10.3 Maqnit induksiyasının ölçülməsi üsulları və
vasitələri
Ferromodulyasiya teslametrləri. Ferromodulyasiya
teslametrləri ilə zəif sabit sahələrin və ya aşağı tezlikli
dəyişkən maqnit sahələrinin maqnit induksiyası (və ya
maqnit sahəsinin gərginliyi) ölçülür. Bu cihazlar yüksək
həssaslığa malik olub kifayət qədər dəqiq ölçmə nəticəsi
355
verir. Fasiləsiz ölçmə aparmağa imkan verdikləri üçün
(məsələn, yerin maqnit sahəsinin ölçülməsi) həmin cihazlar
çox geniş yayılmışdır.
Ferromodulyasiya teslametrlərində iş prinsipi eyni
anda həm sabit, həm də dəyişkən maqnit sahəsi ilə (və ya
müxtəlif tezlikli iki dəyişkən maqnit sahəsi ilə) təsir
edildiyindən makaranın ferromaqnit oxunun maqnit
vəziyyətinin dəyişməsinə və elektromaqnit induksiyası
hadisəsinə əsaslanan ferromodulyasiya çeviricilərindən
(ferrozondlardan) istifadə edilir.
Ferromodulyasiya çeviricilərinin müxtəlif növləri
mövcuddur. Bunlardan ən geniş yayılanı diferensial
ferromodulyasiya çeviriciləridir. Şəkil 10.4 – də ölçülən
maqnit sahəsinin maqnit induksiyası (sahənin intensivliyi)
kompensasiya edilməklə tarazlı bir şəkildə çevirmə aparan
ferromodulyasiya teslametrinin sxemi verilmişdir.
FT
SÇ
SD
Q
Sək.10.4. Ölçülən maqnit sahəsinin maqnit induksiyası (sahənin
intensivliyi) kompensasiya edilməklə tarazlı bir şəkildə çevirmə aparan
ferromodulyasiya teslametrinin sxemi
Differensial ferromodulyasiya çeviricisi qarşılıqlı
olaraq qoşulmuş eyni həndəsi ölçülü və xassəli iki
permalloy mildən (S), Q generatorundan qidalanan w
həyəcanlanma sarğılarından ibarətdir. Hər iki oxa w
w
356
indikator sarğıları dolanmışdır. Sabit sahənin mövcud
olmadığı hallarda indikator sarğılarının sıxaclarındakı e.h.q
sıfıra bərabər olur, çünki w həyəcanlanma sarğılarının
yaratdığı axınlar eynidir və bir – birinə doğru
istiqamətlənmişdir. Əgər dəyişkən sahənin (həyəcanlanma
sahəsinin) üstündən vektoru milin oxuna paralel olmaqla
ölçüləsi sabit sahə (B
ü
) yerləşdirilsə, B induksiyasının
dəyişən tərkib hissəsinin əyrisi zaman oxuna nisbətən qeyri
– simmetrik olur, yəni həmin əyrinin tərkibində tək
harmonikalarla yanaşı, cüt harmonikalar da meydana gəlir
və bu zaman qeyri – simmetrikliyin dərəcəsi B
ü
kəmiyyətinin qiymətindən asılı olur. Cüt harmonikaların
indikator sarğısında yaratdığı e.h.q – nin, xüsusilə də ikinci
harmonikanın e.h.q – sinin qiyməti ölçülən sabit maqnit
sahəsinin intensivliyindən və ya maqnit induksiyasından
asılıdır.
İ
kinci harmonikanın elektrik hərəkət qüvvəsi sabit
maqnit
sahəsinin
maqnit
induksiyasının
(və
ya
intensivliyin) çeviricinin oxuna paralel olan tərkib hissəsinin
xətti funksiyasıdır, yəni: E
2
≈ kB
ü
= k
1
H
ü
(burada k və k
1
-
ferromodulyasiya
çeviricisinin
parametrlərindən,
həyəcanlanma sahəsinin tezliyindən və intensivliyindən asılı
olan çevirmə əmsalları B
ü
-
ölçülən maqnit induksiyası, H
ü
-
isə maqnit sahəsinin intensivliyidir).
İ
ndikator
sarğısının
çıxışdakı
siqnalı
(cüt
harmonikaların e.h.q. – si) ikinci harmonikanı gücləndirən
sellektiv çeviricinin (SÇ) girişinə, daha sonra isə Q
generatoru
tərəfindən
sinxronlaşdırılan
sinxron
düzləndiriciyə (SD) daxil olur. Sinxron düzləndirici ikinci
harmonikanın e.h.q – sini (E
2
) elə onun özü ilə, yəni, ölçülən
B
ü
maqnit induksiyası (və ya H
ü
)
ilə düz mütənasib olan I
k
sabit cərəyanına çevirir. Həmin I
k
sabit cərəyanı
ferromodulyasiya
çeviricisinə
yerləşdirilən
və
B
k
induksiyalı kompensasiya sahəsi yaradan əks əlaqə
sarğısından (w
k
)
keçir. Belə tarazlaşdırıcı çevirmə
357
nəticəsində elə I
k
cərəyan şiddəti yaradılır ki, kompensasiya
sahəsinin B
k
induksiyasinın qiyməti ölçülən sahənin B
ü
induksiyasının qiymətinə bərabər, istiqaməti isə B
ü
induksiyasının istiqamətinin əksinə olur, yəni, ölçülən
sahənin ( B
ü
)
kompensasiya sahəsi ilə (B
k
)
avtomatik
kompensasiyası baş verir. Əks əlaqə sarğısına qoşulan
milliampermetr ölçülən kəmiyyətin vahidləri ilə (tesla və ya
amper / metr) bölmələndirilir.
Bu cihazlarla 10
-6
.... 1.0 millitesla diapazonunda
ölçü aparıla bilir; ölçmə xətası 1.0 .... 5% təşkil edir. Son
dövrlərdə daha dəqiq ölçmə nəticəsi verən və tez ölçən
rəqəmsal ferromodulyasiya teslametrlərindən daha çox
istifadə edilməkdədir.
Qalvanomaqnit
hadisələrinə
ə
saslanan
teslametrlə r. Sabit, dəyişkən və impulslu sahələrin
ölçülməsində ən çox bu teslametrlərdən istifadə edilir. Bu
cihazların ölmə diapazonu çox geniş olub (10
-5
.... 10
2
tesla),
işlədikləri tezlik diapazonu 0 .... 30 kHz təşkil edir.
İ
nduksiyanın ölçülməsində xəta 0.2 .... 2.5% təşkil edir. Holl
vericilərinə qoyulan maqnitölçənlər çox müxtəlif sxemlər
üzrə hazırlanır. Analoq və rəqəmsal qurğuların əsaslandığı
prinsiplərə əsasən konfiqurasiya edilə bilən bu cihazlar orta
güclükdəki sahələrin ölçülməsində yüksək dəqiqliyi təmin
edir. Zəif sahələrin ölçülməsində lazımi dəqiqliyi əldə etmək
üçün isə xüsusi xəta islahetmə metodlarından istifadə edilir.
İ
kinci qrupa daxil olan maqnitölçənlərlə 1 ... 10 Tl
diapazonuna daxil olan güclü maqnit sahələri ölçülür, çünki
maqnitorezistorun çevirmə funksiyası məhz həmin
diapazonda xətti xarakter alır.
Üçüncü qrupa daxil olam maqnitölçənlərlə kifayət
qədər geniş tezlik diapazonunda (10
10
hersə qədər) zəif
dəyişkən maqnit sahələri (təxminən 10
-5
Tl) ölçülür.
Teslametrlərin arasında ən geniş yayılanı tərkibinə
Holl çeviricisi daxil olanlardır. Həmin cihazda maqnitölçən
çevirici rolunu maqnit sahəsinin təsiri ilə e.h.q yaranan Holl
358
çeviricisi oynayır. Şəkil 10.5-də ən sadə elektron
teslametrinin quruluş sxemi verilmişdir.
Holl çeviricisinin e.h.q. – si gücləndirildikdən sonra
(E
x
= S
B
B)
millivoltmetrlə ölçülür. Cərəyan şiddəti sabit
olarsa, millivoltmetrin şkalası maqnit induksiyası vahidi ilə
bölmələndirilə bilər.
