Cərəyan teleölçmə sistemləri. Həm də intensivlik
sistemləri adlanan cərəyan TÖS-də ölçülən kəmiyyətin
qiyməti cərəyan çeviricisində CÇ hasil olunan sabit
cərəyanla (0–5 mA) naqilli rabitə xətləri ilə ötürülür. Belə
TÖS-in qəbuledici tərəfində adətən maqnitoelektrik
milliampermetr qoyulur. Cərəyan TÖS daha sadədir, ona
görə də ucuz və etibarlıdır. Birkanallı TÖS-də (şək. 8.9)
qəbuledici tərəfdə olan milliampermetr rabitə xəttində olan
maneələrə reaksiya vermir, belə ki, maneələrin orta qiyməti
adətən sıfra bərabər olur.
Şə
k.8.9. Birkanallı cərəyan TÖS-in struktur sxemi
Çoxkanallı TÖS-də kanalların zamana görə bölünməsi
tətbiq olunur, yəni TÖS-in ötürücü və qəbuledici
tərəflərində ölçmə kommutatorları qoyulur, qəbuledici
cihazları isə kommutatorun növbəti qoşulmasına qədər
göstərişləri saxlamaq üçün yaddaş blokları ilə təchiz edirlər.
Bu zaman sistem xeyli mürəkkəbləşir, cəldişləmə isə
maneələri ortalama zərurəti ilə məhdudlaşır. Ona görə də
çoxkanallı TÖS-də ölçmə kanallarının ancaq sporadik
kommutasiyasını,
yəni
operatorun
çağırışı
ilə
kommutasiyanı tətbiq edirlər.
Cərəyan TÖS-in təsir məsafəsi rabitə xətləri
parametrlərinin (naqillərin və naqillərarası izolyasiyanın
278
müqavimətləri) qeyri-sabitliyinin yaratdığı xəta ilə
məhdudlaşır. Hava rabitə xətləri ilə məsafə 7–10 km, kabel
kanalları ilə 20–25 km təşkil edir.
Tezlik teleölçmə sistemlə ri. Tezlik TÖS-də ölçülən
kəmiyyətlərin qiymətləri rabitə xətti vasitəsilə sinusoidal
cərəyanın, yaxud sabit cərəyan impulslarının tezliyi ilə
ötürülür. Tezlik siqnallarının ötürülməsi həm naqilli rabitə
xətləri ilə, həm də digər xətlərlə həyata keçirilə bilər.
Tezlik TÖS-in bir kanalının ümumiləşdirilmiş struktur
sxemi şək. 8.10-da göstərilmişdir.
Şə
k. 8.10. Birkanallı tezlik TÖS-in struktur sxemi
Ötürücü quğunun ÖQ çıxışında dəyişən cərəyanın
(yaxud sabit cərəyan impulslarının) tezliyi
x
f
adətən
ölçülən kəmiyyətdən asılı olur:
x
k
f
f
x
1
min
+
=
və ya
(
)
x
f
f
k
f
f
x
min
max
2
min
−
+
=
, burada
min
f
və
mak
f
- siqnalın
minimal və maksimal tezlikləri;
1
k
və
2
k
– çevirmə
ə
msallarıdır. Rabitə xətti RX ilə ötürülən tezlik siqnalı
siqnal qəbuledicisi SQ ilə ya ölçülən kəmiyyətin qiymətini
analoq cihazı ilə əldə etmək üçün analoq siqnala (cərəyan və
ya gərginlik), ya da ölçmənin nəticəsini rəqəm formasında
vermək üçün koda çevirir. Ölçmələrin nəticəsinin bu və ya
digər formada əks olunması nəticələri verən blok NV ilə
həyata keçirilir.
Hazırda tezlik sistemləri uzağa təsirli sistemlər kimi
geniş yayılmışdır. Qonşu tezlik kanalı ilə çarpaz təhrif və
maneələrə görə eyni vaxtda ötürülən məlumatların sayı
hazırda 18-dən çox olmur.
Zamanimpuls teleölçmə sistemlə ri. Belə TÖS-də
ölçülən kəmiyyətin qiyməti rabitə xətti ilə sabit cərəyan
279
impulslarının uzunluğu və ya impulslar arasındakı
intervalların uzunluğu vasitəsilə ötürülür. İmpulsların
uzunluğu adətən belə asılılıqla təyin edilir:
(
)
min
min
max
min
max
min
x
x
x
x
−
−
−
+
=
τ
τ
τ
τ
,
burada
min
τ
və
max
τ
- impulsun uyğun olaraq minimal və
maksimal uzunluğu; x - minimal
min
x
və maksimal
max
x
qiymətli ölçülən kəmiyyətdir.
İ
mpulsların təkrarlanma periodu
max
τ
-dan çox
olmalıdır.
Kanalları
zamana
görə
bölünən
çoxkanallı
zamanimpuls sisteminin struktur sxemi şək.8.11-də
verilmişdir.
Şə
k. 8.11. Kanalları zamana görə bölünən zaman impuls
TÖS-in struktur sxemi
Struktur sxemin ötürücü tərəfinə ölçmə kommutatoru
ÖK və zamanimpuls çeviricisi ZİÇ, yəni unifikasiya
olunmuş gərginliyi
n
U
U
,
...
,
1
(və ya cərəyanı) zaman
intervalına çevirən çevirici daxildir. Qəbuledici tərəfdə
sistemdə zaman intervalını koda çevirən çevirici ZKÇ,
kodlu dəyişdirici KD, hər kanalın kodunu yadda saxlayan
registrlər Rg1, ... , Rg
n
, vahid çoxkanallı blok, yaxud
informasiyanı təqdim etmək üçün (indikasiya, qeydetmə)
fərdi vasitələr dəsti kimi nəticələri verən NV qovşaq vardır.
280
Zamanimpuls TÖS uzağa təsirli sistemlərə aiddir:
belə sistemin radiokanalla təsir məsafəsi yüzlərlə və hətta
minlərlə kilometr təşkil edir.
Rəqəmsal teleölçmə sistemləri. Həm də kod-impuls
sistemləri adlanan rəqəmsal TÖS-də ölçülən kəmiyyətin
qiyməti rabitə xətti ilə impulsların kombinasiyası şəklində
olan kod kombinasiyası vasitəsilə ötürülür. Daha tez-tez
ikilik kod tətbiq edilir. O, qəbuledici tərəfdə ölçülən
kəmiyyətin rəqəmsal əks olunması üçün daha əlverişli olan
vahidlik-onluq koda çevrilir. Rabitə xəttindəki maneələr
kodun təhrif olunmasına, deməli ölçmə xətasına səbəb ola
bilər. TÖS-in maneədən qorunmasını yüksəltmək üçün
xüsusi kodlar - maneələrin yaratdığı səhvləri aşkar edən və
düzəldən kodlar tətbiq edilir. Belə kodların qurulması kod
kombinasiyalarının artıqlığını yaratmağa əsaslanmışdır və
bütün mümkün kod kombinasiyalarından müəyyən qanuna
tabe olan hissə seçilir. Qalan kombinasiyalar qadağan
edilmiş hesab olunur. Bu, maneələrin təsirinə məruz qalan
bəzi kod kombinasiyalarını kənarlaşdırmağa imkan verir.
Kodların belə qurulmasında səhvlərin ancaq bir hissəsi
aşkar oluna bilər, belə ki, maneələrin təsiri ilə bir icazə
verilən kombinasiyanın digər icazə verilən kombinasiyaya
keçməsinin mümkünlüyü istisna deyildir.
Şə
k. 8.12-də rəqəm TÖS-in ötürücü qurğusunun
mümkün struktur sxemlərindən biri verilmişdir. Unifikasiya
olunmuş siqnallar, məsələn,
n
U
U
,
...
,
1
gərginlikləri ölçmə
çeviricilərindən (şəkildə göstərilməmişdir) həmin siqnalları
növbə ilə analoq-rəqəmsal çeviriciyə ARÇ qoşan ölçmə
kommutatorunun ÖK girişlərinə daxil olur.
281
Şə
k. 8.12. Rəqəmsal TÖS-in ötürücü qurğusunun struktur sxemi
ARÇ-nin çıxışından paralel kod paralel kodu ardıcıla
çevirən çeviriciyə KÇ verilir. KÇ maneədən qorunan kod
yaratmaq üçün nəzarət simvolları formalaşdırıcısını NSF
idarə edir və ÖK-ni növbəti vəziyyətə çevirir, həm də
qəbuledicini dövri sinxronlaşdırmaq üçün istifadə edilən
kodu (bu, sinxroseriya adlanır) formalaşdırır. Ölçülən
kəmiyyətlərin sorğu tezliyi takt impulsları generatoru TİG
ilə verilir. KÇ və NSF-dən ardıcıl kod çıxış qurğusu ÇQ
vasitəsilə rabitə xəttinə daxil olur.
İ
nformasiya verən vasitələr kimi rəqəmsal TÖS-in
qəbuledici qurğusu ölçülən kəmiyyətlər qədər analoq
cihazlarından, yaxud rəqəmsal cihazlar və qeydedicilərdən
ibarət ola bilər. Analoq cihazlarından istifadə olunduqda
qurğu sadədir. Şək. 8.13-də belə qəbuledicinin mümkün
struktur sxemi göstərilmişdir.
Şə
k. 8.13. Rəqəmsal TÖS-in qəbuledici qurğusunun struktur sxemi
282
Kod rabitə xəttindən giriş qurğusuna GQ daxil olur.
Burada rabitə xəttində təhrif olunan kodun impulsları bərpa
edilir. GQ qurğusundan kod siqnalları ardıcıl kodu paralelə
çevirən KÇ çeviricisinə və yaddaş registrləri ( Rg1, . . . , Rg
n
) vasitəsilə rəqəmsal-analoq çeviricilərinə RAÇ
1
, ..., RAÇ
n
daxil olur. RAÇ-nin çıxış siqnalları C1, . . . , C
n
cihazlarına
daxil
olur.
Dövri
sinxronlaşdırma
DS
qovşağı
sinxroimpulslar ayırır və kanal paylaşdırıcısını KP ilkin
vəziyyətdə
qoyur.
KP
ötürücü
qurğunun
ölçmə
kommutatoru ilə sinxron və sinfaz olaraq növbə ilə
registrlərdə Rg1, ... ,Rg
n
yazılışa icazə verir, çünki TİG
generatoru dövrdaxili sinxronlaşdırma bloku DDS ilə
ötürücü qurğunun generatoru ilə sinxronlaşdırılmışdır.
Rabitə xəttindən təhrifsiz kod kombinasiyası daxil olduqda
nəzarət qurğusu NQ bütün registrlərə Rg1, ... , Rg
n
icazə
siqnalı verir, ancaq o registrə kod yazılır ki, ona KP-dən
icazə siqnalı verilmişdir.
Rəqəmsal TÖS-in daha əhəmiyyətli üstünlükləri
yüksək metroloji xarakteristikalar, müxtəlif rabitə kanalları
üzrə işinin mümkünlüyü, maneələrdən yüksək qorunma və
EHM-ə informasiyanı verməyin mümkünlüyüdür. Nisbətən
mürəkkəb olması rəqəmsal TÖS-in çatışmazlığıdır.
8.4. Avtomatik nəzarət və texniki
diaqnostika sistemlə ri
Ümumi anlayış lar. Avtomatik nəzarət sistemləri
(ANS) və texniki diaqnostika sistemləri (TDS) ÖS-in
növmüxtəlifliyi olub, onların köməyi ilə müxtəlif
obyektlərin vəziyyətinə nəzarət həyata keçirilir.
Nəzarət dedikdə nəzarət obyektinin vəziyyəti ilə
qabaqcadan
verilən
norma
arasındakı
uyğunluğun
müəyyənləşdirilməsi prosesi başa düşülür. Nəzarət
nəticəsində
obyektin
parametrlərinin
kəmiyyətcə
qiymətləndirilməsi olmadan obyektin vəziyyəti haqqında
283
qərar verilir (yararlıdır, yararsızdır, böyükdür, kiçikdir,
normadadır və s.).
TDS-in ANS-dən fərqi ondan ibarətdir ki, təkcə TDS
nəzarət olunan obyektin saz və ya nasazlığı haqqında
informasiya vermir, nasazlığın yerini də göstərir. Praktiki
olaraq istənilən TDS öz tərkibində stimullaşdırıcısı təsir
generatorları kimi obyektə təsir qurğusuna malik olur, ANS
isə belə qurğulara malik olmaya da bilər.
Avtomatik nəzarət sistemləri. Müasir ANS obyektin
parametrlərinə fasiləsiz nəzarət həyata keçirən sistemlərə və
bu parametrlərə ardıcıl diskret nəzarətli sistemlərə bölünür.
Kanalının struktur sxemi şəkil 8.14-də verilən obyektin
parametrlərinə fasiləsiz nəzarəti olan sistem hər bir nəzarət
kanalında müqayisəedici qurğuya MQ və meyillənmələrin
indikasiya qurğusuna Mİ malik olur. Həm də hər kanalda bu
qurğuların sayı parametrin dəyişməsinin müəyyənləşdirilmiş
sərhədlər sayından asılıdır. Praktiki olaraq belə sərhədlər
(normalar) birdən dördə qədər ola bilər: xəbərdaredici
“kiçik“, xəbərdaredici “böyük”, qəza “kiçik” və qəza
“böyük”. Normaları yaradan və saxlayan qurğu N çöxlu
kanallar üçün ümumi və ya ayrı-ayrı kanallar üçün fərdi ola
bilər. Fasiləsiz nəzarətli sistemlər çoxlu sayda avadanlıq
tələb edir və ona görə də ancaq daha məsuliyyətli
parametrlərə nəzarət üçün tətbiq olunur. Bunlar elə
parametrlərdir ki, onlar üçün nəzarətin yüksək etibarlılığını
və nəzarətin nəticələrinin vaxtında verilməsini təmin etmək
zəruridir.
Şə
k. 8.14. Fasiləsiz nəzarətli ANS-nin
bir kanalının struktur sxemi
284
Ardıcıl diskret nəzarətli avtomatik nəzarət sistemləri
daha geniş yayılmışdır. Onlar az sayda avadanlıq tələb edir
və ona görə də ucuzdur. Belə sistemin struktur sxemi şəkil
8.15-də verilmişdir.
Şə
k. 8.15. Diskret nəzarətli ANS-nin struktur sxemi
Unifikasiya edilmiş siqnallara, məsələn gərginliklərə
n
U
U
,
...
,
1
çevrilmiş nəzarət olunan kəmiyyətlər ölçmə
kommutatoru ÖK ilə növbəli şəkildə müqayisə qurğusuna
MQ daxil olur, burada normalarla müqayisə edilir. Bir
nəzarət olunan parametr üçün bir neçə norma olduqda,
həmin parametrə nəzarət zamanı norma dəyişə bilər.
Normaların dəyişməsi və ÖK-nin vəziyyətinin dəyişməsi
idarəetmə qurğusunun İQ köməyi ilə həyata keçirilir.
İ
nformasiyanı təqdimetmə vasitəsi İTV meyllənmələri
indikasiya qurğularına (ümumi, qrup və ya fərdi) və rəqəm
qeydetmə qurğularına malik ola bilər. Nəzarət olunan
parametrin vəziyyəti haqqında qərarlardan başqa, İTV həm
də nəzarət olunan kanalın nömrəsini (İQ-dən) və hadisənin
başvermə vaxtını (zaman siqnallarını formalaşdıran
qurğusundan ZFQ) verir və qeyd edir.
Bu sistemlərin çatışmazlığı - nəzarət əməliyyatlarının
böyük artıqlığıdır, belə ki, nəzarətin aparılma tezliyi nəzarət
edilən parametrlərin ekstremal dinamik xassələri nəzərə
alınmaqla seçilir. Eyni zamanda obyektin dinamik xassələri
haqqında ilkin məlumatların çatışmazlığından və ya bu
ekstremal xassələrə uyğun ANS qurulmasının qeyri-
mümkünlüyündən elə bir vəziyyət yarana bilər ki, bir, yaxud
bir neçə parametr xidməti gözləmə nəticəsində normalar
285
həddindən kənara çıxa bilər və obyektin qəzadan əvvəlki,
yaxud hətta qəza iş rejimi buraxıla bilər.
Bununla əlaqədar son zamanlar nəzarət olunan
kanalların sorğusu adaptiv alqoritmlə edilən avtomatik
nəzarət sistemləri işlənib hazırlanır. Bu, nəzarətə (çox
zaman
həm
də
tənzimlənməyə)
nominal,
yaxud
buraxılabilən
qiymətlərdən
daha
çox
meyillənən
parametrləri çıxarmağa imkan verir.
Sənayenin buraxdığı ANS adətən kombinə edilmiş
olur, yəni daha mühüm parametrlərə fasiləsiz nəzarət
olunur, qalan bütün parametrlərə isə ardıcıl diskret nəzarət
həyata keçirilir.
Texniki diaqnostika sistemlə ri. Texniki diaqnostika
sistemləri
təyinat
məqsədinə
görə
diaqnostik
və
praqnozlaşdıran sistemlərə bölünür. Diaqnostik sistemlər
diaqnoz qoymaq üçün, yəni yoxlanan obyektin nasazlığını
aşkar etmək, yaxud saz olmasını təsdiq etmək üçün nəzərdə
tutulub. Praqnozlaşdırma daha çətin məsələdir və əvvəlki
zaman anlarındakı yoxlamanın nəticələrinə görə obyektin
gələcəkdə özünü necə aparacağı qabaqcadan deyilir.
Diaqnostika
obyektinin
vəziyyətinin
qiymətini
hazırlamaq prosedurunun xarakterinə görə TDS statik və
determinə edilmişlərə bölünür. Obyektin vəziyyətini statik
qiymətləndirmə zamanı qərar obyekti xarakterizə edən
siqnalları ölçmək və yoxlamaq əsasında çıxarılır. Determinə
edilmişdə isə yoxlanan obyektin parametrlərini nümunə
kimi qəbul edilən obyektin parametrləri ilə müqayisə edirlər.
Adətən nümunə obyekti yerinə onun özünü aparmasına
oxşadılan siqnallar istifadə edirlər. Bu siqnallar TDS-in
müvafiq qurğularında saxlanılır.
Bu
yoxlama
növləri
mövcuddur:
funksional,
alqoritmik və məntiqi-kombinasion. Funksional yoxlama
zamanı obyektin girişinə siqnal daxil olduqda onun
çıxışında siqnalın olması aşkar edilir, çıxış siqnalının
olmaması imtinadır. Alqoritmik yoxlamada obyektin iş
286
alqoritminə uyğun olaraq funksiyaların yerinə yetirilmə
ardıcıllığı yoxlanılır. Həm də test yoxlaması adlanan
məntiqi-kombinasion
yoxlama
istənilən
səviyyədə
nasazlıqları üzə çıxarmağa imkan verir. Bu halda yoxlanılan
obyektin
girişinə
xüsusi
diaqnostik
test,
xüsusi
stimullaşdırıcı siqnallar verilir.
Diaqnostika zamanı yaranan daha mürəkkəb məsələ
nasazlığı yaradan qovşağın tapılma məsələsidir. Bu zaman
hər bir növbəti yoxlama hər bir qovşağın funksional
ə
həmiyyətliliyi, nasazlığın mümkün səbəblərinin nisbi
ehtimalları, yoxlamanı həyata keçirmək üçün lazım olan
nisbi vaxt sərfi, həmçinin əvvəl əldə edilən informasiya
nəzərə alınmaqla yerinə yetirilməlidir. Diaqnostika
proqramlarının optimallaşdırılmasının göstərilən prinsiplər
ə
sasında işlənib hazırlanan müxtəlif metodları mövcuddur.
Texniki diaqnostika sisteminin mümkün struktur
sxemlərindən biri şəkil 8.16-da verilmişdir.
Şə
k.8.16. Texniki diaqnostika sisteminin struktur sxemi
Diaqnostika obyektindən DO informasiya unifikasiya
edilmiş çıxış siqnallı vericilər V
1
,
..., V
n
və ölçmə
kommutatoru
ÖK1
vasitəsilə
parametrlərə
nəzarət
qurğusuna PNQ daxil olur. O, ölçmə və parametrləri
287
normalarla müqayisə qurğularına malikdir. Nəzarətin
nəticələri işlənmə qurğusuna İQ daxil olur və burada
operativ yaddaş qurğusundan OYQ alınan nümunə
nəticələrlə müqayisə oluna bilər. Bundan başqa, OYQ-da
proqram daxil edən qurğudan PDQ informasiyanı paylama
qurğusu İPQ vasitəsilə daxil olan yoxlama proqramı yazıla
bilər. İPQ həm də stimullaşdırıcı siqnal generatorunun SSG
və ölçmə kommutatorunun ÖK2 işini idarə edir. ÖK2-nin
girişinə SSG-dən gərginlik verilir. ÖK2-nin çıxışlarındakı
bu gərginliklər Ç
1
,... , Ç
n
çeviriciləri ilə DO-ya təsir edən
müvafiq siqnallara çevrilir. Belə siqnallar həm elektrik, həm
də qeyri-elektrik siqnallar ola bilər. İnformasiyanın
operatora O verilməsi informasiyanı təqdimetmə vasitəsilə
İ
TV həyata keçirilir. Əldə edilən informasiyadan asılı olaraq
operator yoxlama proqramını dəyişərək idarəetmə qurğusu
İ
Q vasitəsilə PDQ-yə təsir edə bilər
8.5. Elmi tə dqiqatların avtomatlaş dırılmış
sistemlə ri
Elmi tədqiqatların avtomatlaşdırılmış sistemlərinin
ə
sas məsələsi elmi eksperimenti elə şəkildə planlaşdırmaq,
təşkil etmək və aparmaqdan ibarətdir ki, minimal qısa
müddətdə və ən kiçik qiymətlə ən böyük doğruluqla lazım
olan nəticələr əldə edilsin. ETAS-in işinin nəticəsi adətən
elmi hipotezlərin yoxlanmasıdır.
Eksperimentin növmüxtəlifliyi sınaqlardır. Sınaqlar
zamanı obyektin xarakteristikaları, onun modeli artıq
məlumdur və yalnız obyektin konstruktiv və istismar
xassələrini təsdiq etmək tələb olunur. Bu zaman sınaqların
məqsədi obyektin fiziki parametrlərinin dəyişməsinin
buraxıla bilən həddlərini müəyyənləşdirmək və onlara xarici
amillərin təsirini qiymətləndirməkdən ibarətdir.
ETAS-in ümumiləşdirilmiş struktur sxemi şəkil
8.17-də verilmişdir.
288
Şə
k. 8.17. ETAS-nin ümumiləşdirilmiş struktur sxemi
Tədqiqat obyektindən TO informasiya təminatının
düzünə kanalı İTDK üzrə interfeys İn vasitəsilə EHM-ə
daxil olur. EHM-də TO-dan alınan nəticələrin işlənməsi baş
verir. Obyekt ətraf mühitin müəyyən parametrlərində tədqiq
edilməli olduğundan ETAS-də ətraf mühitin vəziyyətini
saxlayan qurğu VSQ, obyekti və mühiti avtomatik idarəetmə
sistemi AİS nəzərdə tutula bilər. Bu zaman AİS-in girişinə
informasiya EHM-dən İn vasitəsi ilə informasiya
təminatının əks kanalı İTƏK üzrə daxil olur.
Eksperimentin gedişini idarə etmək üçün ETAS-də
adətən təcrübi verilənlər bazası TVB olan ekspert sistemi ES
kimi adlandırılan sistem nəzərdə tutulur. TVB-də əvvəlki
oxşar eksperimentlərin verilənləri saxlanılır. ES və TVB
olması eksperimentin gedişində yarana biləcək təhlükəli
qəza hallarından kənar olmağa imkan verir.
Eksperimenti aparanın eksperimentin gedişatına təsir
edə bilməsi üçün ETAS-da insan və sistemin dialoq iş
rejimini təmin edən qurğular da vardır (displey D, qeydedici
Q və s.). Dialoq iş rejimi müvafiq proqram təminatı ilə
saxlanılır.
ÖS-in yüksək inkişaf forması kimi intellektual
sistemlərin yaranmasını hesab etmək olar ki, onlar tədqiqat
obyekti, təsiredici amillər (o cümlədən maneələr) və ÖS
qovşaqlarının imkanları haqqında bütün aprior məlumatlar
məcmusunu nəzərə almaq hesabına ölçmələrin və
eksperimental
tədqiqatların
maksimal
dərəcədə
289
avtomatlaşdırılmasına nail olmağa imkan verir. Belə ÖS-də
tədqiqat obyektinin və sistemin özünün konkret iş şəraitində
fiziki kəmiyyətlərin ölçülməsinin optimal alqoritmləri
reallaşa
bilər.
İ
ntellektual
ÖS
analogiyalar,
proqnozlaşdırma,
səbəb-nəticə
ə
laqələrinin
analizi
metodlarını, qərarların qəbulu prosedurlarını tətbiq etməklə
təhsil və öz-özünə təhsil alqoritmlərindən geniş istifadə edə
bilər.
290
BÖLMƏ III
Dostları ilə paylaş: |