  metroloji  xarakteristikalara  malik 

olmalıdır  (ötürmə  əmsalının  xətası,  kommutatorun 

cəldişləməsi və s.).  



272 

 

 



 

Şə

k. 8.5. Çoxnöqtəli ÖS-nin struktur sxemi 



 

Kommutatorun ötürmə əmsalının nisbi xətası: 

1

1



=

=



=

ö



gir

çix

gir

gir

çix

k

A

A

A

A

A

δ



burada  A

çıx

  və  A



gir

  -  kommutatorun  çıxışında  və  girişində 

siqnalların  informasiya  parametrləri;  k

ö

    -  kommutatorun 

ötürmə əmsalıdır.  

Xəta 


δ

  əsasən  kommutatorda  istifadə  olunan  açar 

elementlərin  qalıq  parametrləri  ilə:  bağlı  və  açıq  açarların 

qalıq  EHQ  və  müqavimətləri  ilə  müəyyən  edilir.  Xəta  həm 

də 

ölçmə 


kanallarının 

sayından, 

vericinin 

çıxış 


müqaivmətindən  və  kommutatordan  sonra  gələn  qovşağın 

giriş müqavimətindən asılıdır.  

Kommutatorun  cəldişləməsi  adətən  bir  saniyədə 

dəyişdirilmələrin buraxıla bilən sayı ilə müəyyən olunur və 

hər şeydən əvvəl tətbiq edilən elementlərdən asılıdır.  

Çoxnöqtəli  ÖS-in  üstünlükləri  avadanlıqların  sayının 

çoxkanallı sistemlərlə müqayisədə az olması, kommutatorun 

hesabına  ölçmə  kanallarının  sayını  çoxaltmaq  imkanıdır. 

Ə

vvəl nəzərdən keçirilən ÖS ilə müqayisədə bu sistemlərin 



çatışmazlığı  sorğulanan  vericilərin  sayı  çox  olduqda 

cəldişləmənin  aşağı  düşməsi  və  kommutator  açarlarının 

qalıq parametrləri hesabına dəqiqliyin bir qədər azalmasıdır. 

   


 

 

273 

 

8.3. Teleölçmə sistemləri 

   

Ümumi  məlumatlar.  Elm  və  texnikanın  müxtəlif 

sahələrində informasiyanı təqdimetmə və ya onun sonradan 

işlənməsi  (məsələn,  EHM  köməyi  ilə)  vasitələrindən  xeyli 

məsafədə 

yerləşən 

obyektlərdə 

ölçmələrin 

həyata 


keçirilməsi  lazım  olur.  Belə  zərurət  hərəkətli  obyektlərin, 

sahə üzrə səpələnən obyektlərin (böyük sənaye müəssisələri, 

qaz  və  neft  kəmərləri)  parametrlərinin  ölçülməsində, 

həmçinin  bilavasitə  yanında  insanın  olması  qeyri-mümkün 

olan  obyektlərin  (məsələn,  atom  energetikası  obyektləri) 

parametrlərinin  ölçülməsində  yaranır.  Bu  və  bir  çox  digər 

belə məsələləri teleölçmə sistemləri (TÖS) həll edir.  

TÖS-in  yaxın təsirli ölçmə sistemlərindən fərqi  TÖS-

də  xüsusi  rabitə  kanalının  olmasıdır.  Rabitə  kanalı  dedikdə 

müxtəlif  mənbələrdən  informasiyanı  ötürmək  üçün  lazım 

olan  texniki  vasitələrin  məcmusu  başa  düşülür.  Rabitə 

kanalının  əsas  hissələrindən  biri  rabitə  xəttidir  -  xeyli  uzaq 

məsafəyə informasiya ötürülən fiziki mühitdir. Naqilli rabitə 

xətləri,  radioxətlər,  hidroakustik  və  optik  rabitə  xətləri 

fərqləndirilir. Rabitə kanalının əsas xarakteristikası tezlikləri 

buraxma  zolağı  rabitə  kanalının  növündən  və  maneələrin 

olmasından asılıdır.  

Çoxkanallı  TÖS-də  çox  siqnalların  -  ölçmə 

informasiya  daşıyıcılarının  -  rabitə  kanalı  ilə  ötürülən  və 

bütün  ölçülən  kəmiyyətlər  haqqında  informasiya  aparan 

vahid  bir  siqnalda  birləşdirilməsinə  zərurət  yaranır.  Bu 

birləşmə xüsusi kanal yaradan qurğularla həyata keçirilir.  

Vahid siqnal rabitə kanalı ilə ötürülərkən ona müxtəlif 

maneələr  təsir  edir,  bundan  başqa,  xəttin  özünün 

parametrləri  sabit  qalmır,  xarici  amillərin  təsiri  ilə  dəyişir. 

Ona  görə  də  TÖS-də  ölçülən  kəmiyyətlərin  rabitə  xətti  ilə 

ötürülməsindən xəta yaranır.  

 

Bu  xətanı  azaltmaq  üçün  ölçmə  informasiyalı 



siqnallar TÖS-də modulyasiya və kodlaşdırma adlanan əlavə 

274 

 

çevrilmələrə  məruz  qalır.  Bu,  TÖS-i  yaxın  təsirli 



sistemlərdən  fərqləndirir.  Bununla  belə  TÖS-in  qəbul  edən 

tərəfində  əks  çevirmə  -  demodulyasiya  və  dekodlaşdırma 

həyata keçirilir.  

Ölçmə  informasiyalı  siqnallardan  başqa  vahid 

ümumkanal  siqnalı  müəyyən  xidməti  informasiyaya  da 

malik  olur.  Bu  informasiya  vahid  siqnalın  hər  ölçülən 

kəmiyyət 

haqqında 

informasiya 

daşıyan 


siqnallara 

bölünməsi imkanını təmin etmək üçün lazımdır.  

 

TÖS-in ümumiləşdirilmiş struktur sxemi şək. 8.6-da 



verilmişdir. 

 

 



Şə

k. 8.6. TÖS-nin ümumiləşdirilmiş struktur sxemi: 

 ÖÇ-ölçmə çeviriciləri; KYQ-kanalyaradan qurğu; MKQ-modullaşdırma 

və kodlaşdırma qurğusu; XSFQ-xidməti siqnalları formalaşdırma 

qurğusu; RX-rabitə xətti; DMKQ-demodullaşdırma və dekodlaşdırma 

qurğusu; XSAQ-xidməti siqnalları ayırma qurğusu; MAQ-məlumatları 

bölmə qurğusu; QQ-qeydetmə qurğusu; İQ-indikasiya qurğusu 

 

Bir  neçə  mənbədən  informasiyanı  bir  rabitə  xətti  ilə 



ötürmək üçün kanalların bölünməsi üçün müxtəlif prinsiplər 

tətbiq  edirlər.  Daha  tez-tez  kanalların  zaman  və  tezlik 

bölünməsi istifadə edilir.  

Zaman 


bölünməsində 

ölçülən 


kəmiyyətlərin 

qiymətlərinin  rabitə  xətti  ilə  ardıcıl  ötürülməsi  baş  verir. 

Belə 

TÖS-də 


ölçmə 

kanallarının 

bölünməsi 

kommutatorların köməyi ilə aparılır.  

Kanalları zamana görə bölünən (KZB) TÖS-in struktur 

sxemi şək. 8.7-də verilmişdir.  



275 

 

 



Şə

k. 8.7. Kanalları zamanla bölünən TÖS-in struktur sxemi 

 

Ölçmə çeviricilərindən ÖÇ unifikasiya olunmuş siqnal 



TÖS-in  ötürücü  hissəsinin  ölçmə  kommutatorunun  ÖK1 

girişlərinə,  sonra  növbə  ilə  modulyatora  M  daxil  olur. 

Modulyatorda 

unifikasiya 

olunmuş 

siqnalın 

aralıq 

parametrinə  çevrilməsi  baş  verir  ki,  onunla  rabitə  xəttləri 



parametrlərinin  qeyri-saibtliyi  və  maneələrin  nəticəsində  

yaranan  xətaların  ən  kiçik  olması  təmin  edilir.  Ölçmə 

kommutatoru  ÖK1  takt  impulsları  generatoru  TİG  ilə 

dəyişdirilir.  

Qəbul edən tərəfdə aralıq parametr demodulyatop DM 

ilə  bu  və  ya  digər  siqnala  çevrilir  (daha  çox  sabit  cərəyan 

gərginliyinə).  Həmin  siqnal  TÖS-in  qəbuledici  hissəsinin 

ölçmə  kommutatorundan  ÖK2  ayrı-ayrı  indikasiya  (yaxud 

qeydetmə) qurğularına daxil olur.  

ÖK1  və  ÖK2  kommutatorlarının  sinxron  və  sinfaz 

işini təmin etmək üçün sistemdə dövri (DSQ) və dövrdaxili 

(DDSQ)  sinxronlaşdırma  qurğuları  nəzərdə  tutulub.  DSQ 

dövr ərzində, yəni bütün ölçmə kanallarının ötürmə müddəti 

ə

rzində  bir  dəfə  kommutatorları  məcburi  şəkildə  ilkin 



vəziyyətə  gətirərək  ÖK1  və  ÖK2  kommutatorlarının  sinfaz 

işini təmin edir. Bu zaman ötürücü tərəfdəki DSQ1 qurğusu 

qəbuledici  tərəfin  DSQ2  qurğusundan  ayrılan,  ÖK2  

kommutatorunu  ilkin  vəziyyətə  gətirmək  üçün  istifadə 



276 

 

edilən ölçmə informasiyası daşıyan siqanllardan fərqli siqnal 



hasil edir.  

Dövrdaxili  sinxronlaşdırma  qurğusu  DDSQ  dövr 

hüdudunda ÖK2-nin  sinxron işini təmin edir, yəni ÖK2-nin 

ÖK1-də olduğu kimi sürətlə dəyişməsini təmin edir.  

Tezliyin  bölünməsi  zamanı  rabitə  xətti  ilə  bir  neçə 

ölçülən  kəmiyyətin  qiymətlərinin  eyni  zamanda  (paralel) 

ötürülməsi mümkündür. Hər bir kəmiyyətin ölçülməsi üçün 

müəyyən  (hər  bir  kəmiyyət  üçün  özünə  məxsus  olan) 

altdaşıyıcı tezlikdən istifadə edirlər.  

Kanalları tezliyə  görə bölünən (KİB) TÖS-in struktur 

sxemi  şək.  8.8-də  verilmişdir.  Ölçmə  çeviricilərindən  ÖÇ 

unifikasiya 

olunmuş 

siqnallar 

altdaşıyıcı 

tezlik 


modulyatorlarının (ADM) girişlərinə daxil olur. 

 

 



Şə

k. 8.8. Kanalları tezliklə bölünən TÖS-in struktur sxemi 

 

Onlar  elə  seçilir  ki,  qəbuledici  tərəfdə  siqnalları  bir-



birindən  ayırmaq  olsun.  ADM-dən  sonrakı  süzgəclər  S 

yüksək  harmonikləri  söndürməyə  və  qonşu  kanalların 

spektrlərinin  bir-birini  örtmə  ehtimalını  aradan  qaldırmağa 

xidmət edir. Süzgəclərdən S sonra siqnallar cəmləyici C ilə 

cəmlənir  və  vahid  siqnal  şəklində  modulyatordan  M  (şək. 

8.8-də göstəirlməyib) rabitə xəttinə RX daxil olur.  

Qəbuledici  tərəfdə  vahid  siqnal  demodulyatora  DM 

daxil olur, sonra isə bölücü süzgəclərin BS köməyi ilə ayrı-

ayrı  ölçmə  məlumatlarına  uyğun  olan  siqnallara  bölünür. 

Ayrı-ayrı  siqnallar  altdaşıyıcı  demodulyatorlara  ADDM 

verilir.  Onların  çıxışında  ölçülən  kəmiyyətlərin  qiymətləri 

şə

klində  ölçmə  məlumatları  meydana  gəlir.  Bu  qiymətlər 



277 

 

ümumi  qeydetmə  və  indikasiya  qurğusuna  QİQ  daxil  ola 



bilər.  

Siqnalın  rabitə  xətti  ilə  ölçülən  kəmiyyətin  qiyməti 

ötürülən informativ parametrindən asılı olaraq TÖS cərəyan, 

tezlik,  zaman  impuls  və  rəqəm  sistemlərinə  bölünür.  Bu 

zaman modulyator M və demodulyator DM dəyişir. 


Yüklə 7,93 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   21   22   23   24   25   26   27   28   ...   46




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin