Ölçmə vasitələri. Qazların tədqiqi üçün istehsal
olunan müasir ölçmü cihazlarının tərkibində maddənin
konsentrasiyasını elektrik kəmiyyətinə çevirən çeviricilər
quraşdırılmış olur. Ölçü cihazları çıxışda normativlərə
uyğun olaraq 0... 5 V diapazonunda gərginlik, 0 ...5 mA, 4
.... 20 mA diapazonunda cərəyan şiddəti verir və ya ardıcıl
RS – 232, RS – 485 kanalları vasitəsi ilə məlumatları ötürən
sistem interfeysinə malik olur.
Quruluş sxemi Şəkil 11.14 – də verilən qaz analizatoru
elektrokimyəvi analiz metodu ilə işləyir. Cihazın
ölçülməyən tərkib hissələrinə qarşı (kükürd dioksid,
409
hidrogen sulfid, azot oksidləri, metan) həssaslığı zəifdir.
Cihaz ilkin (birinci) ölçmə çeviricisindən (elektrokimyəvi
analiz hücrəsi, EKAH), ölçmə qurğusundan (ÖQ), sərf
sövqedicisindən, standart çıxış siqnalı formalaşdıran
qovşaqdan, analoq-rəqəmsal çeviricidən (ARÇ), sayğacdan
(indikator,İ) və cərəyan mənbəyindən ibarətdir. Sərf
sövqedicisi tədqiq olunan hava qarışığının elektrokimyəvi
analiz hücrəsindən keçməsini təmin edir. Bunun nəticəsində
onun çıxışındakı gərginlik tədqiq olunan qarışığın
tərkibindəki karbon-oksidin miqdarı ilə düz mütənasib
olaraq dəyişir. Qeyri – xəttiliyi düzəldən və xətanın lazımi
temperatur
kompensasiyasını
təmin
edən
ölçmə
qurğusundan çıxan elektrik siqnalı, 0 ... 5mA diapazonunda
standart çıxış siqnalı formalaşdıran qovşağın və nizamlayıcı
(normativ qiymətə gətirən) çeviricinin girişinə verilir.
Standartlaşdırılmış çıxış siqnalı bu cihazdan müxtəlif ölçmə
sistemlərində istifadə olunmasına imkan verir. Nizamlayıcı
çevirici ölçülən kəmiyyətin qiymətinə mütənasib olan
siqnalı analoq - rəqəmsal çeviricisinin giriş siqnalları üçün
nəzərdə tutulmuş diapazonuna daxil olan siqnala çevirir.
Analoq - rəqəmsal çeviricisi isə həmin siqnalı ölçülən
kəmiyyətin müvafiq qiymətinə çevirərək indikatora verir.
+15B
-15B
+5B
Elektrokimyəvi
analiz hücrəsi
EKA
Ölçü
qurğusu
ÖQ
Nizamlayıcı
çevirici
ARÇ
Sərf
sövqedici
Cərəyan
mənbəyi
Standart çıxış
siqnalı
formalaşdıran
qovşaq
0......5 mA
HQ
Çıxışdakı gərginlik
Qazın
boşaldılması
Qazın
girişi
Şə
k. 11.14.Elektrokimyəvi çevirmə metodu ilə işləyən qaz
analizatorunun sxemi
Şə
kil 11.15-də iş prinsipi kimyəvi lüminessensiyanın
intensivliyinin ölçülməsinə əsaslanan, ölçülən kəmiyyətə
410
qarşı, onun qaz qarışığındakı miqdarına mütənasib qaydada
selektiv həssaslıq göstərən qaz analizatorunun sxemi
verilmişdir.
Şə
kildəki mətnin soldan sağa və yuxarıdan aşağıya
olmaqla tərcüməsi: qazın girişi; elektrokimyəvi analiz
hücrəsi, EKAH; ölçmə qurğusu (ÖQ); nizamlayıcı çevirici;
analoq – rəqəmsal çevirici (ARÇ); sərf sövqedicisi; cərəyan
sövqedicisi; qazın boşaldılması; cərəyan mənbəyi; standart
çıxış siqnalı formalaşdıran qovşaq.
Şə
k. 11.15. Kimyəvi lüminessensiya prinsipi ilə işləyən qaz
analizatorunun sxemi:
1, 2 – işıq tələləri; 3 – üçgedişli kran;
Şə
kildəki mətnin soldan sağa və yuxarıdan aşağıya
olmaqla tərcüməsi: fototelektron çoxaldıcı (FEÇ), çevirici,
nizamlayıcı, analoq – rəqəmsal çevirici (ARÇ), indikator,
xemilüminessent reaktor, analoq siqnal çıxışı, generator,
filtr, nasos, qazın boşaldılması, girişə verilən tədqiq olunan
qaz qarışığı, atmosfer
Cihaz kimyəvi lüminessent reaktordan (içərisində
ölçülən tərkib hissəsinə qarşı həssas kompozisiya olan
kamera), fototelektron çoxaldıcıdan (FEÇ), nizamlayıcı
(normativ qiymətə gətirən) çeviricidən, analoq – rəqəmsal
çeviricidən (ARÇ), nizamlayıcıdan, indikatordan, sərf
sövqedicisindən
(nasosdan),
qazın
kalibrlənmiş
411
konsentrasiyasını yaradan generatordan, filtrdən, üçgedişli
krandan (3) ibarətdir. Üçgedişli kran vasitəsi ilə tədqiq
edilən qaz qarışığı və çevirmənin funksiyasının əyilmə
bucağına düzəliş vermək üçün kalibrləmə generatorundan
daxil olan kalibrləyici qarışıq növbə ilə cihazın girişinə
verilir.
Bəzi ölçü cihazlarında ölçülən qazın konsentrasiyası
zaman intervalına çevrilir. Belə cihazlara qaz komparatorları
deyilir.
Həbşəkilli
həssas
elementin
köməyi
ilə
fotokalorimetrik metoddan istifadə olunan bu cihazın
quruluş sxemi şəkil 11.16 – da verilmişdir.
ARÇ
NÇ
TQ
Lampanın
tənzimlənməsi
Havanın
üfürmə
Təmizləməyə
nəzarət
Havanın üfürmə
U
L
HHE
QK
Cihazın içərinsində
HHE sonu
giriş
TQ
SS
Təmizləməyə
nəzarət
Təmizləmənin
idarə olunması
Cİ
N
İ
U
çıxış
Şə
k 11.16. Qaz komparatorunun quruluş sxemi: Giriş; lampanın
tənizmlənməsi; havanın üfürülməsi;
təmizləməyə nəzarət; təmizləmənin idarə olunması.
412
SO
2
olmadıqda
SO
2
–nin iştirakı ilə
Stimul
Kəsmə
U
çıxış
U
l2
U
l1
Şə
k 11.17. Qaz komparatorunun işini göstərən zaman
diaqramı
Cihaz içərisində həbşəkilli həssas element (HHE,
silindrik formada olub səthinin əksetmə xarakteristikası
ölçülən qarışıqla təmas ettikdən sonra dəyişir) olan qaz
kamerasından (QK), təmizləyici qurğudan (TQ), sərf
sövqedicisindən (SSE), fotocərəyan (işığın təsiri ilə yaranan
cərəyan) gücləndiricisindən (CG), nizamlayıcı çeviricidən
(NÇ), analoq – rəqəmsal çeviricidən (ARÇ), idarəetmə
qurğusundan (İQ), nizamlayıcıdan (N) və indikatordan (İ)
ibarətdir. Cihazın fəaliyyətinin zaman ərzində necə
gerçəkləşdiyini göstərən sxem şəkil 11.7-də verilmişdir.
Ölçülən komponentin konsentrasiyasının qiyməti həssas
elementin səthinin əksetmə qabiliyyətinin qiymətində
normal diapazondakı dəyişikliyin baş verdiyi müddətə
uyğunlaşdırılır (çıxış siqnalına çevrilir).
Çıxış
siqnalının
normativlərə
uyğun
(normal
diapazonda) olaraq nisbi dəyişməsi işıqlandırma lampasına
verilən cərəyanın stabilləşdirici gərginliyinin iki səviyyəsi
413
(U
l1
və U
l2
)
ilə təmin edilir. U
l1
gərginliyi verildikdə çıxış
siqnalının U
k
səviyyəsi (bu səviyyəyə çatmaq üçün həssas
element işığın təsirinə məruz qalmalıdır), U
l2
gərginliyini
verdikdə isə çıxış siqnalının U
0
səviyyəsi müəyyənləşir.
Ölçmə aşağıdakı ardıcıllıqla gerçəkləşir:
•
Sərf sövqedicisi işə salınır.
•
Lampaya U
l1
gərginliyi verilir.
•
Həbşəkilli həssas elementin işığa məruz qalan və
fotometriya aparılan hissəsinin təzələnməsi\.
•
U
k
siqnalının qeydə alınması və eyni anda həssas
elementin işığa məruz qalma vaxtının sayılmağa
başlanması.
•
Lampaya U
l2
gərginliyi verilir.
•
U = U
k
olduqda işığın təsirinə məruz qalan vaxtın
sayılması başa çatır və bundan sonra çıxış siqnalının
qiyməti müşahidə edilir.
•
C konsentrasiyasının (mq/m
3
) aşağıdakı bərabərlik
ə
sasında hesablanması:
C = A / T,
burada A-cihaza yerləşdirilən həssas elementin həssaslıq
dərəcəsindən asılı olan çevirmə əmsalı, T-işığın təsirinə
məruz qalma vaxtı göstərir.
11.5. Yerdəyişmənin və mexaniki gərginliyin ölçülməsi
Yerdəyişməni ölçən ölçmə çeviriciləri sənayedə,
səhiyyədə və digər texniki sahələrdə çox geniş yayılmışdır.
Burada yerdəyişmə çeviricisi olaraq tenzovericilərdən,
transformator vericilərdən, pyezoelektrik vericilərdən (statik
təsirlərin ölçülməsi) istifadə olunur.
Məftilli, sürüşkən kontaktlı müqavimət potensiometri
ə
n sadə və ən geniş yayılmış yerdəyişmə çeviricilərindəndir
(şəkil 11.18). Çeviricinin mütəhərrik hissəsi hərəkət edən
414
obyektlə birləşdirilir və potensiometrin qalan hissəsi
hərəkətsiz saxlanılır (bərkidilir). Xətti x yerdəyişməsi ilə
çıxış siqnalı U
x
arasında xətti asılılıq yaranır.
Çeviricinin müqavimətini ölçmək üçün ona cərəyan
vermək və gərginlikdə baş verən azalmanı lazım olduğuna
görə qeyri – xəttilik xətası yarana bilər. Bu xəta gərginlik
gücləndiricisinin girişdəki müqaviməti ilə tərs mütənasibdir
(şəkil 11.19).
U
e
Şə
k 11.18. Yerdəyişmə çeviricisi: U
c
– cərəyanın gərginliyi;
x
max
– yerdəyişmənin maksimal qiyməti
U
x
/U
e
U
e
U
x
R
g
EV
R
ş
a
b
Şə
k 11.19. Gərginlik gücləndiricisinin girişindəki müqavimətin
ölçmənin nəticəsinə təsiri:
a-yerdəyişmə çeviricisinin qoşulma sxemi; b-qrafiki təsvir; EV –
elektron voltmetr; R
y
–gücləndiricinin elektrik müqaviməti; R
ş
–
ş
untun müqaviməti; 1 – ideal xətti asılılıq; 2– şunt qoşulmamış asılılıq;3
– şuntqoşulduqdan sonra
Bu xətanı, çeviricinin yuxarı qolunu, müqaviməti
gərginlik gücləndiricisinin girişdəki müqavimətinə bərabər
415
olan rezistorla şuntlayaraq azaltmaq olar. Bununla belə,
qeyri – xəttilik nəticəsində yaranan xətanı ancaq diapazonun
ortasında tamamilə aradan qaldırmaq mümkündür. Deməli,
xətanı azaltmaq üçün ən yaxşı həll variantı olaraq girişində
müqaviməti yüksək olan gücləndiricidən istifadə olunması,
qeyri – xəttiliyin isə ölçü dövrəsinə hesablayıcı qurğu
qoyaraq islah olunması təklif edilə bilər.
Mexaniki gərginliyin ölçülməsində tenzorezistordan
istifadə edilir.
Deformasiya nəticəsində müqavimətin qiymətində baş
verən nisbi dəyişmə, bir qayda olaraq, 1% - i keçmədiyi
üçün burada daha vacib olan temperaturun təsirinin nəzərə
alınmasıdır. Temperaturun dəyişməsi vericinin elektrik
müqavimətinin dəyişməsi ilə nəticələnməklə yanaşı,
vericinin materialı ilə ölçülən obyektin materialının
temperaturdan asılı genişlənmə əmsalı arasındakı fərqdən
qaynaqlanan deformasiyaya da səbəb olur. Temperaturun
təsiri ilə yaranan xətanın kompensasiyası üçün ən effektiv
üsullardan biri dörd aktiv tenzovericidən qurulmuş
müvazinətli körpüdən istifadə olunmasıdır. Bu sxemi
gerçəkləşdirmək mümkün olmasa bir aktiv tenzovericidən
və ölçülən obyektə eyni temperatur şəraitində, lakin gərgin
olmayan vəziyyətdə bərkidilmiş kompensasiya vericisindən
istifadə edilə bilər.
Yerdəyişməni
ölçmək
üçün
xətti
diferensial
transformatorlardan da istifadə edilə bilər (əlahiddə
ürəkciyin (özəyin) yerdəyişməsi ilə düz mütənasib olan çıxış
siqnalı yaradan elektromexaniki qurğu). Bu transformatorlar
bir ədəd birinci (ilkin) sarğıdan, silindrik gövdə üzərinə bir –
birinə nəzərən simmetrik qaydada dolanmış iki ədəd ikinci
dərəcəli sarğıdan ibarətdir. Sarğıların içərsində sərbəst
hərəkət edə bilən milşəkilli maqnit ürəkcik bu sarğıları
maqnit seli vasitəsi ilə əlaqələndirir. Şəkil 11.20 – də xətti
diferensial transformatorun (XDT) quruluş sxemi, şəkil
11.21 – də isə onun elektrik sxemi verilmişdir.
416
Maqnit ekran
İ
kinci dərəcəli sarğı 2
İ
lkin sarğı
Ferrit kürəkcik
İ
lkin sarğı
1 saylı ikinci dərəcəli sarğı
İ
kinci dərəcəli sarğı 2
1 saylı ikinci dərəcəli sarğı
Şə
k 11.20. Xətti diferensial transformatorun (XDT) quruluş sxemi
2 saylı ikinci dərəcəli sarğı; ilkin sarğı;
1 saylı ikinci dərəcəli sarğı; ferrit ürəkcik.
İ
lkin sarğı kənar dəyişən cərəyan mənbəyi tərəfindən
həyəcanlandırıldıqdan (aktivləşdirildikdən) sonra hər iki
ikinci dərəcəli sarğıda elektrik hərəkət qüvvəsi yaranır.
İ
kinci dərəcəli sarğılar qarşılıqlı qoşulduğuna görə onlarda
induksiyalanan e.h.q – lər əks qütblüdür. Ürəkcik mərkəzdə,
yəni “sıfır” vəziyyətində olduqda çeviricinin yekun çıxış
siqnalı bu iki əks qütblü e.h.q. – lərin fərqinə, yəni sıfıra
bərabərdir. Ürəkcik sıfır vəziyyətindən çıxaraq hərəkət
etməyə başladıqda, ürəkciyin irəliləmə hərəkətinin
trayektoriyası üzərindəki sarğıda e.h.q artmağa, arxada
qalan sarğıda isə azalmağa başlayır. Nəticədə qiyməti
ürəkciyin fəzadakı yerindən xətti asılı olan diferensial çıxış
siqnalı yaranır. Mərkəzi vəziyyətə keçdikdə çıxış siqnalının
fazası sıçrayışla (diskret olaraq) 180˚ dəyişir.
Xətti
diferensial
transformatorların
xarakterik
cəhətlərindən biri də onun kontaktsız ürəkciyə malik
elektrik transformatoru olmasıdır. Bu cəhət cihaza aşağıdakı
üstünlükləri verir:
•
Ölçmə əsnasında ürəkciyin hərəkətinə müqavimət
göstərən sürtünmə qüvvəsi yaranmır, çünki hərəkət
edən ürəkciklə sarğı mexaniki cəhətdən bir – biri ilə
təmas etmir. Yəni bu transformatorlardan sürtünmədən
417
qaynaqlanan əlavə yüklənməyə yol verilməyən
ölçmələrdə istifadə etmək olar.
•
İ
stismar müddəti sonsuzdur. Ürəkciklə sarğıların bir –
biri ilə təmas etməməsi mexaniki aşınmanı sıfıra
endirir.
•
Yüksək həssaslıq. Sürtünmə olmaması və iş
prinsipinin induksiya hadisəsinə əsaslanması ürəkciyin
ə
n kiçik yerdəyişməsində belə çıxış siqnalı əldə etmək
mümkündür
•
Ürəkciyin sıfır vəziyyətinin stabilliyi. Bu stabilliyi
transformatorun konstruksiyasının simmetrikliyi və
deformasiyaların olmaması təmin edir.
•
Girişlə çıxışın qalvanik izolyasiyası.
•
Ölçmələrdə kifayət səviyyədə xəttiliyi təmin edir
(qeyri – xəttilik diapazonun 0.25 % - ini keçmir.
U
e∼
Şə
k 11.21 Xətti diferensial transformatorun elektrik sxemi.
418
BÖLMƏ IV
STANDARTLAŞ DIRMA VƏ
SERTİ Fİ KATLAŞ DIRMANIN Ə SASLARI
Fə sil12
STANDARTLAŞ DIRMA VƏ
SERTİ Fİ KATLAŞ DIRMANIN MƏ QSƏ DLƏ Rİ
Hazırda istənilən təşkilatın rəqabət qabiliyyəti ilk
növbədə onun buraxdığı məhsulun keyfiyyəti və
istehlakçının ödədiyi qiymətdən asılıdır. Menecmentin
beynəlxalq terminologiyasında xidmətin keyfiyyətinə də elə
buna uyğun olaraq tərif verilir.
Qeyd edək ki, hələ XX əsrin 60-cı illərinədək biznesin
ə
sasını bu bərabərlik təşkil edirdi:
İ
stehsal xə rclə ri + Arzu olunan gə lir (mə nfəə t) =
Mə hsulun qiymə ti
Bir sıra səbəblərdən, o vaxtlar istehsalçılar məhsula
qoyduğu qiymətləri alıcılara diqtə edə bilirdilər. Bazar
mexanizmi istehlakçıların tələblərini ödəyən yüksək
keyfiyyətli məhsulun satışından arzu olunan mənfəəti əldə
etməyə hələ imkan yaradırdı. Layihələndirmə və istehsalın
ə
lavə xərcləri istehsalçının başlıca qayğısı deyildi, mövcud
419
bazar isə istehsalçı bazarı olaraq qiyməti istehsalçının
istədiyi səviyyədə saxlamağa imkan verirdi.
XX əsrin 70-ci illərindən vəziyyət dəyişməyə başladı
və artıq 90-cı illərdə biznesin uğurlu ifadəsi transformasiya
edərək belə şəkil aldı:
Mə hsulun qiymə ti – İ stehsal xə rclə ri = Mə nfəə t
Bu gün bazar səmtini dəyişmiş və başlıca olaraq
istehlakçıların ehtiyac və arzularının ödənilməsinə
yönəlmişdir. Hətta, qeyd etmək olar ki, istehsalçı bazarı
istehlakçı bazarına çevrilmişdir.
Bu şəraitdə istehsalçının uğuru istehlakçının
ehtiyaclarına adekvat reaksiyasının sürətindən asılıdır. Məhz
bu sürət təyin edir ki, bazarda kim liderdir, kim isə daha az
uğurludur...
Sürət isə yüksək keyfiyyətli məhsul istehsalının
minimal xərclərini və deməli, istehlakçı üçün minimal
qiymətləri təmin edən, istehsalçının yaxşıca planlaşdırdığı
məqsədlərin praktiki reallaşdırılması müddətindən asılıdır.
Hazırda (və yəqin ki, uzaq gələcəkdə də) keyfiyyətin
ə
n
səmərəli
işçi
modeli
Keyfiyyətin
Ümumi
İ
darəedilməsidir (Total Quality Management). Əgər təşkilat
keyfiyyətin müasir işçi modelini rəqibdən daha tez tətbiq
etməyə qadirdirsə, onun rəqabət sürəti yaranır və deməli, bu
420
təşkilatla onun rəqibi arasında məsafə artır. Beləliklə,
təşkilatın rəqabət qabiliyyətinin əsasını keyfiyyət təşkil edir,
özü də, biz sonralar görəcəyik ki, bu, təkcə buraxılan
məhsulun keyfiyyəti deyil.
“Keyfiyyət” termininin induktiv anlamı aldadıcıdır
və gələcəkdə səhvlərdən qaçmaq üçün bu sahədə beynəlxalq
terminologiya ilə tanış olmağa dəyər. Keyfiyyət sahəsində
terminlərin beynəlxalq standartına (İSO 9000:2000) uyğun
olaraq keyfiyyət məhsula məxsus xarakteristikaların
tələblərə uyğunluq dərəcəsi kimi müəyyən edilmişdir.
Bu tərifdə “keyfiyyət” terminində üç əsas
komponent vardır: xarakteristikalar, tələblər və uyğunluq
dərəcəsi. Bunlar Rusiya iqtisadiyyatında metrologiya,
standartlaşdırma və sertifikatlaşdırma kimi fundamental
aspektləri bir vəhdətdə birləşdirmək məqsədi daşıyır.
Bu əsas anlayışlar arasında qarşılıqlı əlaqələr daha
təfərrüatı ilə aşağıdakı tərzdə ifadə olunur:
•
Tələblər. Bunlar standartlaşdırma ilə əlaqədardır və
məcburi qayda, norma və tələblərin müəyyən edilməsi üzrə
planlı fəaliyyət kimi təyin olunur və aşağıdakıların təmin
edilməsini nəzərdə tutur:
-ətraf mühit, insanın həyatı, sağlamlığı və əmlakı
üçün məhsul, iş və xidmətlərin təhlükəsizliyi;
421
-məhsulun texniki informasiya uyğunluğu və
qarşılıqlı əvəzolunması;
-elm, texnika və texnologiyaların inkişaf səviyyəsinə
uyğun olaraq məhsul, iş və xidmətlərin keyfiyyəti;
-“Ölçmələrin vəhdəti haqqında” qanunla hüquqi və
digər əsasları tənzimlənən ölçmələrin vəhdəti;
-təbii, texnogen qəzalar və digər fövqəladə halların
yaranması risqini nəzərə almaqla təsərrüfat obyektlərinin
təhlükəsizliyi;
-ölkənin müdafiə qabiliyyəti və səfərbərliyə
hazırlığı.
Standartlaşdırma üzrə işlərin nəticəsi olaraq müvafiq
standart qəbul edilir.
Bu kitabın 13-cü fəslində standartlaşdırmanın dövlət
sistemi,
standartlaşdırmanın
ə
sas
prinsipləri,
standartlaşdırma üzrə normativ sənədlər və onların tətbiqi,
standartlaşdırma
sahəsində
beynəlxalq
ə
məkdaşlıq,
standartlaşdırma üzrə beynəlxalq təşkilatlar və məhsulun
keyfiyyətinə dair müfəssəl məlumatlar verilmişdir;
•
Dostları ilə paylaş: |