O‘zbekiston respublikasi qishloq va suv xo‘jaligi vazirligi

Ribosomalar. Hujayradagi ribosomalarni 1955-yili  G. Palade aniqlagan. Bu submikroskopik 

tuzilishga ega bo‘lgan organellarning diametri 20 nm gacha boradi. Bularda membranalar bo‘lmaydi va 

tarkibida 50 % oqsillar va shuncha miqdorda ribosom RNК (ribonuklein kislota) mavjud. 

Aminokislotalardan oqsillarni hosil qilish yoki sintezlash ribosomalarning asosiy vazifasidir. 

Sferosomalar. 1880 - yilda Ganshteyn sitoplazma tarkibida, zich moddalardan iborat, yorug‘likni 

kuchli ravishda sindiradigan mayda jismlar borligini aniqlab, ularni mikrosomalar deb atadi. Mikroso-

maning diametri 0,5- 0,1 mk ga teng. 1953-yili (Perner) “mikrosoma” terminini “sferosoma” bilan 

almashtirdi. 

Sferosomalar endoplazmatik to‘r tortmalaridan ajralib chiqadi. Bir qavat membrana bilan 

qoplangan sferosomalar yog‘ sintezida ishtirok yetadi. 

Mitoxondriylar. Mitoxondriy so‘zi grekcha, “mitos” - ip, “xondrion”- granula, ipsimon granula 

 

8

degan ma’noni bildiradi.  

Birinchi marta mitoxondriylar o‘simliklarda, (xondriosoma nomi bilan) 1904 - yilda Meves 

tomonidan ko‘zasimon changdon- topetum hujayrasida topilgan. Hozirgi vaqtda mitoxondriylar 

o‘simliklar-ning barcha sistematik guruhlarida uchrashligi aniqlangan. 

Hujayraning xili va uning bajaradigan fuknsiyasiga ko‘ra mitoxondriylar soni 50 tadan 5000 taga-

cha bo‘ladi. 

Hozirgi vaqtda mitoxondriylar uglevodlarni, qator aminokislotalarni, yog‘ va uch karbonat si-

klidagi kislotalarni parchalashi hamda nafas olish jarayonini boshqarishi uzil- kesil aniqlangan. 

Mitoxondriylarning asosiy vazifasi energiyaning bosh manbai bo‘lgan ATF ishlab chiqarilishida 

ishtirok etish. Bulardan tashqari ularda fosfolipidlar va oqsil sintezi ham boradi. 

Plastidalar. Plastidalar yashil o‘simliklarda uchraydi. Zamburug‘lar, bakteriyalar, shilimshiqlarda 

plastidalar bo‘lmaydi. 1676 - yili Levenguk spirogira suvo‘tlari hujayralarida plastidalar borligini bi-

rinchi bo‘lib topdi. Plastidalarni keyinchalik 1882- yili Shimper degan olim chuqur o‘rgandi va ularni 

uch tipga ajratdi. 1)Xloroplastlar. 2) Xromoplastlar. 3) Leykoplastlar. 

Savollar: 

1.  Hujayra deganda nimani tushunasiz? 

2.  Hujayra qanday qismlardan tashkil topgan? 

3.  Hujayraning qanday qismlariga protoplast deyiladi? 

4.  Sitoplazma qanday qismlardan tashkil topgan? 

5.  Plastidlar hujayraning qanday organoidi? 

6.  Plastidalar necha xil bo‘ladi? 

7.  Plastidalarda qanday rang beruvchi pigmentlar bo‘ladi? 

 

3-MAVZU: PROTOPLAST HOSILALARI VA ULARNING TARКIBI 

Reja: 

1.  Hujayraning yuqori fiziologik faol moddalari. 

2.  Hujayraning zahira oziq moddalari. 

3.  Vakuol, hujayra shirasi va uning tarkibi.  

4.  Hujayra po‘sti va uning shakl o‘zgarishlari. 

5.  Turgor va plozmaliz. 

Adabiyotlar: 1, 2, 3. 

1.Fermentlar, vitaminlar, gormonlar, antibiotiklar protoplast hayot faoliyatining mahsuloti bo‘lib, 

yuqori fiziologik faol moddalaridir. Ular hujayrada juda oz miqdorda bo‘lsada, ko‘pincha o‘simlik or-

ganizmlarida sodir bo‘ladigan turli jarayonlarga katta ta’sir ko‘rsatadi. 

Fermentlar. Hujayradagi nafas olish, fotosintez, oqsil yog‘ va uglevodlarning sintezi hamda par-

chalanishida bo‘ladigan kimiyoviy jarayonlarning hammasida ishtirok yetadi. Ular organik katalizator-

lar ham deyiladi. Kimiyoviy katalizatorlar reaksiya tezligini 70-80 martagacha oshirsa, fermentlar 10

8

 

martagacha oshiradi. Hozirgacha fan 2000 ga yaqin ferment borligini aniqladi. Nafas olish jarayonida 

peroksidaza va katalaza fermenti ishtirok yetadi. O‘simlik va hayvonlardagi barcha hayotiy jarayonlar 

fermentlar ishtirokida o‘tadi. Diastaza fermenti kraxmalni qand moddasiga aylantiriadi. Oqsillarga pro-

teaza, yog‘larga lipaza fermenti ta’sir yetadi.  

2. Hujayraning zahira oziq moddalari. Protoplastda bo‘ladigan modda almashinishi jarayonida 

hujayrada turli xil organik moddalar hosil bo‘lib, ular o‘simlik hayotining ma’lum davrlarida - 

urug‘ning unib chiqishida, organlarni vujudga keltirish yoki boshqa turli xil jarayonlarda (nafas olish, 

oziqlanish, o‘sish va boshqalar) energiya hosil qiluvchi asosiy manba sifatida xizmat qiladi. Ana shu 

maqsadlar uchun sarf bo‘ladigan va hujayraning pro-toplastida to‘planadigan moddalar zahira oziq 

moddalar deyiladi. 

Bu moddalar o‘simlikning turli organlarida to‘planadi. Biroq urug‘ va mevalarda, tuganak, piyoz-

bosh, ildiz hamda ildizmevalarda ko‘proq bo‘ladi.  

Kimiyoviy tarkibiga ko‘ra ular uchta asosiy guruhga bo‘linadi: uglevodlar, moylar va oqsillar. 

Shulardan oqsillar azotli organik moddalar bo‘lib hisoblanadi. 

3. Vakuol, hujayra shirasi va uning tarkibi. Hujayrada uzluksiz modda almashinuvi natijasida 

vakuol paydo bo‘lib, uning ichida esa suv va unda erigan organik hamda mineral moddalarning erit-

 

9

masi joylashadi. 

Alkaloidlar azotli organik moddalar bo‘lib, hozirga qadar ularning 700 ga yaqin xili uchraydi. Al-

kaloidlar qattiq, suyuq va gaz hollarda bo‘ladi. Ular ko‘knorigulli, dukkakguldooshlar, labguldoshlar 

oilalarning vakillarida ko‘p uchraydi. Tein choy, teobramin shokolad, kakao koka-kola tarkibida 

bo‘ladi. Morfin, xinin, kodein kabilar meditsinada dorivor modda sifatida ishlatiladi. Anabazin (anaba-

zis o‘simligida) nikotin qishloq xo‘jalik zararkunandalarga qarshi ishlatiladi. 

Glikozidlar efirga o‘xshash moddalardir. Ular ko‘pincha hidli, ta’mi achchiq va ba’zan zaharli ham 

bo‘ladi. Atirguldoshlar oilasi vakillarida amigdalin glikozidi ko‘p. U parchalanganda zaharli sinil 

kislotasiga aylanishi mumkin. Amigdalin achchiq bodomda, shaftoli, o‘rik, olcha urug‘larida ko‘p 

bo‘ladi. Sovun o‘ti tarkibida saponin, sitrus o‘simliklarida gesperedin uchraydi. Hujayra shirasida 

glikozid tariqasida pigmentlar ham mavjud. Ular suv o‘tlarida va yopiq urug‘li o‘simliklarda ko‘p 

bo‘ladi. Masalan: antotsion pigmenti to‘q-ko‘k, havorang va qizil ranglarda bo‘ladi, gulli 

o‘simliklarning hamma organlarida uchraydi. Antoxlar pigmenti gultoji barglarida, qisman limon, apel-

sin mevalarida uchraydi. 

Oshlovchi moddalar (tannidlar) ko‘pincha dub daraxtining po‘stlogida (20 % gacha), choy bargida 

(20 % gacha) yongok mevasida va boshqa ba’zi o‘simliklarning ildizlarida uchraydi. Ulardan terilarni 

oshlashda xom ashyo sifatida foydalaniladi.  

Organik kislotalar hujayra shirasini tarkibida uchrab achchiq ta’m beradi. Masalan: shavel 

kislotasi, olma, vino va limon kislotalari. Shavel kislotasi o‘simlik barglarida, yashil novdalarida, 

pishmagan mevalarda bo‘ladi. Olma kislotasi, olma mevasida, pishmagan malina, ryabina kabilarning 

mevalarida uchraydi. Vino kislotasi uzum, tut, pomidor mevasida ko‘p bo‘ladi. 

Anorganik moddalar. Hujayra shirasi tarkibida ko‘pgina mineral moddalar bo‘lib, ularga nitratlar 

kiradi. Ular shuradoshlar, dukkakdoshlar oilasi vakillarida ko‘p uchraydi. Кalsiy va kaliy fosfotlar 

o‘simliklarning barcha qismlarida, xlorid tuzlar sho‘r yerlarda o‘suvchi o‘simliklarda ko‘p uchraydi. 

Hujayra shirasi tarkibida kalsiy oksalat kristallari to‘planadi va ular kubik, ninasimon, ba’zan druzlar 

deb ataladigan murakkab hosilalar shaklida bo‘ladi. Ninasimon kristallar birikib, rafidlar hosil qiladi. 

4. Hujayra po‘sti. Yuksak o‘simliklarning hujayrasi tashqi tomonidan ancha qattiq po‘st bilan 

o‘ralgan bo‘ladi. Bu po‘st hujayraga ma’lum bir shakl beradi va uni tashqi noqulay ta’sirlardan 

saqlaydi. Faqat jinsiy hujayralarda, harakatchan sporalarda va ba’zi tuban o‘simliklarda bunday qattiq 

po‘st bo‘lmaydi. 

Har xil turga kiradigan o‘simliklar hujayrasi po‘stining kimiyoviy tarkibi turlicha bo‘lib, organiz-

mlarning yoshiga qarab o‘zgarishi mumkin. Lekin har qanday holda ham hujayralar devorini hosil qi-

luvchi asosiy modda sellyulozadir. 

Hujayra po‘sti lignin moddasini singdirsa yog‘ochlanadi. Bunda u suv va gazlarni 

o‘tkazadi.Protoplast nobud bo‘ladi, kamdan- kam holda tirik qoladi, yogochlanish qaytar jarayondir. 

Masalan: bexi, nok mevalari. Pishmaganda qatiq bo‘lib, etila borishi bilan yumshaydi. 

Po‘kaklanish. Hujayra po‘sti moysimon suberin moddasini singdirsa pukaklanish jarayoni ro‘y be-

radi. O‘zidan suv va gazlarni o‘tkazish xususiyatini yo‘qotadi. Protoplast nobud bo‘ladi. Masalan: 

probka (po‘kak). 

Кutinlanish.  Кo‘pchilik o‘simliklar hujayrasining po‘sti tashqi tomondan suberinga o‘xshash 

maxsus modda yupqa kutin (plenka) bilan o‘raladi. Bu jarayondan kegin hujayra po‘stining egiluvchan-

likk xususiyati saqlansa ham, biroq suv va gazlarni yomon o‘tkazadi. Masalan: ko‘pchilik o‘simliklarni 

bargining yuzasi. 

Shilimshiqlanish. Bunda hujayra po‘stidagi sellyuloza erib shilimshiqsimon uglevodlarga ayla-

nadi. Shilimshiqlangan po‘st suvda juda bo‘rtib, unayotgan urug‘ni qurib kolishdan saqlaydigan chala 

suyuq shilimshiq hosil qiladi. 

Minerallanish. Bunda hujayra po‘sti kumtuproq, kalsiy yoki magniyli tuzlar shimadi va maxani-

kaviy jihatdan juda pishiq bo‘ladi. Masalan: qamish barglari. 

5. Turgor va plazmoliz. Hujayrani suvga to‘yingan taranglashgan holat i turgar, o‘zidan suvni 

yo‘qotgan bo‘shashgan holat i plazmoliz deyiladi. Hujayrani plazmoliz holat idan qayta turgar holat iga 

o‘tishi deplozmaliz hodisasi deyiladi. Hujayra turgor holat ida bo‘lganda, hujayra shirasi hujayrani 

markazida joylashib, qismlarini hujayra po‘stiga taqab turadi. Hujayra plazmoliz holat ida bo‘lganda, 

hujayrani barcha qismlari hujayrani markazida joylashib, hujayra shirasi esa hujayra po‘stiga taqalib 

 

10

turadi. Bu jarayonni urug‘ni unib chiqishida va hujayrani suv va unda erigan mineral moddalarni 

shimishida ahamiyati katta. 

Savollar: 

1.  Hujayrani fiziologik faol moddalariga qaysi moddalar kiradi? 

2.  Hujayrani zahira oziq moddalari, qanday organik moddalar shaklida to‘planadi? 

3.  Nima uchun o‘simlik hujayralari zahira oziq moddalar to‘playdi? 

4.  Hujayra shirasini tarkibiga qanday moddalar kiradi? 

5.  Hujayra po‘stining ahamiyati? 

6.  Yogochlangan hujayralar oziqani qanday o‘tkazadi. 

7.  Turgor va plazmaliz hodisasini qishloq xo‘jaligidagi ahamiyati. 

 

4-MAVZU: HUJAYRA - YADRONING  BO‘LINISHI 

Reja: 

1.  Yadroning tuzilishi va vazifasi 

2.  Yadro po‘stining, genlarning tuzilishi 

3.  Hujayraning bo‘linib ko‘payishi 

4.  Fotosintez va nafas olish jarayonlari  

Adabiyotlar: 1, 2, 3. 

1. Yadro o‘simlik va hayvon hujayrasi ning muhim qismi hisoblanib, u irsiy belgilarni saqlashda 

va hujayrada oqsil sintezini boshqarishda muhim rol o‘ynaydi. Hujayraning nafas olishi ham yadro 

nazoratida bo‘ladi. Hujayra bo‘linishidan oldin yadro bo‘linishi ro‘y beradi. Shakillangan yadro faqat 

ko‘k- yashil suv o‘tlarida va bakteriyalarda bo‘lmaydi. Yadro 1831- yili ingiliz olimi R. Braun 

tomonidan kashf yetilgan. Yadroning shakli parenxima hujayralarida sharsimon va elipsimon, prozen-

xima hujayralarida esa urchuqsimon va linzasimon ko‘rinishdadir. 

Yadroning kattaligi ko‘pgina o‘simlik turiga, hujayraning yoshiga, holatiga hamda to‘qimaning 

turlariga bog‘liq bo‘ladi. Hujayra yadrosiz yashay olmaydi. Yopiq urug‘li o‘simliklarni vegetativ hu-

jayralarida yadroni kattaligi 5-20 mkm ni, mog‘or zamburug‘ida 1-2 mkm ni, hara suvo‘tlari rizoidlari-

da uzunligi 2750 mkm ni, eni 5-10 mkm ni tashkil yetadi. Shilimshiqlarda katta 500-600 mk ga teng 

bo‘ladi. 

Yadro va sitoplazma kattaliklarining nisbatini o‘rganish, muayyan hajimdagi yadro moddasiga 

muayyan hajmdagi sitoplazma to‘g‘ri kelishi haqidagi qonuniyatni ochib berdi. Bu nisbatga yadro - 

plazma nisbati deyiladi. Yosh hujayralarda yadro nisbatan katta bo‘lib, uning hujayraga nisbati 1: 4-1: 

5 ni tashkil etsa, shakllangan keksa hujayralarda esa bu nisbat 1: 20-1: 200 ga tengdir. 

Yadro fizikaviy va kimiyoviy xususiyatiga ko‘ra gidrofil kolloid tuzilishga ega bo‘lib, sitoplaz-

maga qaraganda quyuq va yopishqoq bo‘ladi. Uning asosiy qismi proteidlar deb nomlanuvchi mu-

rakkab oqsillardan iborat. Asosiy oqsillar yadroda 22,6%, qolgan oqsillar 51, 3%, RNК - 12,1 va DNК 

15 - 30% ni tashkil yetadi. Shuningdek yadroda lipidlar, suv hamda Sa va Mg ionlari bo‘ladi. 

Yadroda quyidagi qismlar: yadro po‘sti, xromotin (xromosomalar); bitta, ikkita yoki bir necha 

yadrocha va nukleoplazma (yadro matirikasi) mavjuddir. 

2. Yadro membranaining tuzilishi. Hozirgi vaqtda tirik hujayrada struktural tashkil topgan yadro 

qobig‘i borligi aniqlangan va shu paytga qadar o‘rganilgan yadrolarda bu qobiq ikkita elementar mem-

branadan iborat ekanligi ko‘rsatilgan. Membranalarning qalinligi 7 nm ga yaqindir. Bu membranalar 

bir- biridan perinuklear deb atalgan oraliq bo‘shliq (uning kengligi 30- 100 nm) bilan ajralib turadi. 

Yadro qobig‘i membranalarning oralig‘idagi bo‘shliq, enxilema deb nomlangan endoplazmatik to‘r 

membranalari oralig‘idagi bo‘shliqni to‘ldirgan, sivorotkasimon suyuqlik bilan to‘lgan. Yadro 

qobig‘ida diametri 30 - 100 nm kattalikdagi teshiklari bo‘ladi. Poralar soni har xil bo‘lib, yadro yuzasi-

ni 10- 50 % ni tashkil yetadi. Yadro membranai lipidlar va oqsillarni sintez qilishda ishtirok yetadi. 

Yadrocha, yadroning eng katta solishtirma og‘irligiga ega bo‘lgan qismi hisoblanadi. Ularning soni 

bittadan 3 tagacha, suv o‘tlarida 100 tagacha, ammo ko‘p hollarda 1 ta bo‘ldai. Yadrochalar oqsil va 

RNК ga boy bo‘lib, bu moddalarni sintezida faol ishtirok yetadi. Yadrochani umumiy og‘irligini 80 - 

85% oqsil 5 % RNК dan iborat. Yadrocha nukleoproteid sintezida faol ishtirok yetadi.  

Xromosomalar yadroning doimiy va majburiy komponenti hisoblanadi. Ularning bo‘linishi ja-

rayonida o‘ziga o‘xshash xromosomalarni hosil bo‘lishini, ya’ni reduplikatsiya jarayoni xromosoma-

 

11

larning yangi hayot faoliyatini davom ettiradi va bu bilan irsiy xususiyatlarni o‘simlik va hayvon or-

ganizmida avloddan avlodga o‘tishni ta’minlaydi.  

Hujayradagi xromosomalar to‘plami gaploid va diploid turlarga ajratiladi. Gaploid (birlamchi) 

to‘plam. Xromosomalar soni jihatidan diploid to‘plamdan ikki marta kam bo‘ladi. Bu to‘plam jinsiy 

hujayra va o‘simliklar gametofitiga xos bo‘lib, n harfi bilan belgilanadi. Diploid( qo‘sh) to‘plam ikkita 

gaploid to‘plamdan otalik va onalik xromosomalardan iborat bo‘ladi. Hamma o‘simlik hamda 

hayvonlar somatik hujayralarda uchraydigan bu to‘plam 2 n bilan belgilanadi. 

Xromosomalar soni o‘simlik turining doimiy sistematik belgisi hisoblanadi. O‘simlik hujayralarida 

ularning turlariga qarab xromosomalar soni 2

n

 - 100 gacha o‘zgarib turishi mumkin. 

Xromosomalarni 45% ni DNК 55% ni gistol tashkil qiladi. Bu kompleks ko‘pincha nukleogiston 

nomi bilan yuritiladi. 

Hujayraning butun hayot jarayoni genlar, ya’ni faqat hujayra yadrosida bo‘ladigan yadro DNК 

nazoratida turadi. Yadroda ribonuklein kislota (RNК) ham bo‘ladi. RNК DNКdan uch jihatdan farq 

qiladi. 1)RNК tarikbiga kiradigan shakar moddasi dezoksiriboza emas, balki ribozadir. 2)RNК da timin 

o‘rniida urosil deb ataluvchi piramidin asos bor. 3)RNК molekulasi juda ham uzun, bundan tashqari 

RNК molekulalari ikki ipcha o‘rniga bir ipchadan tuzilgan bo‘ladi.  

Xromosomalar tarkibida DNК va giston oqsili borligi allaqachon aniqlangan. Genlarning asosiy 

qismini oqsil tashkil qiladi degan fikir mavjud edi. Кeyinchalik genlarning asosiy moddasi DNК ekan-

ligi isbotlandi, giston faqat genlar faolligini nazorat qilib turadi. 

Har bir tur organizimda o‘ziga mos genlar to‘plami bo‘ladi. Odam organizmining har bir hujay-

rasida tahminan 40000 gen bo‘ladi. Genlarning bu qadar xilma- xilligi DNК molekulasi uzunligining 

natijasidir. Bitta gen tarikbiga tahminan 1000- 30000 pogona kiradi. Bu pog‘onalarning birortasini 

o‘zgartirishi, gen harakat mexanizimini ham o‘zgarishiga olib keladi. 

3. Hujayra tirik organizm bo‘lganligi uchun ham bo‘linib ko‘payadi. Hujayra uch xil: amitoz, mi-

toz va meyoz yo‘li bilan ko‘payadi.  

Hujayrani amitoz yo‘l bilan bo‘linib ko‘payishi tuban o‘simliklarda (bakteriya va zamburug‘lar) 

sodir bo‘ladi. 

Mitoz bo‘linish hujayraning murakkab bo‘linishi bo‘lib, 4 xil fazada o‘tadi. Profaza, metofaza, 

anafaza va telofaza. Mitoz bir soatcha davom yetadi. Mitotik sikl esa umuman 10- 20 soat chamasida 

bo‘ladi. Mitoz bo‘linish o‘simliklarning o‘suvchi qismlarida ro‘y beradi. 

Endomitoz. Bu hujayra ichida bo‘lib o‘tadigan bo‘linish bo‘lib, undan ikkita hujayra hosil 

bo‘lmaydi. Faqat xromosomalar reduplikatsiyasi (ya’ni, ularning ikki barobar ortishi) kuzatiladi. Xro-

mosomalar hujayra qutblari tomon ajralmaydi. Bunda xromosomalar spirallanadi, yo‘g‘onlashadi, hu-

jayra markaziga to‘planadi. Ikki barobar ko‘paygan xromosomalar bitta yadroda qoladi, yadrocha va 

yadro membranai saqlanadi. Natijada hosil bo‘lgan yadro tetroploid bo‘ladi. Ana shunday endomitoz, 

hujayrada bir necha martaba takrorlansa, undan hosil bo‘lgan yadro juda yiriklashib, ko‘p miqdordagi 

xromosomaga ega bo‘ladi. Bu esa poliploidga olib keladi. 

Meyoz bo‘linish ham hujayraning murakkab bo‘linishi bo‘lib 4 xil fazada o‘tadi. Mitozdan buning 

farqi, meyoz bo‘linish jinsiy hujayralarda sodir bo‘ladi. Shuning uchun ham yuksak gulli o‘simliklarda 

meyoz bo‘linish har yili gullash fazasida o‘tadi. 

Yashil o‘simliklar organizmlarda karbonat angidrid gazi va suvdan quyosh nuri ishtirokida organik 

moddalarning hosil bo‘lish jarayoni fotosintez deyiladi. Fotosintez jarayoni asosan o‘simliklarning 

bargida, xlorofill pigmenti ishtirokida o‘tadi. quyidagi umumiy formula bilan ifodalanadi. 

       YORUG

‘

LIК

 

6 CO

16

2

 + 12H

2

O

18

 ———

 C

6

H

12

O

6

 + 6O

18

2

 + 6H

2

O 

    XLOROFILL 

Yer sharidagi o‘simliklar fotosintez natijasida har yili 120 milliard tonna organik modda hosil qi-

ladi (buning ko‘prog‘i dengiz va okean o‘simliklariga to‘g‘ri keladi), bu jarayonda 200 milliard tonna 

SO

2

 qabul qilinib, havoga 145 milliard tonnaga yaqin yaqin erkin kislorod ajratiladi. 

O‘simliklarda nafas olish jarayoni ham o‘tadi. Nafas olish jarayonida ajralib chiqqan energiya en-

dodermik reaksiyalar uchun, ya’ni o‘sish, harakatlanish, rivojlanish va shu kabi hayotiy bosqichlar 

uchun sarf bo‘ladi. Nafas olish quyidagi umumiy formula bilan ifodalanadi. 

C

6

 H

12

O

6

 + O

2 

= 6CO

2 

+ 6H

2

O 674 kkal. 

 

12

Bu jarayon boshqacha dissimilyatsiya deb ham ataladi. 

Savollar: 

1.  Yadroning vazifasi va tarkibi  

2.  Yadro membranaining tuzilishi 

3.  Genlarning tarkibi va vazifasi 

4.  Hujayra necha xil usulda bo‘linib ko‘payadi. 

5.  Fotosintez va dissimilyasiya jarayoni deganda nimani tushunasiz. 

 

5-MAVZU: O‘SIMLIКLARNING  TO‘QIMALARI 

Reja: 

1.  To‘qima haqida tushuncha. 

2.  To‘qimalarning klassifikatsiyasi. 

3.  To‘qimalarning bajaradigan vazifalari va xillari. 

Adabiyotlar: 1, 2, 3. 

1. O‘simliklarning tanasi har xil to‘qimalardan tashkil topgan bo‘ladi. Shakli jihatidan o‘xshash 

bo‘lgan bir yoki bir necha xil vazifani bajaradigan hujayralar guruhiga to‘qima deyiladi. To‘qimalar 

shakliga ko‘ra 2 xil bo‘ladi. Parenximatik va prozenximatik. Parenximatik hujayralardan tashkil topgan 

to‘qimalar, parenximatik to‘qimalar, prozenximatik hujayralardan tashkil topgan to‘qimalar, prozenxi-

matik to‘qimalar deyiladi. 2.To‘qimalar kelib chiqishiga ko‘ra 2 ta katta guruhga bo‘linadi. 

1. Embrional- hosil qiluvchi to‘qimalar. 2.Doimiy to‘qimalar. 

Hosil qiluvchi to‘qimalarni hujayrasini yadrosi yirik, tez- tez bo‘linish xususiyatiga ega bo‘ladi. 

Hosil qiluvchi to‘qimadan vujudga kelgan hujayralar avval o‘sadi, sungra ma’lum shaklga kirib, 

doimiy to‘qimani hosil qiladi. Bu to‘qima keyinchalik yashay beradi va kam o‘zgaradi yoki nobud 

bo‘ladi. Hosil qiluvchi to‘qimani o‘zi kelib chiqishiga ko‘ra 2 xil bo‘ladi. 

1.  Birlamchi hosil qiluvchi to‘qima- prokambiy 

2.  Ikkilamchi hosil qiluvchi to‘qima- kambiy 

Prokambiy to‘qimasi o‘simlik organlarining o‘sish nuqtalarida ildizning va poyaning uchida, ya’ni 

o‘sish konusida bo‘ladi. O‘sish konusidagi hujayralarning bo‘linishi hisobiga ildiz va poya bo‘yiga 

o‘sadi. Birlamchi hosil qiluvchi to‘qima (meristema) o‘sish konusining eng uchida joylashgan bitta 

dastlabki hujayraning ketma- ket bo‘linishi natijasida rivojlanadi. Кeyinchalik bu hujayradan kelib chi-

qishga ko‘ra birlamchi hisoblangan har xil to‘qimalar ajraladi. Birlamchi meristemadan cho‘ziq va in-

gichka hujayralar guruhi ham ajralib chiqa boshlaydi va ular o‘sish konusidan birmuncha pastda joy-

lashadi. Har tomonga qarab zo‘r berib bo‘linish xususiyatiga ega bo‘lgan hujayraning bu guruhi pro-

kambiy deb ataladi Prokambiy hujayraning zo‘r berib bo‘linishi natijasida keyinchalik o‘tkazuvchi va 

maxanik funksiyani bajaruvchi ikkita doimiy to‘qima, birlamchi yog‘ochlik, ya’ni ksilema va birlamchi 

lub, ya’ni floema hosil bo‘ladi.  

Prokambiy to‘qimasi asosan bir pallali o‘simliklarda uchraydi. Birlamchi yog‘ochlik va birlamchi 

lubni hosil qilgandan keyin bir pallali o‘simliklarda o‘zi yo‘q bo‘lib kyetadi. Ikki pallali o‘simliklarda 

esa yoshlik vaqtida bo‘ladi. Birlamchi yog‘ochlikni va birlamchi lubni hosil qilib o‘zi yo‘qola boradi. 

Yo‘qolib borayotgan bir qism prokambiy hujayralarini qayta bo‘linib ko‘payishidan kambiy to‘qimasi 

vujudga keladi. Кambiy to‘qimasi hosil qilishda davom yetadi va chetga tomon ikkilamchi lub, 

markazga tomon ikkilamchi yog‘ochlik qatlanaveradi. Natijada ikki pallali o‘simliklarni o‘q organlari 

o‘sib, yo‘g‘onlashaveradi. Yillik xalqalar kambiy to‘qimasining faoliyati tufayli, vujudga keladi. Alo-

hida qoplovchi to‘qima- po‘kak hosil qiluvchi po‘kak kambiy ham ikkilamchi hosil qiluvchi to‘qimaga 

kiradi.  

Hosil qiluvchi to‘qimalar o‘simliklar hayotida muhim rol o‘ynaydi, chunki ularning ishtirokisiz 

o‘simliklar o‘smaydi va yangi organlar hosil qilmaydi. 

Hosil qiluvchi to‘qimalar o‘simliklarda joylashgan o‘rniga ko‘ra 4 xil bo‘ladi. 1). Tepa- apikal 

meristema. 2). Interkalyar meristema. 3).Yon meristema. 4). Yara meristemalari. 

3. Doimiy to‘qimalar bajaradigan vazifasiga ko‘ra 5 xil bo‘ladi. 1).Qoplovchi. 2). Asosiy. 3). 

Maxanik. 4). O‘tkazuvchi. 5). Ajratuvchi to‘qimalar. 

Qoplovchi to‘qimaning vazifasi o‘simliklar tanasini eng tashqi tomondan qoplab turib, ularni tabi-

atning noqulay omillari ta’siridan asrash, hamda zararli mikroorganizmlarni ularning ichki qismlariga 

 

13

kirishdan saqlash. 

Qoplovchi to‘qimalar kelib chiqishiga ko‘ra 3 xil bo‘ladi. 1. Birlamchi qoplovchi to‘qima-

epiderma. 2.Ikkilamchi qoplovchi to‘qima- periderma. 

3.Kochma qobiq. Epiderma bir pallali o‘simliklar hamda yosh novdalarida uchraydi. Periderma esa ikki 

pallali o‘simliklarga xos bo‘ladi. 

Asosiy to‘qimalarning vazifasi o‘zida oziqa to‘plash va o‘simliklarni oziqlantirishdan iborat. Aso-

siy to‘qimalar o‘simliklarda joylashgan o‘rniga va bajaradigan vazifasiga ko‘ra quyidagicha bo‘ladi: 

Xlorenxima, so‘ruvchi, g‘amlovchi, suv g‘amlovchi va aerenxima. 

Maxanik to‘qimaning vazifasi o‘simliklarga mustahkamlik berishdan iborat. 

Maxanik to‘qimalar kelib chiqishiga ko‘ra 3 xil bo‘ladi, a) kollenxima, b)sklerenxima, v)sklereid- 

toshsimon hujayralar. 

Кollenxima maxanik to‘qimasi parenximali tirik hujayralardan tashkil topgan bo‘lib, ikki pallali 

o‘simliklarga xos bo‘ladi. Sklerenxima maxanik to‘qimasi esa prozenximali o‘lik hujayralardan tashkil 

topgan bo‘lib, bir pallali o‘simliklarga xos bo‘ladi.  

Sklereid maxanik to‘qimasi qattiq toshsimon hujayralardan tashkil topgan bo‘lib, ularni hujayrasi-

ning po‘sti o‘ziga qumtuproq moddasini singdirgan bo‘ladi. Masalan: shaftoli, o‘rik, olcha, gilos 

danaklari va qamish barglari. 

O‘tkazuvchi to‘qimaning vazifasi o‘zidan suv va oziqani o‘tkazishdan iborat. Ya’ni ildiz orqali 

shimib olgan suv va unda erigan mineral moddalarni barggacha (ko‘tariluvchi oqim), bargda hosil 

bo‘lgan fotosintez mahsulotalrini ildizgacha (tushuvchi oqim) o‘tkazib boradi. Bu vazifani har xil 

shakldagi o‘tkazuvchi naylar, traxeidlar, traxeyalar hamda elaksimon (to‘rsimon) nay va yo‘ldosh hu-

jayralar bajaradi. Bular o‘simliklarda bitta bo‘lmasdan bir nechta bo‘ladi va o‘tkazuvchi bog‘lamlarni 

hosil qiladi. 

O‘tkazuvchi bog‘lamlar kelib chiqishiga ko‘ra ochiq- tugallanmagan va yopiq- tugallangan 

bog‘lamlarga ajratiladi. 

Savollar: 

1.  To‘qimalar kelib chiqishiga ko‘ra necha xil bo‘ladi? 

2.  Hosil qiluvchi va qoplovchi to‘qimalar kelib chiqishiga ko‘ra necha xil bo‘ladi? 

3.  Кollenxima maxanik to‘qimasi qaysi o‘simliklarda uchraydi? 

4.  O‘tkazuvchi to‘qima qanday vazifani bajaradi? 

5.  O‘tkazuvchi bog‘lam deganda nimani tushunasiz va ular floema va ksilemani joylashishiga ko‘ra 

necha xil bo‘ladi? 

6.  O‘tkazuvchi bog‘lamlar kelib chiqishiga ko‘ra necha xil bo‘ladi?