Məmmədov N. R.,Aslanov Z. Y.,Seydəliyev İ. M.,Hacızalov M. N.,Dadaşova K. S



Yüklə 7,93 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə35/46
tarix24.05.2020
ölçüsü7,93 Mb.
#31490
1   ...   31   32   33   34   35   36   37   38   ...   46
Zabit-Aslanov metrologiya


11.2. Ölçmə çeviriciləri 

 

Kitabın  əvvəlki  səhifələrində  həm  qoyulduğu  yerə, 

həm də qoşulduğu ölçmə dövrəsinə görə təsnif edilən birinci 

(ilkin)  və  aralıq  çeviricilərinin  tərifi  verilmişdir.  Ölçmə 

çeviriciləri 

arasında 

vericidən 

və 


uyğunlaşdırma 

377 

 

(adaptasiya)  sxemindən  ibarət  olan  standartlaşdırılmış 



çeviricilər özünəməxsus yer tutur.  

Standartlaşdırılmış  çeviricilərdə  ölçülən  fiziki 

kəmiyyət  enerji  mənbəyinin  köməyi  ilə  normativ  çıxış 

kəmiyyətinə çevrilir. Çıxışdakı normativ cərəyan, bir qayda 

olaraq,  0....  ±  1mA,  0  .....  ±  5  mA  və  ya    0  ...  20mA 

diapazonuna  daxil  olur.  Belə  standartlaşdırılmış  çeviricinin 

çıxışına  qoşulan  ölçü  cihazlarının  daxili  müqaviməti  1 

kiloOmu  keçməməlidir.  Çeviricinin  çıxışındakı  siqnalların 

normativ  gərginliyi  0  ...  ±  1  V  və  ya    0  ...  ±  10  V 

diapazonunda  yerləşir  və  bu  zaman  çıxışa  qoşulan  ölçü 

cihazının daxili müqaviməti 1 kiloOmdan az olmamalıdır.  

 

Girişdəki  kəmiyyətin  necə  çevrilməsindən  asılı 



olaraq,  çeviricilər  növbəti  qaydada  təsnif  edilir:  xətti 

çevirmə funksiyası ilə xarakterizə olunan xətti çeviricilər və 

statik  xarakteristikası  qeyri  –  xətti  olan  qeyri  –  xətti 

çeviricilər. 

 

Çeviricinin  çıxışına  verilən  siqnalın  növündən  asılı 



olaraq  çeviricilər  parametrik  və  generator  tipli  çeviricilər 

olaraq qruplaşdırılır. Parametrik çeviricilərin çıxış siqnalları 

elektrik  dövrəsi  parametrləridir  (R,  L,  C,  M).  Buradan  belə 

məlum olur ki, parametrik çeviricilərin tətbiqi zamanı çıxış 

siqnalının  yaradılması  üçün  əlavə  elektrik  enerjisi  mənbəyi 

tələb olunur.  

 

Generator  tipli  çeviricilərin  çıxış  siqnalları  e.h.q, 



gərginlik,  cərəyan  və  elektrik  yüküdür.  Məsələn  əvvəlki 

səhifələrdə qeyd edilən termocüt generator tipli çeviricilərin 

bir nümayəndəsidir.  

 

Generator  tipli  ölçmə  çeviricilərinə  termoelektrik, 



pyezoelektrik,  induksiya  vericiləri  və  bəzi  elektrokimyəvi 

vericilər  aiddir.  Bütün  qalan  çeviricilər  parametrik 

çeviricilərdir.  

 

İş



  prinsipinə  görə  vericilər  aşağıdakı  kimi 

qruplaşdırılır:  



378 

 



 

Rezistiv vericilər  (müqavimət ölçü cihazları) – ölçülən 

kəmiyyət  ölçü  cihazının  müqavimətində  baş  verən 

dəyişikliyə çevrilir.  

 

Tutum vericiləri - ölçülən kəmiyyət elektrik tutumunda 



baş verən dəyişikliyə çevrilir. 

 



İ

nduktiv vericilər  - ölçülən kəmiyyət induktivlikdə baş 

verən dəyişikliyə çevrilir. 

 



Qalvanomaqnit  vericilər  –  Holl  effektinə  əsaslanır. 

Təsiredici maqnit sahəsi e.h.q – yə çevrilir. 

 

Pyezoelektrik  vericilər  –  dinamik  qüvvə  elektrik 



yükünə çevrilir . 

 



Optoelektron  vericilər  -  optik  siqnallar  elektrik 

siqnallarına çevrilir.  

 

11.2.1. Parametrik ölçmə çeviriciləri 

 

Bu  qrupa  aid  çeviricilərlə,  ən  çox  istifadə  olunan 

rezistiv ölçmə çeviricilərinin timsalında daha yaxından tanış 

olaq.  


Reostatlı  çeviricilər.  Bu  ölçmə  çeviricilərinin  iş 

prinsipi  naqilin  aktiv  müqavimətinin  yerdəyişmə  kimi  giriş 

kəmiyyətinin (ölçülən kəmiyyətin) təsiri altında dəyişməsinə 

ə

saslanır.  Çevirici  fırçası  (mütəhərrik  kontaktı)  ölçülən 



kəmiyyətin təsiri altında yerini dəyişən reostatdan ibarətdir. 

Buradan belə nəticə çıxır ki, reostatlı çeviricilərdən reostatın 

mütəhərrik kontaktı ilə mexaniki olaraq əlaqələndirilə bilən 

kəmiyyətlərin ölçülməsində istifadə edilə bilər.  

Şə

kil 


11.3-də 

reostat 


çeviricilərin 

tipik 


konstruksiyalarının  sxemi  verilmişdir.  Çevirici  elementlər 

gövdəyə dolanan sarğı (1) və süngərdir (2).  

Çeviricinin  qabarit  ölçüləri  ölçülən  yerdəyişmənin 

qiymətindən,  sarğının  elektrik  müqavimətindən  və  sarğıda 

ayrılan  gücdən  asılıdır.  Çevirmənin  qeyri  –  xətti 


379 

 

funksiyasına  nail  olmaq  üçün  müxtəlif  profilli  gövdələrdən 



istifadə olunur 

Reostat  çeviricilərin  statik  xarakteristikası  pilləli 

(diskret) xarakter daşıyır. Mütəhərrik hissə hərəkət edərkən 

müqavimət  fasiləsiz  deyil,  sıçrayışlarla  (diskret  olaraq) 

dəyişir  və  hər  dəyişikliyin  qiyməti  bir  dolağın  ∆R 

müqavimətinə bərabərdir. Bu, bütün sarğının müqavimətinə 

gətirilmiş maksimal qiyməti γ = ± R / R olan xəta yaradır. 

Çevirmə  mütənasib  qaydada  (xətti  funksiya  üzrə)  baş 

verərsə,    həmin  xətanın  qiyməti  γ  =  ±  1/n  kimi  müəyyən 

edilir  (burada  n  sarğıdakı  dolaqların  sayıdır:  n  =  100  ... 



200

).  Belə  xəta  mütəhərrik  kontaktın  dolaq  naqilinin  oxu 

istiqamətində hərəkət etdiyi reoxordlu çeviricilərdə olmur.  

 

Şə



k. 11.3. Reostat çeviricilərin tipik konstruksiyaları (a – c); 

1 – sarğı; 2 – süngər 

 

Reostat  çeviricilərin  üstün  cəhətləri  bunlardır: 



yüksək dəqiqlik, çıxışda kifayət qədər güclü siqnal alınması 

və nisbətən sadə quruluşda olması. Qeyd etmək lazımdır ki, 

səs  diapazonuna  aid  tezliklərə  qədər  reostat  çeviricilərin 

müqavimətini  nəzərə  almamaq  olar.  Bu  çeviricilərin  zəif 

cəhətləri  kontaktların  sürüşməsi,  ölçmədə  düzgün  nəticə 

almaq üçün mütəhərrik hissənin nisbətən çox yer dəyişməsi, 

bəzi hallarda mütəhərrik hissənin hərəkət etməsi üçün xeyli 

güc  sərf  edilməsidir.  Ətraf  mühitin  temperaturunda 

dəyişiklik  baş  verdikdə  sarğının  xüsusi  müqaviməti  dəyişir 

və  nəticə  etibarı  ilə  ölçmələrdə  temperaturla  əlaqədar  da 

xəta  meydana  gəlir.  Lakin  cihazı  dövrəyə  potensiometrik 

sxem  üzrə  qoşaraq  bu  xətanı  kompensasiya  etmək 

mümkündür.  


380 

 

 



Reostat  çeviricilərin  istifadəsinə  dair  nümunələr:  

benzin  çənində  benzinin  səviyyəsini  göstərən  reostatlı 

səviyyəölçən  (mütəhərrik  hissənin  çənə  bərkidilməsilə   

ə

laqəlidir);  titrəyişlərin  təcilini  və  titrəyiş  nəticəsində 



yaranan yerdəyişmələri ölçən yaylı akselerometr.  

 

Tenzohəssas 



çeviricilə

(tenzorezistorlar). 

Tenzorezistorların  iş  prinsipi  naqilin  (yarımkeçiricinin) 

aktiv  müqavimətinin  naqildə  yaradılan  mexaniki  gərginlik 

və  deformasiya  nəticəsində  dəyişməsinə  (tenzoeffektə) 

ə

saslanır.  



 

R  müqavimətinin  mexaniki  təsir  nəticəsində 

dəyişməsi onun l uzunluğunun ∆l qədər dəyişməsi, eləcə də 

eninə kəsiyinin (Q) və xüsusi müqavimətinin (ρ) dəyişməsi 

ilə izah olunur, çünki  R =  ρl /Q.  

 

Materiallardakı  tenzoeffekt  hadisəsi    S  =  ε



R

  /  ε

l

 

bərabərliyi  ilə  ifadə  edilən  tenzohəssaslıq  əmsalı  S  ilə 



xarakterizə  olunur  (ε



  - 

naqilin  müqavimətindəki  nisbi 

dəyişmə: ε

R

 = R / R; ε



– 

naqilin nisbi deformasiyası: ε





 = 



l / l).  



 

Şə

kil  11.4  –  də  ziqzaq  formasında  bükülərək  1 



altlığına yapışdırılmış nazik 2 məftilindən ibarət tenzohəssas 

çeviricinin sxemi verilmişdir. Çevirici dövrəyə lehimlənmiş 

və  ya  qaynaq  edilmiş  3  çıxışı  vasitəsi  ilə  qoşulur.  Verici 

deformasiyası  ölçülən  obyektin  üzərinə  elə  yerləşdirilir  ki, 

gözlənilən  deformasiyanın  istiqaməti  çeviricinin  uzununa 

oxu ilə üst – üstə düşsün.  

 

Şə

k. 11.4.  Məftilli tenzohəssas çevirici. 



1 – altlıq; 2 – məftil; 3 – çıxışlar. 

381 

 

 



 

Çeviricidə 

istifadə 

olunan 


məftil 

aşağıdaki  

materiallardan  ola  bilər:  nixrom,  manqan,  nikel,  xromel, 

bismut,  titan-alüminium  xəlitəsi  və  müxtəlif  yarımkeçirici 

materiallar.  Bu  materiallara  olan  əsas  tələb  elektrik 

müqavimətinin temperatur əmsalının kiçik olmasıdır, çünki, 

bir  qayda  olaraq,  obyektlərdəki  deformasiyanı  ölçərkən 

çeviricilərin  müqavimətində  baş  verən  dəyişikliklər 

temperaturun 

dəyişməsi 

nəticəsində 

baş 


verən 

dəyişikliklərlə müqayisə ediləcək qədər böyük olur.  

 

Çeviricinin  qabarit  ölçüləri  onun  təyinatından 



asılıdır.  Əksər  hallarda  uzununa  oxunun  uzunluğu  5  ...  50 

mm, müqaviməti 30 .... 500 Om olan çeviricilərdən istifadə 

olunur.  

 

Məftilin yapışdırıldığı altlıq nazik (0.03 ... 0.05 mm) 



kağız,  lak  təbəqəsindən,  yüksək  temperaturlarda  işləyən 

çeviricilərdə 

isə 

yanğınadavamlı 



xüsusi 

sement 


təbəqəsindən olur.  

 

Həssas  elementin  folqadan  hazırlandığı  folqalı 



çeviricilərdən  və  tenzohəssas  materialın  sublimasiya 

edildikdən  sonra  altlığın  üzərinə  çökdürülməsi  nəticəsində 

yaradılan 

tordan 


ibarət 

olduğu 


plyonka 

tipli 


tenzorezistorlardan da istifadə edilir.  

 

Naqillilərlə  yanaşı,  yarımkeçiricili  tenzovericilər  də 



mövcuddur.  n  və    p  tipli  keçiriciliyə  malik  yarımkeçirici 

material 

zolaqlarından 

hazırlanan 

bu 

çeviricilərin 



tenzohəssaslıq əmsalı S bir neçə yüzə çatsa da, onu ölçülən 

kəmiyyətin  qiymətlərinin  ancaq    çox  dar    diapazonunda 

sabit  tutmaq  olur  (yəni  çevirmə  ancaq  həmin  diapazonda 

xətti  funksiya  ilə  xarakterizə  olunur).  Bundan  başqa, 

yarımkeçiricili  tenzovericilərin  xarakteristikalarını  (ölçmə 

nəticələrini)  vizual  hala  gətirmək  çətin  olur.  Hazırda  istilik 

kompensasiyası  (termokompensasiya)  elementləri  körpü  və 

ya    yarımkörpü  yaradan  inteqral  sxemli  yarımkeçiricili 

rezistorlar istehsal olunur.  


382 

 

 



Metal  çeviricilərdə  tenzohəssaslıq  əmsalı  əsasən 

vericinin  həndəsi  ölçülərinin  dəyişməsi,  yarımkeçiricilərdə 

isə  pyezomüqavimət  effektindən  asılıdır.  Yarımkeçiricili 

tenzovericilərin  üstün  cəhətləri  deformasiyaya  daha    çox 

həssas  olmaları,  zəif  cəhətləri  isə  temperaturda  baş  verən 

dəyişikliklərin ölçmə nəticəsinə çox təsir etməsidir.  

 

Tenzovericilərin konstruksiyasının özünəməxsusluğu 



ondan 

ibarətdir 

ki, 

obyektə 


yerləşdirildikdən 

(yapışdırıldıqdan)  sonra  onun  yerini  dəyişdirmənin  və  ya  

ondan  təkrar  istifadənin  mümkün    olmamasıdır.  Buna  görə 

də  çevirmənin  xarakteristikalarını  müəyyənləşdirmək  üçün 

bir  neçə  təsadüfi  verici  nümunəsi  bölmələndirilir  və 

bölmələndirmənin  nəticələri  nümunə  götürülən  partiyaya 

daxil  olan  bütün  vericilərə  şamil  edilir.  Birbaşa  işçi 

çeviricinin bölmələndirilməsinin mümkün olmaması və həm 

işçi,  həm  də  bölmələndirilən  materialın  yapışdırılmasında 

keyfiyyət  fərqinin  olması  çeviricilərin  arasında  fərqlər 

yaradır  və  bunun  nəticəsində  ciddi  ölçmə  xətaları  meydana 

gəlir (3 .... 5%).  

 

Tenzoçeviricilərin  üstün  cəhətləri  çevirmənin  statik 



xarakteristikasının xətti olması, sadə quruluşa malik olması, 

qabarit  ölçülərinin  və  çəkilərinin  az  olmasıdır.  Bu 

çeviricilərin zəif cəhətləri həssaslıqlarının zəif olması, çıxış 

siqnalının  temperaturdan  çox  asılı  olması,  eləcə  də  naqilin 

incə  olması  nəticəsində  yüklənmə  tutumunun  az  olması, 

çeviricinin  çox  tez  qızması  nəticəsində  vericiyə  verilən 

cərəyanın qiymətinə məhdudiyyətlər qoyulmasıdır.  

 

Temperaturun  təsirini  temperatur  kompensasiyası 



sxemlərini    (məsələn,  çeviricinin  dövrəyə  diferensial  sxem 

üzrə qoşulması) tətbiq etməklə xeyli azaltmaq mümkündür. 

Körpünün ölçü qolunun qonşuluğundakı qola eyni materiala 

yapışdırılmış,  eyni  temperatur  şəraitinə  yerləşdirilmiş  eyni 

növlü çevirici qoşulur. Tədqiq edilən obyektə eyni qiymətli, 

lakin  əks  işarətli  deformasiyaya  (sıxılma  və  genişlənmə)  

uğrayan  iki  çeviricini  yerləşdirmək  mümkün  olsa,  onların 


383 

 

bir  –  birinə  qonşu  qollara  qoşulması  həm  həssaslığın 



artmasına    həm  də  temperatur  xətasının  kompensasiyasına 

nail olmaq mümkündür.  

 

Tenzovericilər üçün ölçü dövrəsi olaraq müvazinətli 



və  müvazinətsiz    körpü  sxemləri  tətbiq  edilir.  Tenzohəssas 

çeviricilərlə  işləyən  cihazlar  mexaniki  deformasiyaları, 

təzyiqi, fırlanma momenti yaradan qüvvələri ölçməyə imkan 

verir.  



 

İ

stiliyə  həssas  çeviricilər  (termorezistorlar).  Bu 

çeviricilərin  iş  prinsipi  naqillərin  və  yarımkeçiricilərin 

elektrik  müqavimətinin  temperaturdan  asılı  olmasına 

ə

saslanır.  



 

Ölçmə  zamanı  çevirici  ilə  mühit  arasında  istilik 

mübadiləsi baş verir. İstilik mübadiləsi bir neçə şəkildə baş 

verə  bilər:  konveksiya,  mühitin  istilik  keçiriciliyi  vasitəsi 

ilə,  çeviricinin  istilik  keçiriciliyi  və  şüalanma.  İstilik 

mübadiləsinin sürəti və termorezistorun temperaturu bir çox 

amildən  asılıdır:  çeviricinin  quruluşu,  forması  və  həndəsi 

ölçüləri;  rezistoru  əhatə  edən  mühitin  (qaz  və  ya    maye 

mühit)  tərkibi, sıxlığı, istilik keçiriciliyi və digər xassələri, 

eləcə də mühitin temperaturu və yerdəyişmə sürəti.  

 

Buradan  aydın  olur  ki,  vericinin  müqaviməti 



temperaturdan asılı olduğuna görə termorezistorla qaz ya da 

maye mühiti xarakterizə edən qeyri – elektrik kəmiyyətlərini 

də  ölçmək  olar.  İstiliyə  həssas  çeviricilərin  hazırlanması 

zamanı ona elə quruluş verməyə çalışırlar ki, ancaq ölçəcəyi 

qeyri  –  elektrik  kəmiyyətinə  qarşı  həssas  olsun,  yəni 

vericinin  və mühitin istilik mübadiləsi məhz həmin ölçülən 

parametr əsasında müəyyənləşdirilsin.  


384 

 

 



Şə

k. 11.5. İstiliyə həssas platin çeviricinin quruluşu: 

1 – izolyasiyasız məftil; 2 –gövdə; 3 – gümüş məftilin çıxış yerləri; 4 – 

slyudadan ara qatları 

İş

  rejiminə  görə  termorezistorlar  qızan  və  qızmayan 



termorezistorlara bölünür. Qızmayan çeviricilərdə vericidən 

keçən  cərəyan  demək  olar  ki,  onu  qızdırmır  və  vericinin 

temperaturu  və  nəticə  etibarı  ilə  müqaviməti  də  ətraf 

mühitin  temperaturu  ilə  müəyyən  olunur.  Bu  qrupa  daxil 

olan termorezistorlar qaz və maye mühitlərdə temperaturun 

ölçülməsində  istifadə  edilir.  Qızan  çeviricilərdə  cərəyan 

vericini qızdırır və bu qızma mühitin xassələrindən asılıdır. 

Qızan termorezistorlarla mühitin sürəti, sıxlığı, tərkibi və s. 

xassələri ölçülür.  

Temperaturu  ölçmək  üçün  ən  çox  platin  və  ya    mis 

məftildən hazırlanan termorezistorlardan və  ya    müqavimət 

termoçeviricilərindən  istifadə  edilir.  Termoçeviricilərə 

nümunə  olaraq  50  M  və  100M  olaraq  bölmələndirilən  mis 

müqavimət  termoçeviricilərini  və  ya    50P  və  100P  olaraq 

bölmələndirilən  platin  müqavimət  termoçeviricilərini 

göstərmək olar. 50 və 100 rəqəmləri həssas elementin 0˚C –

də müqavimətini (50 Om, 100 Om)  göstərir. M və P hərfləri 

isə  həssas  elementin  hazırlandığı  materialı  göstərir  (mis  və 

platin). Standart platin termorezistorlar – 260 .... +1 100 

0

C, 



mis  termorezistorlar  isə  200  ....  +200  Səhv!  Əlaqənin 

səhvi


!

diapazonuna daxil olan temperaturları ölçür.  

 

Şə

kil  11.5  –  də  istiliyə  həssas  platin  çeviricinin 



quruluş  sxemi  verilmişdir.  İzolyasiyasız,  0.05  ...  0.07  mm 

diametrə  malik  platin  məftil  (1)  istilik  keçirməyən 

izolyasiya  materialından  (saxsı,  çini,  kvars)  hazırlanmış 


385 

 

gövdəyə  (2)  bifilyar  qaydada  bağlanmışdır  (bifilyar:  bir  – 



birinə  yaxın  dolanmış  məftillərdən  ibarət  iki  paralel  sarğı). 

Platin  məftilin  uclarına  gümüş  məftildən  çıxışlar  (3

lehimlənmişdir.  Sarğı  və  gövdə  slyudadan  olan  ara  qatları 

(4)  arasına,  sadalanan  bütün  detallar  isə  alüminium  lüləyə 

yerləşdirilmişdir.  Ətraf  mühitin  mexaniki  və  kimyəvi 

təsirindən  qorumaq  üçün  həssas  element  pazlanmayan 

poladdan  olan  mühafizə  yuvasına  (borusuna)  qoyulur. 

100˚C – dən az olan temperaturların ölçülməsi üçün nəzərdə 

tutulmuş  bəzi  çeviricilərdə  gümüş  çıxışlar  mis  çıxışlarla 

ə

vəz  edilsə  də  daha  yüksək  temperaturlarda  bu  düzgün 



deyil. Yüksək temperaturun təsiri altında mislə platin lehim 

yerində  termocüt  yaradır  və  həmin  termocütün  e.h.q  –  si  

ə

lavə  ölçmə  xətası  yaradır.  Çıxışlar  mühafizə  yuvasından 



çini  muncuqlarla  izolyasiya  olunur,  qoruyucu  çexolda 

quraşdırılmış xüsusi platanın sıxaclarına qoşulur. 

 

Hər 


elektrik 

müqaviməti 

termometri 

üçün 


çevirmənin 

statik 


xarakteristikasını 

da 


göstərən 

bölmələndirilmiş  cədvəl  hazırlanır.  Analitik  olaraq  çevirmə 

funksiyasını aşağıdakı  bərabərliklərlə təsvir edilə bilər: 

- 200


0

C≤ t ≤ 0


0

C  diapazonu üçün: 

 

R

t

 = R

0

 (1 + At + Bt

2

 + Ct

3

 (t – 100)) 

 

0

0



C≤ t ≤ 650

0

C  diapazonu üçün: 



 

R

t

 = R

0

 (1 + At + Bt

2

), 

 

burada R





vericinin t temperaturunda müqavimətini, R



 

0

0

C– də müqavimət, A, B və C-əmsallarıdır. 



A = 3.968 · 10

-3 


K

-1

; B = 5.847 · 10



-7 

K

-2



, C = - 4.22 · 10

-12 


K

-4



 

- 50


0

C ≤ t ≤ 180

0

C  diapazonunda mis termoçevirici üçün: 



R

t

 = R

0

 (1 +αt), 

386 

 

burada αəmsal olub, qiyməti α = 4.26 · 10



-3 

K

-1



 kimi təyin 

olunur. 


İ

stiliyə 


həssas 

çeviricilərin 

hazırlanmasında 

termistor,  termodiod  və  termotranzistor  kimi  yarımkeçirici 

elementlərdən də istifadə olunur.  

 

Termistorlar  yüksək  həssaslığa  (20



0

C-də  bu 

çeviricilərin  müqavimət  temperatur  əmsalı  mis  və  platinin 

temperatur  əmsalından  10  –  15  dəfə  çox  olur)  və  daha 

yüksək  müqavimətə  (təxminən  1  meqaom)  malikdir. 

 

Termistorların  zəif  cəhəti  çevirmənin  nəticələrinin 



nümayiş etdirilməsinin çətinliyi və çevirmənin qeyri – xətti 

funksiya ilə xarakterizə olunmasıdır:  

 

                               R

t

 = R



exp (B(1/t – 1/t

0

), 

 

burada  R



  R



–uyğun  olaraq



 

termistorun  ölçülən  t 

temperaturundakı  və  işçi  diapazonun  başlanğıc  t

temperaturundakı 

müqaviməti; 

B

-yarımkeçiricinin  

xassələrindən asılı olan əmsaldır. 

 

Termistorlarla  -60  ....  +120˚C    diapazonuna  daxil 



olan temperaturlar ölçülür.  

 

Temperaturun  təsiri  altında  p  –  n  keçidində 



müqaviməti  dəyişən  və  həmin  keçiddə  gərginliyin  azaldığı 

termodiodlar və termotranzistorlar -80....+150˚C  temperatur 

diapazonunda 

istifadə 

üçün 

nəzərdə 


tutulmuşdur. 

Termotranzistorun gərginliklə əlaqədar həssaslığı 1.5 ... 2.0 

mV  /  K  təşkil  edir  ki,  bu  da  aşağıda  nəzərdən  keçiriləcək 

standart  termocütlərin  həssaslığı  ilə  müqayisədə  xeyli 

çoxdur. Termodiodlar və termotranzistorların üstün cəhətləri 

yüksək  həssaslıq,  istilik  ətalətinin  zəif  olması,  həndəsi 

ölçülərinin  kiçikliyi,  etibarlı  və  ucuz  olması;  zəif  cəhətləri 

isə  statik  xarakteristikanın  çətin  nümayiş  etdirilməsi  və 

ölçülən temperaturun diapazonunun kiçik olmasıdır.  

 

İ



stiliyə  həssas  çeviricilərin  dinamik  xassələri  istilik 

ə

taləti  göstəricisi  ε



 

  (istilik  ətaləti  göstəricisi  –  termometr 



387 

 

sabit temperaturlu mühitə qoyulduqdan sonra onun istənilən 



nöqtəsi  ilə  mühit  arasındakı  temperatur  fərqinin, 

termometrlə  mühit  arasında  temperatur  tarazlığı  yarananda 

bərqərar  olan  temperaturun  0.37  –  göstəricisinə  bərabər 

olmasına qədər keçən müddət)  əsasında müəyyənləşdirilən 

istilik ətaləti ilə xarakterizə olunur.  

 

Elektrik müqaviməti termometrləri ε



 

göstəricisinin 



qiymətindən asılı olaraq az ətalətli (9 saniyəyə qədər), orta 

ə

talətli (10 .... 80 saniyə) və çox ətalətli (4 dəqiqəyə qədər) 



termometrlərə bölünür.  

 

Müqavimət 



termometrlərinin 

qoşulduğu 

ölçü 

dövrələrində  əllə  və  ya  avtomatik  tarazlaşdırma  rejimində 



işləyən  müvazinətli  və  müvazinətsiz  körpü  sxemlərindən 

istifadə  edilir.  Ölçmə  vasitəsi  olaraq  şkalası  dərəcə  ilə 

bölmələndirilmiş  loqometrin  istifadə  olunduğu  körpü 

sxemləri geniş yayılmışdır.  

 

Termorezistorlar  qazların  seyrəklik  dərəcəsini  ölçən 



cihazların  –  vakuummetrlərin  də  tərkibinə  daxil  edilir.  Bu 

cihazların  iş  prinsipi  çox  seyrək  qazların  istilik 

keçiriciliyinin    seyrəklik  dərəcəsindən  asılı  olmasına 

ə

saslanır. 



Bundan 

başqa, 


termorezistorlardan 

termoanemometrlərdə  -  qaz  axınının  sürətini  ölçən 

cihazlarda da istifadə olunur.  

 


Yüklə 7,93 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   31   32   33   34   35   36   37   38   ...   46




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin