Məmmədov N. R.,Aslanov Z. Y.,Seydəliyev İ. M.,Hacızalov M. N.,Dadaşova K. S



Yüklə 7,93 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə33/46
tarix24.05.2020
ölçüsü7,93 Mb.
#31490
1   ...   29   30   31   32   33   34   35   36   ...   46
Zabit-Aslanov metrologiya


10.3 Maqnit induksiyasının ölçülməsi üsulları və 

vasitələri 

 

 

Ferromodulyasiya teslametrləri. Ferromodulyasiya 

teslametrləri  ilə  zəif  sabit  sahələrin  və  ya    aşağı  tezlikli 

dəyişkən  maqnit  sahələrinin  maqnit  induksiyası  (və  ya 

maqnit  sahəsinin  gərginliyi)  ölçülür.  Bu  cihazlar  yüksək 

həssaslığa  malik  olub  kifayət  qədər  dəqiq  ölçmə  nəticəsi 



355 

 

verir.  Fasiləsiz  ölçmə  aparmağa  imkan  verdikləri  üçün 



(məsələn,  yerin maqnit sahəsinin ölçülməsi) həmin cihazlar 

çox geniş  yayılmışdır.  

 

Ferromodulyasiya  teslametrlərində  iş  prinsipi  eyni 



anda  həm  sabit,  həm  də  dəyişkən  maqnit  sahəsi  ilə  (və  ya 

müxtəlif  tezlikli  iki  dəyişkən  maqnit  sahəsi  ilə)  təsir 

edildiyindən  makaranın  ferromaqnit  oxunun  maqnit 

vəziyyətinin  dəyişməsinə  və  elektromaqnit  induksiyası 

hadisəsinə  əsaslanan  ferromodulyasiya  çeviricilərindən 

(ferrozondlardan) istifadə edilir.  

 

Ferromodulyasiya  çeviricilərinin  müxtəlif  növləri 



mövcuddur.  Bunlardan  ən  geniş  yayılanı  diferensial 

ferromodulyasiya  çeviriciləridir.  Şəkil  10.4  –  də  ölçülən 

maqnit  sahəsinin  maqnit  induksiyası  (sahənin  intensivliyi) 

kompensasiya  edilməklə  tarazlı  bir  şəkildə  çevirmə  aparan 

ferromodulyasiya teslametrinin sxemi verilmişdir.  

 

FT 



SÇ 

SD 

 

Sək.10.4. Ölçülən maqnit sahəsinin maqnit induksiyası (sahənin 



intensivliyi) kompensasiya edilməklə tarazlı bir şəkildə çevirmə aparan 

ferromodulyasiya teslametrinin sxemi 

 

 

Differensial  ferromodulyasiya  çeviricisi  qarşılıqlı 



olaraq  qoşulmuş  eyni  həndəsi  ölçülü  və  xassəli  iki 

permalloy  mildən  (S),    Q  generatorundan  qidalanan  w 

həyəcanlanma  sarğılarından  ibarətdir.  Hər  iki  oxa  w



 


356 

 

indikator  sarğıları  dolanmışdır.  Sabit  sahənin  mövcud 



olmadığı  hallarda  indikator  sarğılarının  sıxaclarındakı  e.h.q 

sıfıra  bərabər  olur,  çünki  w  həyəcanlanma  sarğılarının 

yaratdığı  axınlar  eynidir  və  bir  –  birinə  doğru 

istiqamətlənmişdir.  Əgər  dəyişkən  sahənin  (həyəcanlanma 

sahəsinin)  üstündən  vektoru  milin  oxuna  paralel  olmaqla  

ölçüləsi  sabit  sahə  (B



ü

)    yerləşdirilsə,  B  induksiyasının 

dəyişən tərkib hissəsinin əyrisi zaman oxuna nisbətən qeyri 

–  simmetrik  olur,  yəni  həmin  əyrinin  tərkibində  tək 

harmonikalarla  yanaşı,  cüt  harmonikalar  da  meydana  gəlir 

və  bu  zaman  qeyri  –  simmetrikliyin  dərəcəsi  B



ü 

 

kəmiyyətinin  qiymətindən  asılı  olur.  Cüt  harmonikaların 

indikator sarğısında yaratdığı e.h.q – nin, xüsusilə də ikinci 

harmonikanın  e.h.q  –  sinin  qiyməti  ölçülən  sabit  maqnit 

sahəsinin  intensivliyindən  və  ya  maqnit  induksiyasından 

asılıdır.  

 

İ

kinci  harmonikanın  elektrik  hərəkət  qüvvəsi  sabit 



maqnit 

sahəsinin 

maqnit 

induksiyasının 



(və 

ya  


intensivliyin) çeviricinin oxuna paralel olan tərkib hissəsinin 

xətti  funksiyasıdır,  yəni:  E



2

    kB

ü

  =  k

1

H

ü

 

(burada  k  və  k

1



ferromodulyasiya 



çeviricisinin 

parametrlərindən, 

həyəcanlanma sahəsinin tezliyindən və intensivliyindən asılı 

olan çevirmə əmsalları B



ü

 - 

ölçülən maqnit induksiyası, H



ü 

- 

isə maqnit sahəsinin  intensivliyidir).  

 

İ



ndikator 

sarğısının 

çıxışdakı 

siqnalı 


(cüt 

harmonikaların  e.h.q.  –  si)  ikinci  harmonikanı  gücləndirən 

sellektiv  çeviricinin  (SÇ)  girişinə,  daha  sonra  isə  Q 

generatoru 

tərəfindən 

sinxronlaşdırılan 

sinxron 

düzləndiriciyə  (SD)  daxil  olur.  Sinxron  düzləndirici  ikinci 

harmonikanın e.h.q – sini (E

2

) elə onun özü ilə, yəni, ölçülən  



B

ü

 maqnit induksiyası (və ya H



ü

 ) 

ilə düz mütənasib olan I





 

sabit  cərəyanına  çevirir.  Həmin  I





 

sabit  cərəyanı 

ferromodulyasiya 

çeviricisinə 

yerləşdirilən 

və 


B

k

 

 



induksiyalı  kompensasiya  sahəsi  yaradan    əks    əlaqə 

sarğısından  (w



k

keçir.    Belə  tarazlaşdırıcı  çevirmə 



357 

 

nəticəsində elə I



k

 

cərəyan şiddəti yaradılır ki, kompensasiya 

sahəsinin  B

k

 

induksiyasinın  qiyməti  ölçülən  sahənin  B



ü

 

induksiyasının  qiymətinə  bərabər,  istiqaməti  isə  B



ü

 

induksiyasının  istiqamətinin    əksinə  olur,  yəni,  ölçülən 



sahənin  (B

ü

kompensasiya  sahəsi  ilə  (B



k

avtomatik 

kompensasiyası  baş  verir.  Əks  əlaqə  sarğısına  qoşulan 

milliampermetr ölçülən kəmiyyətin vahidləri ilə (tesla və ya 

amper / metr)  bölmələndirilir. 

 

Bu  cihazlarla  10



-6 

....  1.0  millitesla  diapazonunda 

ölçü  aparıla  bilir;  ölçmə  xətası  1.0  ....  5%  təşkil  edir.  Son 

dövrlərdə  daha  dəqiq  ölçmə  nəticəsi  verən  və  tez  ölçən 

rəqəmsal  ferromodulyasiya  teslametrlərindən  daha  çox 

istifadə edilməkdədir.  

 

Qalvanomaqnit 

hadisələrinə 

ə

saslanan 



teslametrlər.  Sabit,  dəyişkən  və  impulslu  sahələrin 

ölçülməsində  ən  çox  bu  teslametrlərdən  istifadə  edilir.  Bu 

cihazların ölmə diapazonu çox geniş olub (10

-5 


.... 10

2

 tesla), 



işlədikləri  tezlik  diapazonu  0  ....  30  kHz  təşkil  edir. 

İ

nduksiyanın ölçülməsində xəta 0.2 .... 2.5% təşkil edir. Holl 



vericilərinə  qoyulan  maqnitölçənlər  çox  müxtəlif  sxemlər 

üzrə  hazırlanır.  Analoq  və  rəqəmsal  qurğuların  əsaslandığı 

prinsiplərə əsasən konfiqurasiya edilə bilən bu cihazlar orta 

güclükdəki  sahələrin  ölçülməsində  yüksək  dəqiqliyi  təmin 

edir. Zəif sahələrin ölçülməsində lazımi dəqiqliyi əldə etmək 

üçün isə xüsusi xəta islahetmə metodlarından istifadə edilir. 

 

İ

kinci  qrupa  daxil  olan  maqnitölçənlərlə  1  ...  10  Tl 



diapazonuna daxil olan güclü maqnit sahələri ölçülür, çünki 

maqnitorezistorun  çevirmə  funksiyası  məhz  həmin 

diapazonda xətti xarakter alır.  

 

Üçüncü  qrupa  daxil  olam  maqnitölçənlərlə  kifayət 



qədər  geniş  tezlik  diapazonunda  (10

10 


  hersə  qədər)  zəif 

dəyişkən maqnit sahələri (təxminən 10

-5 

Tl) ölçülür.  



 

Teslametrlərin  arasında  ən  geniş  yayılanı  tərkibinə 

Holl çeviricisi daxil olanlardır. Həmin cihazda maqnitölçən 

çevirici rolunu maqnit sahəsinin təsiri ilə e.h.q yaranan Holl 



358 

 

çeviricisi  oynayır.  Şəkil  10.5-də  ən  sadə  elektron 



teslametrinin quruluş sxemi verilmişdir.  

 

Holl çeviricisinin e.h.q. – si gücləndirildikdən sonra 



(E

x

  =  S

B

B)

  millivoltmetrlə  ölçülür.  Cərəyan  şiddəti  sabit 

olarsa, millivoltmetrin şkalası maqnit induksiyası vahidi ilə 

bölmələndirilə bilər.  

 

HÇ 

 

Şə



k. 10.5 Tərkibində Holl çeviricisi olan elektron teslametrin sxemi: 

HÇ - Holl çeviricisi; G – gücləndirici 



RM 

SÇ 

XV 

 

Şə



k. 10.6 İnduksiya ölçən rəqəmsal cihazların sadələşdirilmiş sxemi 

 

Tərkibində  Holl  çeviricisi  olan  teslametrlərin 



istifadəsi  asandır.  Onlar  çox  geniş  diapazonda  sabit, 

dəyişkən  və  impulslu  maqnit  sahələrinin  induksiyasını 

ölçməyə imkan verir. \ 

 

Hazırda  əsasən  rəqəmsal  teslametrlər  istehsal  edilir. 



Şə

kil  10.6-da  Holl  vericisinin    çıxış  siqnalının  birbaşa 

çevrilməsinə  əsaslanan  rəqəmsal  induksiya  ölçən  cihazın 

sxemi  verilmişdir.  Dəyişən  I  cərəyanı  Holl  vericisinin    E



çıxış  siqnalı  selektiv  SÇ  gücləndiricisi  vasitəsi  ilə 

gücləndirildikdən  sonra  rəqəmsal  RM  millivoltampermetri 


359 

 

ilə ölçülür. Holl vericisi və sxemin digər elementləri zaman 



ə

rzində  və  temperatur  dəyişdikdə  stabilliyini  itirdiyi  üçün  

bu  sxem  elə  də  dəqiq  ölçü  nəticələri  əldə  etməyə  imkan 

vermir.  

 

Ölçünün  dəqiqliyini  artırmaq  üçün  müxtəlif 



üsullardan  istifadə  edilir.  Bunlara  misal  olaraq  Holl 

vericisindən  çıxan  siqnalın  tarazlaşdırılmış  qaydada 

çevrilməsini göstərmək olar. Həmin metod Holl vericisindən 

gələn  gərginliyin  (çıxış  siqnalının)  rəqəmsal  analoq 

çeviricisinin  yüksək  stabilliyə  malik  gərginliyi  ilə 

müqayisəsinə  əsaslanır.  Ölçmə  vaxtını  azaltmaq  üçün 

rəqəmsal  cihazlarda  tətbiq  olunan  digər  metodlardan  da 

istifadə edilir (məsələn, impuls çevirməsi).  

 

Maqnit  induksiyasını  ölçən,  tərkibində  Holl 



çeviricisi  olan  rəqəmsal  ölçü  cihazlarının  xətalarının 

avtomatik islah edilməsi metodları arasında ən perspektivlisi 

analoq qurğuların (məsələn, sürətli ölçmələrdə  Holl vericisi 

və gücləndiricilər)   həssaslığındakı dəyişiklikləri avtomatik 

islah  edən  sınaq  siqnallarından  istifadə  olunmasıdır.  Bu 

zaman Holl çeviricisinə ölçülən B



x

 

maqnit sahəsindən başqa, 

kommutasiya  edilən  əlavə  sabit  B

ə

 



 

maqnit  sahəsi  ilə  təsir 

edilir. Həmin əlavə sahə rəqəmsal cihazın avtomatik olaraq 

kalibrlənməsini 

təmin 

edir. 


B

x

 

induksiyasının 



müəyyənləşdirilməsi  üçün  istifadə  olunan  rəqəmsal  cihazın 

sadələşdirilmiş sxemi Şək. 10.7-də verilmişdir.  



e.h.q.k.c. 

ROC 

XV 

İ



BQ 

SÇ 

S50M 

RSİ 

 

Şə



k. 10.7. Xətanı avtomatik islah edən rəqəmsal teslametrin 

sadələşdirilmiş sxemi. 



360 

 

 



Ölçülən  sahəyə  (B

x

yerləşdirilən  Holl  vericisinə 

(XV)    cərəyan  mənbəyindən    (SC)  sabit  cərəyan  verilir.  

İ

darəetmə  bloku  (İB)  t



1

  anında  L  induktivlik  makarasını 

istiqaməti ölçülən B

x

 sahəsinin istiqaməti ilə eyni olan əlavə 



B

ə

 

maqnit  sahəsi  yaratmaq  üçün  stabil  sabit  cərəyan 

mənbəyinə (SSCM) qoşur.  Holl vericisinin  elektrodlarında 



E

x

  =  S



(

 

B

x

+B

ə

elektrik  hərəkət  qüvvəsi  yaranır.  Həmin 

e.h.q  gərginlik  –  kod  çeviricisi  (E.H.Q.GKÇ)  vasitəsi  ilə 

rəqəmsal  siqnala  çevrilir.  E



 

qüvvəsinə  mütənasib  sayda 

olan, RSİ reversiv sayğacı ilə  sayılan impulsların sayı N

1

 =

 

S





(1  +  γ

s

)

 

(

 

B

x

+B

ə

təşkil  edir  (burada  γ



 

sxemin 


induksiyaya  qarşı  həssaslıq  dərəcəsi  ilə  əlaqədar  yaranan 

multiplikativ  xətanı  göstərir,  γ





  =  S



/  S

B

).  S



 

həssaslığı 

vericiyə  verilən  cərəyanın  qiymətlərindən,  ətraf  mühit 

temperaturundan, induksiyadan asılıdır.  

 

t



anında  idarəetmə  bloku  stabil  sabit  cərəyan 

mənbəyini  (SSCM)  söndürür  və  B

ə

  əlavə  maqnit  sahəsinin 



B

ə

 

kəmiyyəti  sıfıra  bərabər  olur.  Eyni  anda  RSİ  reversiv 

sayğacı  oxuma  rejiminə  keçir.  Bu  zaman  RSİ  sayğacının 

girişinə  daxil  olan  impulsların  sayı    N

2

  =

  S





(1  +  γ

s

)

   

B

x

  

təşkil  edir.  İmpulsların  bu  şəkildə  müəyyən  olunan  sayı 

rəqəmsal  statik  kod  kimi  gərginlik  –  kod  çeviricisi 

(E.H.Q.GMK) tərəfindən qeydə alınır.  

 

Beləliklə,  (t



2

  –  t


1

)  müddəti  ərzində    RSİ  sayğacının 

registrində impulsların qeyd edilən miqdarı: N



= N

1

 – N

2

 = 

S



(1 + γ

s

)

  

B

Ə

 . 

BQ bölmə qurğusunun girişinə daxil olan N

və  N



3   

kodları elə olmalıdır ki,  N



bölünən, 



   

N



 

kodu isə 

bölən ədəd olsun. Bölmənin nəticəsi BQ bölmə qurğusunun 

çıxış registrində rəqəmsal kod şəklində (N







 

N

3

 = 

 

B

x

 / B

ə

 ) 


qeydə alınır.  

 

Bu  ifadədən  məlum  olduğu  kimi,  N







 

N



 

nisbəti 


kalibrləmədən  sonra  γ



 

həssaslıq  dərəcəsindən  asılı  olmur. 

Rəqəmsal  oxuyucu  cihazda  B

x

  kəmiyyətinin  ölçülən 

qiymətini  əldə  etmək  üçün  B

ə

 



 

ölçülən  kəmiyyətin  vahid 

qiyməti  kimi  qəbul  edilir  və  belə  olan  halda    N





 

N



 


361 

 

nisbətinə  uyğun  qeyd  edilmiş  kod  ölçülən  kəmiyyətin 



qiymətinə bərabər olur.  

 

Kvant 



teslametrləri

Kvant 


teslametrləri 

induksiyanın  ölçülməsində  son  dərəcə  dəqiq  nəticə 

vermələri  (ölçmə  xətası  0.005%  -  dən  azdır)  və  ətalət 

dəyərinin  demək  olar  ki,  sıfıra  yaxın  olması  (cihazın 

ölçməyə sərf etdiyi vaxt  0.1 .... 0.001 san)  ilə fərqlənir. Bu 

cihazlar  sabit  və  dəyişən  maqnit  sahələrinin  induksiyasının 

0.01  .....  10  Tl  diapazonuna  daxil  olan  qiymətlərini  ölçə 

bilir. Sabit sahələrdə bu diapazon zəif induksiyaları da (10

-6



ə



hatə  edəcək  qədər  genişlənir.  Zəif  maqnit  sahələrini 

(məsələn  yerin maqnit sahəsi) ölçmək üçün atomların lazer 

ş

üası  ilə  həyəcanlandırılmasına  və  ya  nüvənin  sərbəst 



presessiyasına  əsaslanan  cihazlardan  istifadə  olunur. 

Dəyişkən  maqnit  sahələri  çox  vaxt  elektron  və  ya  nüvə 

rezonansı  hadisəsinə  əsaslanan  maqnitölçənlərlə  ölçülür. 

Müasir  maqnitölçənlər,  onların  ölçən  hissəsinə  xüsusi 

naqillə  birləşdirilən  fərdi  vericilərlə  təchiz  edilir.  Onların 

tərkibinə analoq və ya  (əksər hallarda) rəqəmsal hesablama 

- oxuma qurğuları, eləcə də əldə edilən məlumatların EHM 

vasitəsi ilə emalı üçün xüsusi modulları olur.  

 

Məcburi  nüvə  presessiyası  hadisəsinə  əsaslanan 



maqnitölçənlər  zəif  və  orta  güclü  sabit  maqnit  sahələrinin 

ölçülməsi  üçün  nəzərdə  tutulmuşdur.  Bu  cihazın 

sadələşdirilmiş sxemi Şək. 10.8-də verilmişdir.  

 

Tərkibində işçi maddə qoyulmuş ampula olan kvant 



maqnitölçən  çevirici  (KMC)  ölçülən  B

sahəsinə  elə  

yerləşdirilir  ki,  HS  həyəcanlanma  sarğısının  oxu  sahənin 

istiqamətinə perpendikulyar olsun. Yüksək tezlik generatoru  

(YTG) yüksək ω tezlikli  h elektromaqnit sahəsi yaradır. HS 

həyəcanlanma sarğısının induktivliyi və S kondensatorunun 

tutumu  möhkəmlik  əmsalı    yüksək  tezlik  generatorunun  Q 

möhkəmlik 

ə

msalına 


bərabər 

olan 


rəqs 

konturu 


formalaşdırır. 

Kondensatorun 

tutumunu 

tədricən 



362 

 

dəyişdirməklə ω = ω



 əldə etmək və nüvə maqnit rezonansı 

hadisəsi yaratmaq olar.  

 

Ə





ATG 

HS 

Fφ

φφ

φ 



YTG 

YTG 

DM 

ATG 

EO 

KMS 

 

Şə



k. 10.8 Məcburi nüvə presessiyası hadisəsinə əsaslanan kvant 

teslametrinin (maqnitölçəninin) quruluş sxemi. 

 

 

Rezonans  zamanı  nüvələrin  maqnit  momentinin 



presessiya  bucağı  nüvələrin  həyəcanlanma  sarğısından 

enerji  udması  nəticəsində  xeyli  arta  bilər.  Bu,  möhkəmlik 

ə

msalı  Q  –  nün  artmasına  və  nəticə  etibarı  ilə  generatorun 



çıxışındakı  U

1

 

gərginliyinin  azalmasına  gətirib  çıxarır.  Bu 



hadisənin  vizual  olaraq  müşahidə  edilə  bilməsi  üçün 

(məsələn,  EO  elektron  osilloqrafının  ekranında)  rezonans 

hadisəsi  dövri  əsasda  təkrarlanmalı,  U

siqnalı  fasiləsiz 

olmalıdır.  Buna  nail  olmaq  üçün  əlavə  olaraq    aşağı    f

m

 

tezlikli,  ölçülən  sabit  B



x

 

  sahəsini  modulyasiya  edən  B



M

 

sahəsi  yaradılır.  Modulyasiya  sahəsi  aşağı  tezlik 



generatorundan cərəyan verilən əlavə dolağın (ƏD) köməyi 

ilə  yaradılır.  Modulyasiya  sahəsinin  intensivliyini  R 

müqavimətini dəyişdirməklə dəyişdirmək mümkündür ki, bu 

da cihazın həssaslıq dərəcəsini nizamlamağa kömək edir.  



363 

 

 



Maqnitölçən çeviricidə hər üç sahənin təsirinə məruz 

qalan  atomların  presessiyasının  tezliyi  növbəti  ifadə  ilə 

müəyyən olunur: ω

0t

 = γ (B



+ B

M

sinω

M

t)

 (burada γməlum 

giromaqnit nisbətidir). 

 (ω


0

  -  ω

M

)  <  ω  <



0



  +  ω

M

olarsa,  bir  modulyasiya 

dövründə enerji udulması prosesi iki dəfə təkrarlanar.  

 

Rezonans  əyrilərini  EO  elektron  osilloqrafının 



ekranında  müşahidə  edə  bilmək  üçün  osilloqrafın  Y  və  

girişlərinə daxil olan U



x

 

və U



y  

 

siqnalı yaradılır. U





 

 siqnalı 

növbəti  qaydada  yaradılır:  yüksək  tezlikli,  modulyasiya 

edilmiş rezonans gərginliyi U





 

 yüksək tezlik gücləndiricisi 

(YTG) 

vasitəsi 



ilə 

gücləndirildikdən 

sonra 

DM 


demodulyatoru  və  aşağı  tezlik  gücləndiricisinin  (ATG) 

köməyi ilə nüvə rezonansı siqnalına  (U



y

çevrilir (bax: Şək. 

10.8-də elektron osilloqrafın ekranı).  

 

U





 

siqnalı  rezonans  siqnalını  X  oxu  boyunca  açan 

modulyasiya  gərginliyidir.  Faza  dəyişdiricisinin  (FD) 

köməyi  ilə  rezonansın  vəziyyətini  osilloqrafın  ekranına 

dəqiq  vermək  olar:  ekranda  göstərilən  iki  impuls    açılma 

ə

yrisinin  mərkəzindən  keçən  oxa  nəzərən  simmetrik 



olmalıdır.  Beləliklə,  ω  tezliyini  dəyişdirməklə  osilloqrafın 

ekranındakı  təsvir  əldə  edilir.  Təsvir  əldə  edilən  anda 

yüksək  tezlikli  tezlikölçənlə  yüksək  tezlik  generatorunun  f 

tezliyi  ölçülür.  Maqnit  sahəsinin  ölçülən  kəmiyyəti  Bx  = 

2πf/γ tənliyi əsasında yüksək dəqiqliklə hesablanır.  

 

Quruluş baxımından mis lülənin içinə  yerləşdirilmiş 



maqnitölçən  çevirici,  HS  həyəcanlanma  sarğısı  və  əlavə 

dolaq (ƏD) yüksək tezlik kabelinə birləşdirilmiş vəziyyətdə 

maqnitölçənin  zondunu  (vericinin)  təşkil  edir.  Bu  sxemdən 

sənayedə istehsal olunan və müxtəlif γ giromaqnit əmsalları 

olan dörd fərqli nüvəli material ehtiva edən, 0.025 .... 2.5 Tl 

ölçü diapazonuna malik E11-25 cihazının konstruksiyasında 

istifadə edilmişdir.  

 

Nüvələrin  sərbəst  presessiyası  hadisəsinə  əsaslanan 



maqnitölçənlə 

zəif 


sabit 

sahələr 


(≈10

-4



ölçülür. 

364 

 

Rəsədxanalarda,  aeromaqnit  tədqiqatlarda  və  dənizlərdə 



aparılan  maqnit  kəşfiyyatı  ölçmələrində  Yerin  geomaqnit 

sahəsinin skalyar və vektorial qiymətinin ölçülməsi vasitəsi 

kimi geniş istifadə olunur.  

 

Sərbəst  presessiya  metodu  aşağıdakı  hadisəyə 



ə

saslanır:  yuxarıda  qeyd  etdiyimiz  kimi,  maqnitölçən 

çevirici  mahiyyət  etibarı  ilə  atomlarının  nüvəsi  müəyyən 

maqnit  momentinə  malik  olan  müvafiq  maye  ilə  (məsələn, 

hidrogen  nüvəsindən  istifadə  edilirsə,  distillə  edilmiş  su) 

doldurulmuş,  üzərinə  ölçü  sarğısı  (QM)  dolanmış  

ampuladır.  Ölçülən  sahənin  B

x

  induksiyasının  istiqamətinə 

perpendikulyar  güclü  qütbiləşdirmə  sahəsi  B

q

 

yaradılarsa 



(məsələn, xüsusi qütbiləşdirmə sarğısı (QS) vasitəsi ilə), bir 

müddət sonra nüvələrin maqnit momentlərinin istiqaməti  B





 

sahəsinin istiqaməti ilə eyni olacaq. B





 

qütbüləşdirmə sahəsi 

qəflətən  ləğv  edilərsə,  nüvələr,    maqnit  momentlərinin 

istiqaməti  demək  olar  ki,  dəyişmədən  ölçülən  B





  sahəsi 

ə

trafında  ω



x

  =    γ  B





 

tezliyi  ilə  presessiya  hərəkətinə 

başlayacaq,  qəbuledici  QM  makarasında  f

x

 

 



tezlikli    e.h.q 

yaranmasına səbəb olacaqdır.  

 

Bu  zaman  işçi  mayenin  tərkibindəki  ayrı  –  ayrı 



atomların  nüvələrinin  presessiya  hərəkətinin  ümumi 

istiqamətdən  ayrılması  nəticəsində  baş  verən,    rəqsləri 

söndürən  boşalma  prosesləri  (relaksasiya)  presessiya 

hərəkətinin bucağı və  amplitudunun, dolayısı ilə qəbuledici 

QM makarasındakı siqnalın da amplitudasını azaldır.  

 

Beləliklə,  bu  tip  maqnitölçənlərin  hazırlanması 



zamanı  iki  vacib  cəhət  nəzərə  alınmalıdır:  qəbuledici  QM 

makarasında  yaranan  siqnalların  çox  zəif  olması  (bir  neçə 

mikrovolt)  və  f

  tezliyinin  ölçülməsi  üçün  vaxtın,  boşalma 

proseslərinin (relaksasiya) təsiri nəticəsində çox qısa olması 

(ampulaya  qoyulan  müxtəlif  işçi  maddələrdə  boşalma 

prosesləri  rəqsləri 1 ... 2 saniyəyə tamamilə söndürür (yəni 

presessiya hərəkətini tam dayandırır)).  



365 

 

 



Bu  maqnitölçənlərin  vericilərinə  iki  sarğı  (QM  və 

QS)  deyil,  həm  qütbiləşdirici,  həm  də  ölçü  sarğısı  rolunu 

oynayan bir sarğı qoyula bilər. Sərbəst presessiya metodu ilə 

işləyən kvant teslametrləri arasında ən  geniş  yayılanlar  bir 

makaralı teslametrlərdir (Şək. 10.9).  

 

Bu  maqnitölçən  çevirici  üzərinə  bir  ədəd  həm 



qəbuledici  sarğı  (QM),  həm  də  bəzi  hallarda  qütbləşdirici 

sarğı  (QS)  rolunu  oynayan    O  sarğısı  dolanmış  toroiddən 

(baranka  formalı  halqadan)  ibarətdir.  Bu  quruluş  forması 

vericinin 

fəzada 

yerləşdirilmə 



istiqamətindən 

asılı 


olmayaraq presessiya siqnalı almağa imkan verir. Ampulaya 

doldurulan  işçi  maddə  olaraq  2.1  və  1.2  saniyə  relaksasiya 

vaxtı  verən  heptandan  (C

7

H



16

)  istifadə  edilir  (Heptanın 

relaksasiya vaxtı demək olar ki, temperaturdan asılı deyil).  


Yüklə 7,93 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   29   30   31   32   33   34   35   36   ...   46




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin