Məmmədov N. R.,Aslanov Z. Y.,Seydəliyev İ. M.,Hacızalov M. N.,Dadaşova K. S



Yüklə 7,93 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə26/46
tarix24.05.2020
ölçüsü7,93 Mb.
#31490
1   ...   22   23   24   25   26   27   28   29   ...   46
Zabit-Aslanov metrologiya


Cərəyan  teleölçmə  sistemləri.  Həm  də  intensivlik 

sistemləri  adlanan  cərəyan  TÖS-də  ölçülən  kəmiyyətin 

qiyməti  cərəyan  çeviricisində  CÇ  hasil  olunan  sabit 

cərəyanla  (0–5  mA)  naqilli  rabitə  xətləri  ilə  ötürülür.  Belə 

TÖS-in  qəbuledici  tərəfində  adətən  maqnitoelektrik 

milliampermetr  qoyulur.  Cərəyan  TÖS  daha  sadədir,  ona 

görə  də  ucuz  və  etibarlıdır.  Birkanallı  TÖS-də  (şək.  8.9) 

qəbuledici  tərəfdə  olan  milliampermetr  rabitə  xəttində  olan 

maneələrə reaksiya vermir, belə ki, maneələrin orta qiyməti 

adətən sıfra bərabər olur. 

 

Şə

k.8.9. Birkanallı cərəyan TÖS-in struktur sxemi 



 

Çoxkanallı TÖS-də kanalların zamana görə bölünməsi 

tətbiq  olunur,  yəni  TÖS-in  ötürücü  və  qəbuledici 

tərəflərində  ölçmə  kommutatorları  qoyulur,  qəbuledici 

cihazları  isə  kommutatorun  növbəti  qoşulmasına  qədər 

göstərişləri saxlamaq üçün yaddaş blokları ilə təchiz edirlər. 

Bu  zaman  sistem  xeyli  mürəkkəbləşir,  cəldişləmə  isə 

maneələri  ortalama  zərurəti  ilə  məhdudlaşır.  Ona  görə  də 

çoxkanallı  TÖS-də  ölçmə  kanallarının  ancaq  sporadik 

kommutasiyasını, 

yəni 

operatorun 



çağırışı 

ilə 


kommutasiyanı tətbiq edirlər. 

Cərəyan  TÖS-in  təsir  məsafəsi  rabitə  xətləri 

parametrlərinin  (naqillərin  və  naqillərarası  izolyasiyanın 


278 

 

müqavimətləri)  qeyri-sabitliyinin  yaratdığı  xəta  ilə 



məhdudlaşır. Hava rabitə xətləri ilə məsafə 7–10 km, kabel 

kanalları ilə 20–25 km təşkil edir.  



Tezlik  teleölçmə  sistemləri.  Tezlik  TÖS-də  ölçülən 

kəmiyyətlərin  qiymətləri  rabitə  xətti  vasitəsilə  sinusoidal 

cərəyanın,  yaxud  sabit  cərəyan  impulslarının  tezliyi  ilə 

ötürülür.  Tezlik  siqnallarının  ötürülməsi  həm  naqilli  rabitə 

xətləri ilə, həm də digər xətlərlə həyata keçirilə bilər.  

Tezlik TÖS-in bir kanalının ümumiləşdirilmiş struktur 

sxemi şək. 8.10-da göstərilmişdir.  

 

 



 

Şə

k. 8.10. Birkanallı tezlik TÖS-in struktur sxemi 



 

Ötürücü  quğunun  ÖQ  çıxışında  dəyişən  cərəyanın 

(yaxud  sabit  cərəyan  impulslarının)  tezliyi 

x

f

  adətən 

ölçülən  kəmiyyətdən  asılı  olur: 

x

k

f

f

x

1

min



+

=

  və  ya 



(

)

x



f

f

k

f

f

x

min


max

2

min



+

=



, burada 

min


f

 və 


mak

f

  - siqnalın 

minimal  və  maksimal  tezlikləri; 

1

k

  və 

2

k



  –  çevirmə 

ə

msallarıdır.  Rabitə  xətti  RX  ilə  ötürülən  tezlik  siqnalı 



siqnal  qəbuledicisi  SQ  ilə  ya  ölçülən  kəmiyyətin  qiymətini 

analoq cihazı ilə əldə etmək üçün analoq siqnala (cərəyan və 

ya  gərginlik),  ya  da  ölçmənin  nəticəsini  rəqəm  formasında 

vermək  üçün  koda  çevirir.  Ölçmələrin  nəticəsinin  bu  və  ya 

digər  formada  əks  olunması  nəticələri  verən  blok  NV  ilə 

həyata keçirilir.  

Hazırda  tezlik  sistemləri  uzağa  təsirli  sistemlər  kimi 

geniş  yayılmışdır.  Qonşu  tezlik  kanalı  ilə  çarpaz  təhrif  və 

maneələrə  görə  eyni  vaxtda  ötürülən  məlumatların  sayı 

hazırda 18-dən çox olmur.  



Zamanimpuls  teleölçmə  sistemləri.  Belə  TÖS-də 

ölçülən  kəmiyyətin  qiyməti  rabitə  xətti  ilə  sabit  cərəyan 



279 

 

impulslarının  uzunluğu  və  ya  impulslar  arasındakı 



intervalların  uzunluğu  vasitəsilə  ötürülür.  İmpulsların 

uzunluğu adətən belə asılılıqla təyin edilir: 

(

)

min



min

max


min

max


min

x

x

x

x



+

=



τ

τ

τ



τ

burada 



min

τ

  və 



max

τ

-  impulsun  uyğun  olaraq  minimal  və 



maksimal  uzunluğu;    -  minimal 

min


x

 

və  maksimal 



max

x

 

qiymətli ölçülən kəmiyyətdir.  



İ

mpulsların  təkrarlanma  periodu 

max

τ

-dan  çox 



olmalıdır.  

Kanalları 

zamana 

görə 


bölünən 

çoxkanallı 

zamanimpuls  sisteminin  struktur  sxemi  şək.8.11-də 

verilmişdir.  

 

Şə

k. 8.11. Kanalları zamana görə bölünən zaman impuls 



TÖS-in struktur sxemi 

 

Struktur  sxemin  ötürücü  tərəfinə  ölçmə  kommutatoru 



ÖK  və  zamanimpuls  çeviricisi  ZİÇ,  yəni  unifikasiya 

olunmuş  gərginliyi 



n

U

U

,

...



,

1

  (və  ya  cərəyanı)  zaman 



intervalına  çevirən  çevirici  daxildir.  Qəbuledici  tərəfdə 

sistemdə  zaman  intervalını  koda  çevirən  çevirici  ZKÇ, 

kodlu  dəyişdirici  KD,  hər  kanalın  kodunu  yadda  saxlayan 

registrlər  Rg1,  ...  ,  Rg



n

,  vahid  çoxkanallı  blok,  yaxud 

informasiyanı  təqdim  etmək  üçün  (indikasiya,  qeydetmə) 

fərdi vasitələr dəsti kimi nəticələri verən NV qovşaq vardır.  



280 

 

  Zamanimpuls  TÖS    uzağa  təsirli  sistemlərə  aiddir: 



belə  sistemin  radiokanalla  təsir  məsafəsi  yüzlərlə  və  hətta 

minlərlə kilometr təşkil edir.  

 

Rəqəmsal teleölçmə sistemləri. Həm də kod-impuls 

sistemləri  adlanan  rəqəmsal  TÖS-də  ölçülən  kəmiyyətin 

qiyməti  rabitə  xətti  ilə  impulsların  kombinasiyası  şəklində 

olan  kod  kombinasiyası  vasitəsilə  ötürülür.  Daha  tez-tez 

ikilik  kod  tətbiq  edilir.  O,  qəbuledici  tərəfdə  ölçülən 

kəmiyyətin rəqəmsal əks olunması üçün daha əlverişli olan 

vahidlik-onluq  koda  çevrilir.  Rabitə  xəttindəki  maneələr 

kodun  təhrif  olunmasına,  deməli  ölçmə  xətasına  səbəb  ola 

bilər.  TÖS-in  maneədən  qorunmasını  yüksəltmək  üçün 

xüsusi kodlar - maneələrin  yaratdığı səhvləri aşkar edən və 

düzəldən  kodlar  tətbiq  edilir.  Belə  kodların  qurulması  kod 

kombinasiyalarının  artıqlığını  yaratmağa  əsaslanmışdır  və 

bütün  mümkün  kod  kombinasiyalarından  müəyyən  qanuna 

tabe  olan  hissə  seçilir.  Qalan  kombinasiyalar  qadağan 

edilmiş  hesab  olunur.  Bu,  maneələrin  təsirinə  məruz  qalan 

bəzi  kod  kombinasiyalarını  kənarlaşdırmağa  imkan  verir. 