HÇ
G
Şə
k. 10.5 Tərkibində Holl çeviricisi olan elektron teslametrin sxemi:
HÇ - Holl çeviricisi; G – gücləndirici
RM
SÇ
XV
Şə
k. 10.6 İnduksiya ölçən rəqəmsal cihazların sadələşdirilmiş sxemi
Tərkibində Holl çeviricisi olan teslametrlərin
istifadəsi asandır. Onlar çox geniş diapazonda sabit,
dəyişkən və impulslu maqnit sahələrinin induksiyasını
ölçməyə imkan verir. \
Hazırda əsasən rəqəmsal teslametrlər istehsal edilir.
Şə
kil 10.6-da Holl vericisinin çıxış siqnalının birbaşa
çevrilməsinə əsaslanan rəqəmsal induksiya ölçən cihazın
sxemi verilmişdir. Dəyişən I cərəyanı Holl vericisinin E
x
çıxış siqnalı selektiv SÇ gücləndiricisi vasitəsi ilə
gücləndirildikdən sonra rəqəmsal RM millivoltampermetri
359
ilə ölçülür. Holl vericisi və sxemin digər elementləri zaman
ə
rzində və temperatur dəyişdikdə stabilliyini itirdiyi üçün
bu sxem elə də dəqiq ölçü nəticələri əldə etməyə imkan
vermir.
Ölçünün dəqiqliyini artırmaq üçün müxtəlif
üsullardan istifadə edilir. Bunlara misal olaraq Holl
vericisindən çıxan siqnalın tarazlaşdırılmış qaydada
çevrilməsini göstərmək olar. Həmin metod Holl vericisindən
gələn gərginliyin (çıxış siqnalının) rəqəmsal analoq
çeviricisinin yüksək stabilliyə malik gərginliyi ilə
müqayisəsinə əsaslanır. Ölçmə vaxtını azaltmaq üçün
rəqəmsal cihazlarda tətbiq olunan digər metodlardan da
istifadə edilir (məsələn, impuls çevirməsi).
Maqnit induksiyasını ölçən, tərkibində Holl
çeviricisi olan rəqəmsal ölçü cihazlarının xətalarının
avtomatik islah edilməsi metodları arasında ən perspektivlisi
analoq qurğuların (məsələn, sürətli ölçmələrdə Holl vericisi
və gücləndiricilər) həssaslığındakı dəyişiklikləri avtomatik
islah edən sınaq siqnallarından istifadə olunmasıdır. Bu
zaman Holl çeviricisinə ölçülən B
x
maqnit sahəsindən başqa,
kommutasiya edilən əlavə sabit B
ə
maqnit sahəsi ilə təsir
edilir. Həmin əlavə sahə rəqəmsal cihazın avtomatik olaraq
kalibrlənməsini
təmin
edir.
B
x
induksiyasının
müəyyənləşdirilməsi üçün istifadə olunan rəqəmsal cihazın
sadələşdirilmiş sxemi Şək. 10.7-də verilmişdir.
e.h.q.k.c.
ROC
XV
İ
B
BQ
SÇ
S50M
RSİ
Şə
k. 10.7. Xətanı avtomatik islah edən rəqəmsal teslametrin
sadələşdirilmiş sxemi.
360
Ölçülən sahəyə ( B
x
)
yerləşdirilən Holl vericisinə
(XV) cərəyan mənbəyindən (SC) sabit cərəyan verilir.
İ
darəetmə bloku (İB) t
1
anında L induktivlik makarasını
istiqaməti ölçülən B
x
sahəsinin istiqaməti ilə eyni olan əlavə
B
ə
maqnit sahəsi yaratmaq üçün stabil sabit cərəyan
mənbəyinə (SSCM) qoşur. Holl vericisinin elektrodlarında
E
x
= S
B
(
B
x
+B
ə
)
elektrik hərəkət qüvvəsi yaranır. Həmin
e.h.q gərginlik – kod çeviricisi (E.H.Q.GKÇ) vasitəsi ilə
rəqəmsal siqnala çevrilir. E
x
qüvvəsinə mütənasib sayda
olan, RSİ reversiv sayğacı ilə sayılan impulsların sayı N
1
=
S
B
(1 + γ
s
)
(
B
x
+B
ə
)
təşkil edir (burada γ
s
sxemin
induksiyaya qarşı həssaslıq dərəcəsi ilə əlaqədar yaranan
multiplikativ xətanı göstərir, γ
s
= ∆ S
B
/ S
B
). S
B
həssaslığı
vericiyə verilən cərəyanın qiymətlərindən, ətraf mühit
temperaturundan, induksiyadan asılıdır.
t
2
anında idarəetmə bloku stabil sabit cərəyan
mənbəyini (SSCM) söndürür və B
ə
əlavə maqnit sahəsinin
B
ə
kəmiyyəti sıfıra bərabər olur. Eyni anda RSİ reversiv
sayğacı oxuma rejiminə keçir. Bu zaman RSİ sayğacının
girişinə daxil olan impulsların sayı N
2
=
S
B
(1 + γ
s
)
B
x
təşkil edir. İmpulsların bu şəkildə müəyyən olunan sayı
rəqəmsal statik kod kimi gərginlik – kod çeviricisi
(E.H.Q.GMK) tərəfindən qeydə alınır.
Beləliklə, (t
2
– t
1
) müddəti ərzində RSİ sayğacının
registrində impulsların qeyd edilən miqdarı: N
3
= N
1
– N
2
=
S
B
(1 + γ
s
)
B
Ə
.
BQ bölmə qurğusunun girişinə daxil olan N
2
və N
3
kodları elə olmalıdır ki, N
2
bölünən,
N
3
kodu isə
bölən ədəd olsun. Bölmənin nəticəsi BQ bölmə qurğusunun
çıxış registrində rəqəmsal kod şəklində (N
2
/
N
3
=
B
x
/ B
ə
)
qeydə alınır.
Bu ifadədən məlum olduğu kimi, N
2
/
N
3
nisbəti
kalibrləmədən sonra γ
s
həssaslıq dərəcəsindən asılı olmur.
Rəqəmsal oxuyucu cihazda B
x
kəmiyyətinin ölçülən
qiymətini əldə etmək üçün B
ə
ölçülən kəmiyyətin vahid
qiyməti kimi qəbul edilir və belə olan halda N
2
/
N
3
361
nisbətinə uyğun qeyd edilmiş kod ölçülən kəmiyyətin
qiymətinə bərabər olur.
Kvant
teslametrlə ri.
Kvant
teslametrləri
induksiyanın ölçülməsində son dərəcə dəqiq nəticə
vermələri (ölçmə xətası 0.005% - dən azdır) və ətalət
dəyərinin demək olar ki, sıfıra yaxın olması (cihazın
ölçməyə sərf etdiyi vaxt 0.1 .... 0.001 san) ilə fərqlənir. Bu
cihazlar sabit və dəyişən maqnit sahələrinin induksiyasının
0.01 ..... 10 Tl diapazonuna daxil olan qiymətlərini ölçə
bilir. Sabit sahələrdə bu diapazon zəif induksiyaları da (10
-6
)
ə
hatə edəcək qədər genişlənir. Zəif maqnit sahələrini
(məsələn yerin maqnit sahəsi) ölçmək üçün atomların lazer
ş
üası ilə həyəcanlandırılmasına və ya nüvənin sərbəst
presessiyasına əsaslanan cihazlardan istifadə olunur.
Dəyişkən maqnit sahələri çox vaxt elektron və ya nüvə
rezonansı hadisəsinə əsaslanan maqnitölçənlərlə ölçülür.
Müasir maqnitölçənlər, onların ölçən hissəsinə xüsusi
naqillə birləşdirilən fərdi vericilərlə təchiz edilir. Onların
tərkibinə analoq və ya (əksər hallarda) rəqəmsal hesablama
- oxuma qurğuları, eləcə də əldə edilən məlumatların EHM
vasitəsi ilə emalı üçün xüsusi modulları olur.
Məcburi nüvə presessiyası hadisəsinə əsaslanan
maqnitölçənlər zəif və orta güclü sabit maqnit sahələrinin
ölçülməsi üçün nəzərdə tutulmuşdur. Bu cihazın
sadələşdirilmiş sxemi Şək. 10.8-də verilmişdir.
Tərkibində işçi maddə qoyulmuş ampula olan kvant
maqnitölçən çevirici (KMC) ölçülən B
x
sahəsinə elə
yerləşdirilir ki, HS həyəcanlanma sarğısının oxu sahənin
istiqamətinə perpendikulyar olsun. Yüksək tezlik generatoru
(YTG) yüksək ω tezlikli h elektromaqnit sahəsi yaradır. HS
həyəcanlanma sarğısının induktivliyi və S kondensatorunun
tutumu möhkəmlik əmsalı yüksək tezlik generatorunun Q
möhkəmlik
ə
msalına
bərabər
olan
rəqs
konturu
formalaşdırır.
Kondensatorun
tutumunu
tədricən
362
dəyişdirməklə ω = ω
0
əldə etmək və nüvə maqnit rezonansı
hadisəsi yaratmaq olar.
Ə
D
ATG
HS
Fφ
φφ
φ
YTG
YTG
DM
ATG
EO
KMS
Şə
k. 10.8 Məcburi nüvə presessiyası hadisəsinə əsaslanan kvant
teslametrinin (maqnitölçəninin) quruluş sxemi.
Rezonans zamanı nüvələrin maqnit momentinin
presessiya bucağı nüvələrin həyəcanlanma sarğısından
enerji udması nəticəsində xeyli arta bilər. Bu, möhkəmlik
ə
msalı Q – nün artmasına və nəticə etibarı ilə generatorun
çıxışındakı U
1
gərginliyinin azalmasına gətirib çıxarır. Bu
hadisənin vizual olaraq müşahidə edilə bilməsi üçün
(məsələn, EO elektron osilloqrafının ekranında) rezonans
hadisəsi dövri əsasda təkrarlanmalı, U
1
siqnalı fasiləsiz
olmalıdır. Buna nail olmaq üçün əlavə olaraq aşağı f
m
tezlikli, ölçülən sabit B
x
sahəsini modulyasiya edən B
M
sahəsi yaradılır. Modulyasiya sahəsi aşağı tezlik
generatorundan cərəyan verilən əlavə dolağın (ƏD) köməyi
ilə yaradılır. Modulyasiya sahəsinin intensivliyini R
müqavimətini dəyişdirməklə dəyişdirmək mümkündür ki, bu
da cihazın həssaslıq dərəcəsini nizamlamağa kömək edir.
363
Maqnitölçən çeviricidə hər üç sahənin təsirinə məruz
qalan atomların presessiyasının tezliyi növbəti ifadə ilə
müəyyən olunur: ω
0t
= γ (B
x
+ B
M
sinω
M
t)
(burada γ- məlum
giromaqnit nisbətidir).
(ω
0
- ω
M
) < ω <
(ω
0
+ ω
M
)
olarsa, bir modulyasiya
dövründə enerji udulması prosesi iki dəfə təkrarlanar.
Rezonans əyrilərini EO elektron osilloqrafının
ekranında müşahidə edə bilmək üçün osilloqrafın Y və X
girişlərinə daxil olan U
x
və U
y
siqnalı yaradılır. U
y
siqnalı
növbəti qaydada yaradılır: yüksək tezlikli, modulyasiya
edilmiş rezonans gərginliyi U
1
yüksək tezlik gücləndiricisi
(YTG)
vasitəsi
ilə
gücləndirildikdən
sonra
DM
demodulyatoru və aşağı tezlik gücləndiricisinin (ATG)
köməyi ilə nüvə rezonansı siqnalına (U
y
)
çevrilir (bax: Şək.
10.8-də elektron osilloqrafın ekranı).
U
x
siqnalı rezonans siqnalını X oxu boyunca açan
modulyasiya gərginliyidir. Faza dəyişdiricisinin (FD)
köməyi ilə rezonansın vəziyyətini osilloqrafın ekranına
dəqiq vermək olar: ekranda göstərilən iki impuls açılma
ə
yrisinin mərkəzindən keçən oxa nəzərən simmetrik
olmalıdır. Beləliklə, ω tezliyini dəyişdirməklə osilloqrafın
ekranındakı təsvir əldə edilir. Təsvir əldə edilən anda
yüksək tezlikli tezlikölçənlə yüksək tezlik generatorunun f
tezliyi ölçülür. Maqnit sahəsinin ölçülən kəmiyyəti Bx =
2πf/γ tənliyi əsasında yüksək dəqiqliklə hesablanır.
Quruluş baxımından mis lülənin içinə yerləşdirilmiş
maqnitölçən çevirici, HS həyəcanlanma sarğısı və əlavə
dolaq (ƏD) yüksək tezlik kabelinə birləşdirilmiş vəziyyətdə
maqnitölçənin zondunu (vericinin) təşkil edir. Bu sxemdən
sənayedə istehsal olunan və müxtəlif γ giromaqnit əmsalları
olan dörd fərqli nüvəli material ehtiva edən, 0.025 .... 2.5 Tl
ölçü diapazonuna malik E11-25 cihazının konstruksiyasında
istifadə edilmişdir.
Nüvələrin sərbəst presessiyası hadisəsinə əsaslanan
maqnitölçənlə
zəif
sabit
sahələr
(≈10
-4
)
ölçülür.
364
Rəsədxanalarda, aeromaqnit tədqiqatlarda və dənizlərdə
aparılan maqnit kəşfiyyatı ölçmələrində Yerin geomaqnit
sahəsinin skalyar və vektorial qiymətinin ölçülməsi vasitəsi
kimi geniş istifadə olunur.
Sərbəst presessiya metodu aşağıdakı hadisəyə
ə
saslanır: yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, maqnitölçən
çevirici mahiyyət etibarı ilə atomlarının nüvəsi müəyyən
maqnit momentinə malik olan müvafiq maye ilə (məsələn,
hidrogen nüvəsindən istifadə edilirsə, distillə edilmiş su)
doldurulmuş, üzərinə ölçü sarğısı (QM) dolanmış
ampuladır. Ölçülən sahənin B
x
induksiyasının istiqamətinə
perpendikulyar güclü qütbiləşdirmə sahəsi B
q
yaradılarsa
(məsələn, xüsusi qütbiləşdirmə sarğısı (QS) vasitəsi ilə), bir
müddət sonra nüvələrin maqnit momentlərinin istiqaməti B
q
sahəsinin istiqaməti ilə eyni olacaq. B
q
qütbüləşdirmə sahəsi
qəflətən ləğv edilərsə, nüvələr, maqnit momentlərinin
istiqaməti demək olar ki, dəyişmədən ölçülən B
x
sahə si
ə
trafında ω
x
= γ B
x
tezliyi ilə presessiya hərəkətinə
başlayacaq, qəbuledici QM makarasında f
x
tezlikli e.h.q
yaranmasına səbəb olacaqdır.
Bu zaman işçi mayenin tərkibindəki ayrı – ayrı
atomların nüvələrinin presessiya hərəkətinin ümumi
istiqamətdən ayrılması nəticəsində baş verən, rəqsləri
söndürən boşalma prosesləri (relaksasiya) presessiya
hərəkətinin bucağı və amplitudunun, dolayısı ilə qəbuledici
QM makarasındakı siqnalın da amplitudasını azaldır.
Beləliklə, bu tip maqnitölçənlərin hazırlanması
zamanı iki vacib cəhət nəzərə alınmalıdır: qəbuledici QM
makarasında yaranan siqnalların çox zəif olması (bir neçə
mikrovolt) və f
x
tezliyinin ölçülməsi üçün vaxtın, boşalma
proseslərinin (relaksasiya) təsiri nəticəsində çox qısa olması
(ampulaya qoyulan müxtəlif işçi maddələrdə boşalma
prosesləri rəqsləri 1 ... 2 saniyəyə tamamilə söndürür (yəni
presessiya hərəkətini tam dayandırır)).
365
Bu maqnitölçənlərin vericilərinə iki sarğı (QM və
QS) deyil, həm qütbiləşdirici, həm də ölçü sarğısı rolunu
oynayan bir sarğı qoyula bilər. Sərbəst presessiya metodu ilə
işləyən kvant teslametrləri arasında ən geniş yayılanlar bir
makaralı teslametrlərdir (Şək. 10.9).
Bu maqnitölçən çevirici üzərinə bir ədəd həm
qəbuledici sarğı (QM), həm də bəzi hallarda qütbləşdirici
sarğı (QS) rolunu oynayan O sarğısı dolanmış toroiddən
(baranka formalı halqadan) ibarətdir. Bu quruluş forması
vericinin
fəzada
yerləşdirilmə
istiqamətindən
asılı
olmayaraq presessiya siqnalı almağa imkan verir. Ampulaya
doldurulan işçi maddə olaraq 2.1 və 1.2 saniyə relaksasiya
vaxtı verən heptandan (C
7
H
16
) istifadə edilir (Heptanın
relaksasiya vaxtı demək olar ki, temperaturdan asılı deyil).
Dostları ilə paylaş: |