Kodların  belə  qurulmasında    səhvlərin  ancaq  bir  hissəsi 

aşkar  oluna  bilər,  belə  ki,  maneələrin  təsiri  ilə  bir  icazə 

verilən  kombinasiyanın  digər  icazə  verilən  kombinasiyaya 

keçməsinin mümkünlüyü istisna deyildir.  

 

Şə

k.  8.12-də  rəqəm  TÖS-in  ötürücü  qurğusunun 



mümkün struktur sxemlərindən biri verilmişdir. Unifikasiya 

olunmuş  siqnallar,  məsələn, 



n

U

U

,

...



,

1

  gərginlikləri  ölçmə 



çeviricilərindən  (şəkildə  göstərilməmişdir)  həmin  siqnalları 

növbə  ilə  analoq-rəqəmsal  çeviriciyə  ARÇ  qoşan  ölçmə 

kommutatorunun ÖK girişlərinə daxil olur.  


281 

 

 



Şə

k. 8.12. Rəqəmsal TÖS-in ötürücü qurğusunun struktur sxemi 

 

ARÇ-nin  çıxışından  paralel  kod  paralel  kodu  ardıcıla 



çevirən  çeviriciyə  KÇ  verilir.  KÇ  maneədən  qorunan  kod 

yaratmaq  üçün  nəzarət  simvolları  formalaşdırıcısını  NSF 

idarə  edir  və  ÖK-ni  növbəti  vəziyyətə  çevirir,  həm  də 

qəbuledicini  dövri  sinxronlaşdırmaq  üçün  istifadə  edilən 

kodu  (bu,  sinxroseriya  adlanır)  formalaşdırır.  Ölçülən 

kəmiyyətlərin  sorğu  tezliyi  takt  impulsları  generatoru  TİG 

ilə  verilir.  KÇ  və  NSF-dən  ardıcıl  kod  çıxış  qurğusu  ÇQ 

vasitəsilə rabitə xəttinə daxil olur.  

İ

nformasiya  verən  vasitələr  kimi  rəqəmsal  TÖS-in 



qəbuledici  qurğusu  ölçülən  kəmiyyətlər  qədər  analoq 

cihazlarından,  yaxud  rəqəmsal  cihazlar  və  qeydedicilərdən 

ibarət  ola  bilər.  Analoq  cihazlarından  istifadə  olunduqda 

qurğu  sadədir.  Şək.  8.13-də  belə  qəbuledicinin  mümkün 

struktur sxemi göstərilmişdir.  

 

 



Şə

k. 8.13. Rəqəmsal TÖS-in qəbuledici qurğusunun struktur sxemi 

 


282 

 

Kod  rabitə  xəttindən  giriş  qurğusuna  GQ  daxil  olur. 



Burada rabitə xəttində təhrif olunan kodun impulsları bərpa 

edilir. GQ qurğusundan  kod siqnalları ardıcıl kodu paralelə 

çevirən KÇ çeviricisinə və yaddaş registrləri ( Rg1, . . . , Rg

n

 

)  vasitəsilə  rəqəmsal-analoq  çeviricilərinə  RAÇ



1

,  ...,  RAÇ

n

 

daxil olur. RAÇ-nin çıxış siqnalları C1, . . . , C



n

 cihazlarına 

daxil 

olur. 


Dövri 

sinxronlaşdırma 

DS 

qovşağı 


sinxroimpulslar  ayırır  və  kanal  paylaşdırıcısını  KP  ilkin 

vəziyyətdə 

qoyur. 

KP 


ötürücü 

qurğunun 

ölçmə 

kommutatoru  ilə  sinxron  və  sinfaz  olaraq  növbə  ilə 



registrlərdə  Rg1,  ...  ,Rg

n

 

yazılışa  icazə  verir,  çünki  TİG 



generatoru  dövrdaxili  sinxronlaşdırma  bloku  DDS  ilə 

ötürücü  qurğunun  generatoru  ilə  sinxronlaşdırılmışdır. 

Rabitə  xəttindən  təhrifsiz  kod  kombinasiyası  daxil  olduqda 

nəzarət  qurğusu  NQ  bütün  registrlərə  Rg1,  ...  ,  Rg



n

  icazə 


siqnalı  verir,  ancaq    o  registrə  kod  yazılır  ki,  ona  KP-dən 

icazə siqnalı verilmişdir.  

 

Rəqəmsal  TÖS-in  daha  əhəmiyyətli  üstünlükləri 



yüksək  metroloji  xarakteristikalar,  müxtəlif  rabitə  kanalları 

üzrə  işinin  mümkünlüyü,  maneələrdən  yüksək  qorunma  və 

EHM-ə  informasiyanı  verməyin  mümkünlüyüdür.  Nisbətən 

mürəkkəb olması rəqəmsal TÖS-in çatışmazlığıdır.  

 

 

8.4. Avtomatik nəzarət və texniki 



diaqnostika sistemləri 

 

 

Ümumi  anlayışlar.  Avtomatik  nəzarət  sistemləri  

(ANS)  və  texniki  diaqnostika  sistemləri  (TDS)  ÖS-in 

növmüxtəlifliyi  olub,  onların  köməyi  ilə  müxtəlif 

obyektlərin vəziyyətinə nəzarət həyata keçirilir.  

Nəzarət  dedikdə  nəzarət  obyektinin  vəziyyəti  ilə 

qabaqcadan 

verilən 

norma 


arasındakı 

uyğunluğun 

müəyyənləşdirilməsi  prosesi  başa  düşülür.  Nəzarət 

nəticəsində 

obyektin 

parametrlərinin 

kəmiyyətcə 

qiymətləndirilməsi  olmadan  obyektin  vəziyyəti  haqqında 



283 

 

qərar  verilir  (yararlıdır,  yararsızdır,  böyükdür,  kiçikdir, 



normadadır və s.). 

 

TDS-in ANS-dən fərqi ondan ibarətdir ki, təkcə TDS 



nəzarət  olunan  obyektin  saz  və  ya  nasazlığı  haqqında 

informasiya  vermir,  nasazlığın  yerini  də  göstərir.  Praktiki 

olaraq  istənilən    TDS  öz  tərkibində  stimullaşdırıcısı  təsir 

generatorları kimi obyektə təsir qurğusuna malik olur, ANS 

isə belə qurğulara malik olmaya da bilər.  

Avtomatik nəzarət sistemləri. Müasir ANS obyektin 

parametrlərinə fasiləsiz nəzarət həyata keçirən sistemlərə və 

bu  parametrlərə  ardıcıl  diskret  nəzarətli  sistemlərə  bölünür. 

Kanalının  struktur  sxemi  şəkil  8.14-də  verilən  obyektin 

parametrlərinə  fasiləsiz nəzarəti  olan  sistem  hər  bir  nəzarət 

kanalında  müqayisəedici  qurğuya  MQ  və  meyillənmələrin 

indikasiya qurğusuna Mİ malik olur. Həm də hər kanalda bu 

qurğuların sayı parametrin dəyişməsinin müəyyənləşdirilmiş 

sərhədlər  sayından  asılıdır.  Praktiki  olaraq  belə  sərhədlər 

(normalar)  birdən  dördə  qədər  ola  bilər:  xəbərdaredici 

“kiçik“,  xəbərdaredici  “böyük”,  qəza  “kiçik”  və  qəza 

“böyük”.  Normaları  yaradan  və  saxlayan  qurğu  N  çöxlu 

kanallar üçün ümumi və ya ayrı-ayrı kanallar üçün fərdi ola 

bilər.  Fasiləsiz  nəzarətli  sistemlər  çoxlu  sayda  avadanlıq 

tələb  edir  və  ona  görə  də  ancaq  daha  məsuliyyətli 

parametrlərə  nəzarət  üçün  tətbiq  olunur.  Bunlar  elə 

parametrlərdir  ki,  onlar  üçün  nəzarətin  yüksək  etibarlılığını 

və nəzarətin nəticələrinin vaxtında verilməsini təmin etmək 

zəruridir. 

 

 



Şə

k. 8.14. Fasiləsiz nəzarətli ANS-nin 

              bir kanalının struktur sxemi 


284 

 

 



 

Ardıcıl  diskret  nəzarətli  avtomatik  nəzarət  sistemləri 

daha geniş yayılmışdır. Onlar az sayda avadanlıq tələb edir 

və  ona  görə  də  ucuzdur.  Belə  sistemin  struktur  sxemi şəkil 

8.15-də verilmişdir.  

 

Şə



k. 8.15. Diskret nəzarətli ANS-nin struktur sxemi 

Unifikasiya  edilmiş  siqnallara,  məsələn  gərginliklərə 



n

U

U

,

...



,

1

  çevrilmiş  nəzarət  olunan  kəmiyyətlər  ölçmə 



kommutatoru  ÖK  ilə  növbəli  şəkildə  müqayisə  qurğusuna 

MQ  daxil  olur,  burada  normalarla  müqayisə  edilir.  Bir 

nəzarət  olunan  parametr  üçün  bir  neçə  norma  olduqda, 

həmin  parametrə  nəzarət  zamanı  norma  dəyişə  bilər. 

Normaların  dəyişməsi  və  ÖK-nin  vəziyyətinin  dəyişməsi 

idarəetmə  qurğusunun  İQ  köməyi  ilə  həyata  keçirilir. 

İ

nformasiyanı  təqdimetmə  vasitəsi  İTV  meyllənmələri 



indikasiya qurğularına  (ümumi, qrup və  ya fərdi) və rəqəm 

qeydetmə  qurğularına  malik  ola  bilər.  Nəzarət  olunan 

parametrin  vəziyyəti  haqqında  qərarlardan  başqa,  İTV  həm 

də  nəzarət  olunan  kanalın  nömrəsini  (İQ-dən)  və  hadisənin 

başvermə  vaxtını  (zaman  siqnallarını  formalaşdıran 

qurğusundan ZFQ) verir və qeyd edir.  

Bu  sistemlərin  çatışmazlığı  -  nəzarət  əməliyyatlarının 

böyük artıqlığıdır, belə ki, nəzarətin aparılma tezliyi nəzarət 

edilən  parametrlərin  ekstremal  dinamik  xassələri  nəzərə 

alınmaqla seçilir. Eyni zamanda obyektin dinamik xassələri 

haqqında  ilkin  məlumatların  çatışmazlığından  və  ya  bu 

ekstremal  xassələrə  uyğun  ANS  qurulmasının  qeyri-

mümkünlüyündən elə bir vəziyyət yarana bilər ki, bir, yaxud 

bir  neçə  parametr  xidməti  gözləmə  nəticəsində  normalar 



285 

 

həddindən  kənara  çıxa  bilər  və  obyektin  qəzadan  əvvəlki, 



yaxud hətta qəza iş rejimi buraxıla bilər.  

Bununla  əlaqədar  son  zamanlar  nəzarət  olunan 

kanalların  sorğusu  adaptiv  alqoritmlə  edilən  avtomatik 

nəzarət  sistemləri  işlənib  hazırlanır.  Bu,  nəzarətə  (çox 

zaman 

həm 


də 

tənzimlənməyə) 

nominal, 

yaxud 


buraxılabilən 

qiymətlərdən 

daha 

çox 


meyillənən 

parametrləri çıxarmağa imkan verir.  

Sənayenin  buraxdığı  ANS  adətən  kombinə  edilmiş 

olur,  yəni  daha  mühüm  parametrlərə  fasiləsiz  nəzarət 

olunur,  qalan  bütün  parametrlərə  isə  ardıcıl  diskret  nəzarət 

həyata keçirilir. 



Texniki  diaqnostika  sistemləri.  Texniki  diaqnostika 

sistemləri 

təyinat 

məqsədinə 

görə 

diaqnostik 



və 

praqnozlaşdıran    sistemlərə  bölünür.  Diaqnostik  sistemlər 

diaqnoz  qoymaq  üçün,  yəni  yoxlanan  obyektin  nasazlığını 

aşkar etmək, yaxud saz olmasını təsdiq etmək üçün nəzərdə 

tutulub.  Praqnozlaşdırma  daha  çətin  məsələdir  və  əvvəlki 

zaman  anlarındakı  yoxlamanın  nəticələrinə  görə  obyektin 

gələcəkdə özünü necə aparacağı qabaqcadan deyilir.  

Diaqnostika 

obyektinin 

vəziyyətinin 

qiymətini 

hazırlamaq  prosedurunun  xarakterinə  görə  TDS  statik  və 

determinə  edilmişlərə  bölünür.  Obyektin  vəziyyətini  statik 

qiymətləndirmə  zamanı  qərar  obyekti  xarakterizə  edən 

siqnalları ölçmək və yoxlamaq əsasında çıxarılır. Determinə 

edilmişdə  isə  yoxlanan  obyektin  parametrlərini  nümunə 

kimi qəbul edilən obyektin parametrləri ilə müqayisə edirlər. 

Adətən  nümunə  obyekti  yerinə  onun  özünü  aparmasına 

oxşadılan  siqnallar  istifadə  edirlər.  Bu  siqnallar  TDS-in 

müvafiq qurğularında saxlanılır.  

Bu 

yoxlama 


növləri 

mövcuddur: 

funksional, 

alqoritmik  və  məntiqi-kombinasion.  Funksional  yoxlama 

zamanı  obyektin  girişinə  siqnal  daxil  olduqda  onun 

çıxışında  siqnalın  olması  aşkar  edilir,  çıxış  siqnalının 

olmaması  imtinadır.  Alqoritmik  yoxlamada  obyektin  iş 


286 

 

alqoritminə  uyğun  olaraq  funksiyaların  yerinə  yetirilmə 



ardıcıllığı  yoxlanılır.  Həm  də  test  yoxlaması  adlanan 

məntiqi-kombinasion 

yoxlama 

istənilən 

səviyyədə 

nasazlıqları üzə çıxarmağa imkan verir. Bu halda yoxlanılan 

obyektin 

girişinə 

xüsusi 

diaqnostik 



test, 

xüsusi 


stimullaşdırıcı siqnallar verilir.  

Diaqnostika  zamanı  yaranan  daha  mürəkkəb  məsələ 

nasazlığı  yaradan  qovşağın  tapılma  məsələsidir.  Bu  zaman 

hər  bir  növbəti  yoxlama  hər  bir  qovşağın  funksional 

ə

həmiyyətliliyi,  nasazlığın  mümkün  səbəblərinin  nisbi 



ehtimalları,  yoxlamanı  həyata  keçirmək  üçün  lazım  olan 

nisbi  vaxt  sərfi,  həmçinin  əvvəl  əldə  edilən  informasiya 

nəzərə  alınmaqla  yerinə  yetirilməlidir.  Diaqnostika 

proqramlarının  optimallaşdırılmasının  göstərilən  prinsiplər 

ə

sasında işlənib hazırlanan müxtəlif metodları mövcuddur.  



Texniki  diaqnostika  sisteminin  mümkün  struktur 

sxemlərindən biri şəkil 8.16-da verilmişdir.  

 

 

 



Şə

k.8.16. Texniki diaqnostika sisteminin struktur sxemi 

 

Diaqnostika  obyektindən  DO  informasiya  unifikasiya 



edilmiş  çıxış  siqnallı  vericilər  V

1

,



 

...,  V


n

  və  ölçmə 

kommutatoru 

ÖK1 


vasitəsilə 

parametrlərə 

nəzarət 

qurğusuna  PNQ  daxil  olur.  O,  ölçmə  və  parametrləri 



287 

 

normalarla  müqayisə  qurğularına  malikdir.  Nəzarətin 



nəticələri  işlənmə  qurğusuna  İQ  daxil  olur  və  burada 

operativ  yaddaş  qurğusundan  OYQ  alınan  nümunə 

nəticələrlə  müqayisə  oluna  bilər.  Bundan  başqa,  OYQ-da 

proqram  daxil  edən  qurğudan  PDQ  informasiyanı  paylama 

qurğusu  İPQ  vasitəsilə  daxil  olan  yoxlama  proqramı  yazıla 

bilər. İPQ həm də stimullaşdırıcı siqnal generatorunun SSG 

və  ölçmə  kommutatorunun    ÖK2  işini  idarə  edir.  ÖK2-nin 

girişinə  SSG-dən  gərginlik  verilir.  ÖK2-nin  çıxışlarındakı 

bu  gərginliklər  Ç

,...  ,  Ç



n

  çeviriciləri  ilə  DO-ya  təsir  edən 

müvafiq siqnallara çevrilir. Belə siqnallar həm elektrik, həm 

də  qeyri-elektrik  siqnallar  ola  bilər.  İnformasiyanın 

operatora  O  verilməsi  informasiyanı  təqdimetmə  vasitəsilə 

İ

TV həyata keçirilir. Əldə edilən informasiyadan asılı olaraq 



operator  yoxlama  proqramını  dəyişərək  idarəetmə  qurğusu 

İ

Q vasitəsilə PDQ-yə təsir edə bilər 



 

8.5. Elmi tədqiqatların avtomatlaşdırılmış 

sistemləri 

 

 

Elmi  tədqiqatların  avtomatlaşdırılmış  sistemlərinin 

ə

sas  məsələsi  elmi  eksperimenti  elə  şəkildə  planlaşdırmaq, 



təşkil  etmək  və  aparmaqdan  ibarətdir  ki,  minimal  qısa 

müddətdə  və  ən  kiçik  qiymətlə  ən  böyük  doğruluqla  lazım 

olan  nəticələr  əldə  edilsin.  ETAS-in  işinin  nəticəsi  adətən 

elmi hipotezlərin yoxlanmasıdır.  

Eksperimentin  növmüxtəlifliyi  sınaqlardır.  Sınaqlar 

zamanı  obyektin  xarakteristikaları,  onun  modeli  artıq 

məlumdur  və  yalnız  obyektin  konstruktiv  və  istismar 

xassələrini  təsdiq  etmək  tələb  olunur.  Bu  zaman  sınaqların 

məqsədi  obyektin  fiziki  parametrlərinin  dəyişməsinin 

buraxıla bilən həddlərini müəyyənləşdirmək və onlara xarici 

amillərin təsirini qiymətləndirməkdən ibarətdir.  

 

ETAS-in  ümumiləşdirilmiş  struktur  sxemi  şəkil 



8.17-də verilmişdir.  

288 

 

 



Şə

k. 8.17. ETAS-nin ümumiləşdirilmiş struktur sxemi 

 

Tədqiqat  obyektindən  TO  informasiya  təminatının 



düzünə  kanalı  İTDK  üzrə  interfeys  İn  vasitəsilə  EHM-ə 

daxil olur. EHM-də TO-dan alınan nəticələrin işlənməsi baş 

verir. Obyekt ətraf mühitin müəyyən parametrlərində tədqiq 

edilməli  olduğundan  ETAS-də  ətraf  mühitin  vəziyyətini 

saxlayan qurğu VSQ, obyekti və mühiti avtomatik idarəetmə 

sistemi  AİS  nəzərdə  tutula  bilər.  Bu  zaman  AİS-in  girişinə 

informasiya  EHM-dən  İn  vasitəsi  ilə  informasiya 

təminatının əks kanalı İTƏK üzrə daxil olur.  

 

Eksperimentin  gedişini  idarə  etmək  üçün  ETAS-də 



adətən təcrübi verilənlər bazası TVB olan ekspert sistemi ES 

kimi  adlandırılan  sistem  nəzərdə  tutulur.  TVB-də  əvvəlki 

oxşar  eksperimentlərin  verilənləri  saxlanılır.  ES  və  TVB 

olması  eksperimentin  gedişində  yarana  biləcək  təhlükəli 

qəza hallarından kənar olmağa imkan verir.  

 

Eksperimenti aparanın eksperimentin gedişatına təsir 



edə  bilməsi  üçün  ETAS-da  insan  və  sistemin  dialoq  iş 

rejimini təmin edən qurğular da vardır (displey D, qeydedici 

Q  və  s.).  Dialoq  iş  rejimi  müvafiq  proqram  təminatı  ilə 

saxlanılır.  

ÖS-in  yüksək  inkişaf  forması  kimi  intellektual 

sistemlərin  yaranmasını hesab  etmək olar ki, onlar tədqiqat 

obyekti,  təsiredici  amillər  (o  cümlədən  maneələr)  və  ÖS 

qovşaqlarının  imkanları  haqqında  bütün  aprior  məlumatlar 

məcmusunu  nəzərə  almaq  hesabına  ölçmələrin  və 

eksperimental 

tədqiqatların 

maksimal 

dərəcədə 


289 

 

avtomatlaşdırılmasına nail olmağa imkan verir. Belə ÖS-də 



tədqiqat obyektinin və sistemin özünün konkret iş şəraitində 

fiziki  kəmiyyətlərin  ölçülməsinin  optimal  alqoritmləri 

reallaşa 

bilər. 


İ

ntellektual 

ÖS 

analogiyalar, 



proqnozlaşdırma, 

səbəb-nəticə 

ə

laqələrinin 



analizi 

metodlarını,  qərarların  qəbulu  prosedurlarını  tətbiq  etməklə 

təhsil və öz-özünə təhsil alqoritmlərindən geniş istifadə edə 

bilər.  


 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

290 

 

BÖLMƏ III 



Yüklə 7,93 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   22   23   24   25   26   27   28   29   ...   46




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin