Kitab ilk dəfə toplanılıb çap olunur və bütün müəllif hüquqları qorunur

63
çıya Naxçıvanda hər bir iribuynuzlu, ya iki xırda buynuzlu heyvana görə bir 
təndir lavaşı (çörəyi, əppəyi) hesabı, ya çörək, ya un günəmuzd verilirdi. 
Beləliklə, bir iribuynuzlu, yaxud iki iribuynuzlu mal üçün ayda 30 təndir 
lavaşı, ya 4 kq un ödənilirdi (1 kq undan 7 təndir lavaşı hesabıyla). Naxırçıya 
verilən bu çörəyə naxır əppəyi deyilirdi. 
Fikrimizcə bu deyim “Qızın gözü həmişə ata evində olar” deyimi ilə daha 
çox səslənir və bir təfəkkür tərzinin məhsuludur. 
91. Hörmətli Qədir müəllim təndirə yapılan ilk çörəyin itə, pişiyə veril-
diyi, bunun inanclarımızla bağlılığı barədə gözəl məlumatlar verir. Lakin hər 
bir inancın, əfsanənin əsasında bir elmi-təcrübi, həyati fakt dayanır. Məsələn, 
Koroğlu dastanında Koroğlu bir dəfəyə yeddi qoyunun kababını, yeddi qazan 
aş və s. yeyir. Əvvəlcə inandırıcı gəlmir. Amma bir azdan təkbaşına Xotkərin 
on minlik qoşunu ilə  tək döyüşür. Bu döyüşdə  sərf edilən güc, enerji xalq 
təfəkküründə Koroğlunun yediyi yeməklə tarazlaşdırılır.  Əgər Koroğlu bir 
qab şorba yedi, sonra on minlik qoşunu yendi deyilsəydi inandırıcı olmazdı. 
Bununla bağlı deyimimiz “Yeməyənin payını yeyərlər. Mənə (yeyənə) Koroğ-
lu deyərlər” də buradan qaynaqlanır. 
Beləliklə, təndirə yapılan ilk çörəyin, kündənin itə, pişiyə verilməsinin bir 
əsası olmalıdır. 
Bununla bağlı dilimizdə əsaslı bir misal var: “Birinci kündə (birinci çörək) 
küt gedər”. Eyni bir rus məsəli də var: “Pervıy blinçik komom”  – yəni, “birin-
ci blinçik (quymaq, yelaparan) küt olur”. Bu qaynar qabın ya təndirin divarla-
rının ilk xəmirə toxunması ilə bağlı istilik hadisəsindən irəli gəlir. Küt getmiş 
xəmir o qədər də xoşagələn olmadığından onu itə, pişiyə verirdilər. 
92.  Sarı Aşığın bir bayatısı var:
Yeməyə qaşıq aşı
Bişirir qaşıq aşı
Aşığı yoldan eylər
Yaxşının qaşıq aşı 
Qaşıq aşı xırda romb şəklində doğranmış xəngəldən (yayılmış xəmir par-
çaları) bişirilən duru, sulu yeməklərimizdəndir. Tovuz bölgəsində buna qa-
şıq xəngəli, sulu xəngəl, xəngəl istisi deyirlər. Bu milli xörəyimiz çox vaxt 
süfrəyə sarımsaqlı qatıqla, qurutla verilir. Soyuqdəymə, zökəm xəstəlikləri za-

64
Söz mətbəxi
manı tərlədici vasitə kimi məsləhət görülür. Daha çox ilin soyuq ayları, qışda 
bişirilir. Qaşıqla yeyildiyi üçün qaşıq aşı, qaşıq xəngəli adlanır.  
93. Bir el mahnısında (Durna mahnısı) oxunur: “Mənim yarım ağca 
maya”. Bir atalar məsəlində isə “Maya bud arvad nər oğul doğar” deyilir. 
Buradakı  nər sözü güclü, erkək dəvə deməkdir. Elə dilimizdəki nərə balığı 
sözü də dəvə balığı (dəvə boyda böyük, güclü mənasında) mənasındadır. Ərəb 
səyyahları da Xəzər dənizində “dəvə balığı” olduğunu yazırlar. Maya isə dişi 
dəvəyə deyilirdi. 
Atalar sözü burada “Dişi dəvə budlu arvad erkək güclü oğul doğar” mə-
na sında işlədilib. Keçmişdə daha güclü, daha ətli-canlı qadınlara üstünlük 
verildiyindən bu ifadə yaranmışdı. Hətta “Nərə  çəkmək” ifadəsi də güclü 
erkək dəvənin qəzəblənəndə çıxardığı səs ilə bağlıdır. 
Dəvəçiliklə məşğul olan xalq erkək dəvəni güclü, dişi dəvəni isə gözəl gö-
rürdü və öz yarına maralım, ceyranım, quzum deyən igidlər ona həm də “ağca 
mayam” deyirdilər. Əslində bu ifadə “ağca maya” formasına sonradan düşüb. 
Solmaz Məhərrəmova yazır ki, iki hörgüclü dəvənin dişisi “haça maya” bir 
hörgüclü dəvənin dişisi “arvana” adlanırdı. 
İki hörgüclü dəvənin erkəyi “buğur”la haçamayanın erkək nəsli nər, dişisi 
maya “bütöv maya” adlanırdı. 
Deməli, həm atalar sözündə, həm də mahnıda söhbət iki hörgülü dəvədən 
gedir, nərə balığı da adını bir hörgülü deyil, iki hörgülü dəvədən alıb. 
Ola bilsin ki, mahnıda söhbət əkiz uşaq doğmuş qadından gedir. Məsələ 
ondadır ki, qadınlarımız uşaqlarını bellərinə  şəlləyib ev işləri görürdülər. 
Belində iki uşağı olan qadını iki hörgülü dəvəyə bənzətmək mümkündür. Hətta 
əkiz olmasalar belə uşağın birini belində, birini qucağında, yaxud hər ikisi-
ni qucağında tutan qadına da bu bənzətmə aid ola bilərdi. Uşaqları dəvənin 
hörgülərinə bənzətmə bu ifadənin əmələ gəlməsinə səbəb ola bilərdi. Qadı-
na “iki hörgülüdür” – ikiuşaqlıdır deyilə bilərdi. Digər tərəfdən bir hörgülü 
dəvənin dişisinə verilən “arvana” adı ilə “arvad” sözünün oxşarlığı hər iki sö-
zün tarazlıqla “arva” – “urva” sözü ilə bağlılığı təfəkkürdə bu sözlərin yaxın-
laşmasına arvadı, qadını sevgi ilə “haça mayaya” bənzətməyə gətirə bilərdi. 
Buna görə də mahnının ilkin variantının “Mənim yarım haça maya” olduğunu 
zənn edirik.  
94. Dilimizdə bir sıra sözlər var ki, onlar öz başlanğıcını nahar sözündən, 
daha doğrusu “ahar” sözündən götürüblər. Qeyd etmək lazımdır ki, nahar 

Mətbəxdən gələn deyimlər, yeyimlər, duyumlar və doyumlar
65
əslində günorta yeməyinin adı deyildi, əslində səhər yeməyinə, daha doğrusu 
səhər yeməyini yeməmiş adama deyilirdi. 
Meri Prisçilla da Osmanlı Mutfak sözlüyündə ahar sözünü – qəhvəaltı 
kimi verir. 
XV əsrin birinci yarısında yazılmış İranlı şair Mövlanə Əbu İshaq Hala-
cı  Şirazinin “Kənzül  İştiha” (İştah xəzinəsi), “Dastan-i Muzafər və Buğra” 
(Zəfəranlə plov və xəngəl) dastanı, “Risale-i Наб naме”, “Esrari Çengel” və s. 
əsərlərinin toplandığı “Ferheng-i Divan-i Etime” divanının XVIII əsrdə izahlı 
lüğətini verən Ahmed Cavid “Tərcüme-i Kenzül-İştiha” əsərində göstərir ki, 
“nahar-kereste mənasındadır və kahvaltı etməmiş adama derler. Nahar sözü 
Na ilə ahardan oluşmuşdur. Na olumsuzluq (yoxluq, inkar) edatıdır. Ve ahar 
yeməkdir”. Fikrimizcə heyvana yem verilən yerə “axur” deyilməsi köhnə dili-
miz də inəyə sağır, sığır yəni süd ahar (axar) və ya sağılan ahar, axar, axur 
deyilməsi də bunu təsdiqləyir. 
Beləliklə, Nahar sözü əslində “Na ahar” formasından bir a hərfinin düş-
mə silə Nahar formasına düşüb. Bir və ya bir neçə hərfin düşməsilə sözün həc-
mi nin  azaldılması dilimizdə mövcud olan hadisələrdəndir. Məsələn, “Səni 
öyürəm” ifadəsi üç hərfi itirməklə bəzi bölgələrdə “Söyürəm” ədəbi dilimizdə 
isə “Sevirəm” formasına düşüb. Texnikanın sürətli inkişafı, urbanizasiya gün-
də lik  qidamızda səhər yeməyinin miqdarını azaldıb, günorta yeməyinin miq-
darını artırdı.  Əsrlər boyu insanlar səhər tezdən sübh namazından (saat 4-5 
radələrində) sonra möhkəm, əsaslı yemək yeyirdilər. Səhər yeməyi mütləq şor-
badan başlayırdı. Yumurta, ət yeməkləri və s. yeyilirdi, sonra insanlar tarlaya 
çıxıb gün qızana qədər işləyir, əkin-biçinə gedir, ağır zəhmətlə məşğul olurdu-
lar. İndiyə qədər səhər tezdən yeyilən ağır yeməklərimiz xaş, həlimaşı, səməni 
halvası, özbəklərdə toyplovu və s. həmin keçmiş zamanlardan xəbər verir. 
Gün orta yerinə gələndə sərinliyə çəkilər, yüngülcə öynə (öylə) yeməyini 
yeyib, günorta istisi keçənə qədər dincələrdilər. “Öynə” sözü əslində “öylə”-
“əylə”, yəni “işi  əylə”, dayandır, dayan-dur mənasındadır. Bu da əslində 
“əylənmək” – istirahət etmək, dincəlmək ifadəsinin yaranmasına səbəb olub. 
Əslində sübhün adına “səhər” deyilməsi də “Sübh ahar” kəlməsindən üç hərfin 
düşməsi ilə əmələ gəlib, “Sahar”, “Səhər” olub. Əslində mübarək Ramazan 
ayında səhər tezdən gün doğmazdan əvvəl yeyilən və adına Sahur dediyimiz 
yemək öynəsi elə sübh aharı sübh yeməyi deməkdir. Urbanizasiya ilə bağlı 
sübh yeməyinin ağırlığı günortaya keçəndə “ac adam”, ac adamı doyurmaq 

66
Söz mətbəxi
ifadəsi təfəkkürdə günortaya keçib. Nahar yeməyi, ac adamın yeməyi, gü-
norta yeməyi kimi anlam alıb, yeni məna kəsb edib, əslində urbanizasiyanın 
nəticəsində Nahar kimi, şorba da süfrədə II plana keçib. Bu köklərdən gələn 
digər sözlərin və ifadələrin izahına keçməmişdən, “ahar” sözünün mənasına 
baxaq. “Kitabi-Dədə Qorqud”da işlədilən və  əvvəlki yazılarımızda izah et-
diyimiz kimi “sağraq” sözünün bir yozumu sağılan rakı, araq mənasındadır 
ki, distillə, damıtma, sağıma yolu ilə alınan ağ içkidir. Araq sözü ar (arınmış, 
təmiz içki) və ağ (təmiz, işıqlı, alovlu) sözlərinin birləşməsindən əmələ gəlib. 
Ahar sözündə h-x-q-ğ səs keçidini nəzərə alsaq, ağar araq sözündəki hecala-
rın yer dəyişdiyini görürük, buradan araq sözünü iştahaçan kimi də tərcümə 
etmək olar. Araqların həm də spirtsiz efir yağları ilə doymuş maye olduqlarını 
nəzərə alsaq (çal araq, nanə arağı, gülab və s.) araq sözünün ətirli, iştahaçan ağ 
içki mənalarının olduğunu görürük. Dilimizdə ədviyyatla qarışdırılmış ətirli, 
rəngli duza dahar, yəni “duz ahar” deyirik. Məsələn nanədaharı kimi aharın 
ağar formasından “ağartı” sözünün əmələ gəlməsini görürük. Ahar-səhər ye-
mə yi,  əsas və başlanğıc yemək olduğu kimi də süd, qatıq, pendir, şor və s. 
“ağartı” yeməkləri də  əcdadlarımızın qida rasionunda əsas, başlıca yemək 
olduğundan ona ahartı, ağartı deyiblər. Digər tərəfdən “ağartı” sözü həm də 
inəkdən artan, əmələ gələn “ağ artıq” olduğundan ağar, ahar sözünün də əmələ 
gəlməsində əksinə öz rolunu oynaya bilərdi. İlin ilk fəslinə biz “Bahar” deyi-
rik. Türkiyə türkcəsində İlk Bahar (yaz) və Son Bahar (yay) ifadələri işlənir. 
Ərzaq bazasının əmələ gəlməsi, yetişməsi, illik yeməyin əmələ gəlməsi Bahar-
dan başlayır və “Bağışlayan ahar” (yemək bağışlayan, verən fəsil) ehtimal ki, 
hərflərin düşməsindən “Bahar” və yaxud “Başlanğıc ahar” mənasından yenə 
“Bahar” sözü əmələ gəlib. Ola bilsin ki, Novruz sözü də təkcə “Yeni gün” de-
yil, həm də “Yeni Ruzi” mənasındadır. Bu ehtimalları dilimizdə Baharın sino-
nimi olan “Yaz” sözünün “Yeni azuqə” mənasına gəlməsi daha da gücləndirir. 
Bu fikri davam etdirsək “Ayaz” (soyuq) ifadəsini də “Azaldan yeni azuqəni” 
– yəni yeni azuqəni azaldan kimi oxumaq olar. Ayaz adətən yazda olur. Bu 
soyuq həm evdə qalıb ehtiyatı yeməyə  məcbur etməklə, həm də bitkilərə, 
heyvanlara zərər verməklə azuqəni azaldır. Qışda isə “sazaq” (bərk soyuq) 
olur ki, bu da “Saxlayan azuqəni (azaq)”,“Soyudan azuqəni”,“Sonlandıran 
azuqəni”,“Saldıran azuqəni” ifadələrinin birləşməsindən hərflərin düşməsilə 
əmələ gələ bilərdi. Doğrudan da sazaqda ərzaq donurdu, uzun müddət sax-
lanırdı, həm də soyuyurdu, sonlanırdı (daha çox azalırdı), azuqəyə saldırırdı, 

Mətbəxdən gələn deyimlər, yeyimlər, duyumlar və doyumlar
67
yəni daha çox yedizdirməklə məhv edilirdi (insanları çox acdırdığına görə). 
Ola bilsin ki, “nağara” sözü də “nahar” sözüylə bağlı olsun. Ritmin, nağara-
nın ilk variantı mətbəxlə bağlıdır. Xörək bişirəndə daş, ağac çömçənin ilk daş 
qazanın dibinə, qıraqlarına dəyməsindən yaranıb. Sonralar çömçəni qazanın 
alt tərəfinə döyəcləməklə səslər, ritm ərsəyə gətirilib. Tam-tamlar belə yara-
nıb. Əslində musiqi aləti kimi çömçə-qazandan istifadə günümüzə qədər gəlib 
çıxıb. Fevralın 10-da Xıdır Nəbi bayramında qodu gəzdirənlər qazanın altını, 
ya qazan qapağını çömçəylə döyəcləyə-döyəcləyə ritmik bir mahnı oxuyurlar:
Evdəkilər evdəmi?
Çöldəkilər çöldəmi? və s. 
Ola bilsin ki, qazanın qapağı da, qazandan çıxan ətri, buxarı, daşan xörəyi 
dəf edib geri qaytardığı üçün ona əvvəlcə “dəfedən” deyiblər, sonra o da 
“dəfə” musiqi alətinə dönüb. 
Bu fikri xalq Molla Nəsrəddinin bir lətifəsində  də yaşadır. Soruşan-
da ki, “ay Molla ən yaxşı musiqi çalğı hansıdır?” Nəsrəddin cavab verir ki, 
“Çömçənin qazanda çalmağı”. 
İndi də toy qurtarandan sonra acmışam deyən ev adamına, toydan sonra 
gəlib çıxan qonağa “Toydan sonra nağara” yəni əslində “Toydan sonra naha-
ra” deyirik. Qazanların dibində qalmış yeməkləri çıxaran çömçə də səs-küy 
çıxarır. 
İçi boş qazan ac adama, qarnı boş adama bənzədiyi üçün ona “Nahar 
adam”, yəni “ac adam” deyiblər sonra “Nahara”, “Nağara” formasına düşüb. 
Dilimizdəki a-ə keçidini nəzərə alsaq, Bəhər sözünü “Bitki əhəri”, “Bitki 
ahar” kimi dəyərləndirmək olar. Hansısa yer haqqında nə “Axarlı-Baxarlı” 
yerdi, yəni nə çörəkli, “Yeməkli-Bəhərli yerdi” deyirik. “Aharlı-Bəhərli” yəni 
“Yeməkli-Bəhrəli” olsun deyə alqış edirik. 
Bəhər mənasında işlətdiyimiz, “Bar” sözü də daha çox yeməklə bağlıdır. 
“Bar”,“Bəhər”,”Bahar” sözlərinin bir əsasdan silsilədən olduğunu görürük. 
Zəhər sözündə “Ziyanlı  əhər” (ahar), “Zərərli  əhər” olduğunu, “Qəhər” 
sözündə “Qəhət əhər” (qıtlıq mənasında) eşidirik, ərzaq yoxa çıxanda aclıqdan 
çəkdiyimiz əzab (balaca uşaqların aclıqdan əziyyət çəkdiklərini görən əlacsız 
ananın əzabını ifadə edir) mənasına gəlib çıxıb “Qəhər” sözü. Dilimizdəki şəkər 
sözünün sanskritdən “sakkara” sözündən gəlməsi dilçilikdə artıq qəbul edilsə də 

68
Söz mətbəxi
cürət edib bir fərziyyəni də ortaya qoymaq istərdim. Əgər ahar, aqar, axar, akar 
(h- q - x- k) keçidi formalarını nəzərə alsaq, Şakar, Şəkər sözünün “şirin akar”, 
“şirin  əkər” fərziyyəsinin də yaşamağa haqqı var. Əgər hələ atəşpərəstlikdən 
əvvəl Türk-Hindistan, İran-Hindistan əlaqələri, bağlılıqları haqqında elmi mə-
lu matları ortaya qoysaq, onda sakkara-şəkər keçidindən başqa  şəkər-sakkara 
ke çidindən də danışmaq olar və hər iki keçidin mümkünlüyü şübhə doğurmur . 
“Ahar” sözünün “əkər” forması əkilmək, becərməklə məşğul olmaq məna-
sına gəlir ki, bu da yeməyin əldə edilməsi yoludur. “Harın” sözünü də “aharı” 
yeməyi çox düşmüş adama deyirlər və ahar sözündən əmələ gəlib. 
95. Türkiyənin  İzmir  şəhərində keçirilən konfransda köhnə  məhkəmə 
dəftərlərində miras qalmış malın içərisində “harın təncərə” olduğunu amma 
bunu anlamadıqlarını söylədilər.  Əslində bunun böyük, iri qab mənasında 
işləndiyini söylədik. 
 Düşünmək olar ki, kökdə əslində “ar”, ya “har” sözü olub. Ədəbi dilimizdə 
“araba” kimi işlətdiyimiz söz bölgələrimizdə haraba, harava kimi işlədilir. Eh-
timal etmək olar ki, sözün ilk forması aharaba, aharava, aharapa formasında 
olub öncə əvvəldəki a hərfi düşüb İrəvən, Uruset sözlərindəki kimi, indi isə 
“h” hərfinin itməsi prosesi gedir və söz həcmini kiçiltməklə araba formasına 
düşür. Aharın yemək olduğunu bilirik “ba”, “va” isə fars dilindən dilimizə 
keçmiş  və sulu yemək, ya yemək mənasındadır və ab-su sözündə  hərflərin 
yerinin dəyişdirilməsindən əmələ gəlmişdir. 
Onda “haraba” “aharaba” “ahar”, “ab” və “aparan” sözlərinin birləş mə-
sin dən  əmələ  gəlib. “Yemək-içmək” daşıyan” mənasındadır. Digər tərəfdən 
söz ilk versiyasında “ahar aparan” – “aharapa” – olub. Hər iki halda araba 
sözünün mətbəxdən çıxdığını düşünməyə əsasımız olur. Beləliklə, dilimizdəki 
səhər, əylənmək, bahar, yaz, novruz, ayaz, sazaq, nağara, axar, zəhər, qəhər, 
şəkər,  əkər, harın, açar, araba sözlərinin də nahar, öynə, ağartı, dahar kimi 
mətbəxdən ahar-yemək sözündən əmələ gəldiyini gördük. 
 Qəribədir ki, giriş, başlanğıc yeməyi ilə ahardan, sübh yeməyindən başqa 
Əhməd Cavid bir ifadənin də açılışını verir. “Açar-mutlaka turşu, reçel, tarator 
və salatadır, gərək (istər T. A) meyvədən və gərək (istər T. A) səbzədən olsun”. 
Beləliklə, söhbət yeməyi açan, indi start yeməyi (rusca-zakuska) deyilən, iştah 
açmaq məqsədilə başlanğıcda verilən yeməyə “açar” deyilib. Bu kəlmə bir 
tərəfdən restoran biznesində çeşninin (menyunun) yazılışında yerinə düşən 
ən gözəl termin kimi işlədilə bilər, digər tərəfdən isə bəzi sözlərimizi də aça 

Mətbəxdən gələn deyimlər, yeyimlər, duyumlar və doyumlar
69
bilər. Məsələn, “naçar” qalmış adam, müşkülə düşmüş, yəni açarsız, yeməksiz 
adam mənasına gəlir. Bu mənada Na ahar (nahar) və Na açar (naçar) sözləri 
eyni təfəkkür tərzinin məhsullarıdır. 
Meri Priscilla açar sözünü belə açıqlayır: “Açar” – başda turşu olmaqla 
iştah açıcı şeylərı, Mütərcim Asim Efendi, açar olaraq turşudan başqa reçel, 
tarator və salatı hesab edir. İranda teyaçar – şərabla bir yerdə yeyilən məzəyə 
deyilirdi. Bu türkcə kəlmə 15-ci əsrdən əvvəl farscaya, oradan da Hindistanda 
danışılan dillərdən biri olan Portekizcəyə, sonra İngiliscəyə girdi. XIX əsrdə 
bu kəlmə ingiliscədə özünə yer tutandan sonra Crosse and Blackwell qida 
şirkəti istehsal etdiyi turşuları “achar” adıyla bazara çıxartmışdı, h-c keçidini 
nəzərə alsaq ahar və açarın eyni mənada başlanğıc yemək mənasında olduğunu 
da görürük. Əgər dilimizdəki N-M keçidinin olduğunu nəzərə alsaq, “Mahar” 
– (mağar) mərasimində yemək verilən yer. “Mağara” – yemək yeyilən yemək 
olan yaşayış  məkanı, yaxud ovun, yeməyin gizləndiyi (mağara) yer. Maha-
ra–maxara–dilimizdə yemək adı. Mağar-içində yemək verilən yer. Marığda 
durmaq, yəni yeməyi, ovu pusquda gözləmək, marıtlamaq – yemək gözləmək, 
mırıq – bir-iki dişi itirmiş ağız (mırtıq) və s. kimi sözlərin mətbəxdən gəldiyini 
ehtimal etmək olar. 
96. Folklor və etnoqrafiya jurnalında (№1. 2011) Sönməz Abbaslının yaz-
dığı məlumata görə yalnız yeməyinə ayran verilən işçidən niyə pis işlədiyini 
soruşan ağaya işçi belə cavab verir:
Ver quymağı
Gör cana qıymağı;
Ayran içərəm,
Belə biçərəm.
Əslində biçin vaxtı bütün ot, ya taxıl biçənlərə ayran, ya atlama veri-
lirdi. Bu həm tərlə çıxan mayeni bərpa etməyə, həm də günəş istisinə qarşı 
müqaviməti artırmağa kömək edirdi. Bundan başqa ayranaşı, qatıqaşı, doğra-
mac dovğa kimi turş süd yeməkləri, pendir-qarpız və s. biçin yeməkləri idi. 
Gündüz daha yüngül yeməklərə üstünlük verilirdi ki, “biçinçi” süstləməsin, 
iş qabiliyyətini itirməsin. Quymağı isə sübh tezdən, ya axşam yeməyində, ya 
gecə biçinində sərin vaxt vermək olardı. Quymaq yağ, bal, un və ədviyyatdan 

70
Söz mətbəxi
(gül suyundan) ibarət yemək olduğundan gücü, itirilmiş enerjini, qanı bərpa 
edir, yorğunluğu götürürdü. Buna görə də daha çox təzəcə ana olmuş qadınla-
ra və ziffaf gecəsinin səhəri təzə gəlinə verilən ayin yeməklərindəndir. 
97. Bir mahnımız var:
Mən gəlmişəm sənə qonaq,
Ay qız mənə bax, bax.
Bişir mənə bir qayğanaq,
Ay qız mənə bax, bax. 
Mahnının ikinci hissəsini yenə  Ərzurumda keçirilən elmi konfrans-
da gənc alimimiz hörmətli  İlhamə xanım Məmmədovadan eşitdim. Təbriz 
mətbəximizlə bağlı etdiyi çıxışda  İlhamə xanım Təbrizdə oxunan bir xalq 
mahnısı barədə məlumat verdi. 
Əzizim dur gedək bizə qonaq,
Bişirim quymaq və qayğanaq.
Belə düşünürəm ki, torpağımız kimi mahnımız da bölünüb, yarı o tayda 
yarı bu tayda. 
Qız oğlanı dəvət edir:
Dur gəl gedək bizə qonaq,
Oğlan mənə bax, bax.
Bişirim quymaq, qayğanaq,
Oğlan mənə bax, bax. 
Oğlan dəvəti qəbul edir:
Mən gəlmişəm sənə qonaq
Gözəl mənə bax, bax.
Bişir mənə bir qayğanaq,
Ay qız mənə bax, bax. 
Niyə məhz qayğanaq və quymaq? Bu deyimlərin mənası nədir? Bu barədə 
cavabı “Mətbəx dastanı” kitabımızdakı “Qayğanaq haqqında dastan”da tapa 
bilərsiniz. 

Mətbəxdən gələn deyimlər, yeyimlər, duyumlar və doyumlar
71
98. Dilimizdə daşla bağlı bir sıra sözlər, ifadələr var. “Daşdan səs çıxdı, 
gəlindən səs çıxmadı”; “Daşdan yumşaq nə varsa yeyirəm”; “Acından daş 
gəmirir”; “İki daşın arasında nə istəyirsən məndən”; “Bir altda, bir daş üstdə”; 
“Yeni evə daşındıq” və s. kimi işlətdiyimiz ifadələr necə yaranıb, niyə belə 
deyirik? Bu sualların izahatı isə yenə də həmin kitabımızda verilən “Daş haq-
qında dastan”la bağlıdır. 
99. Tez-tez yeyən adam barəsində “gör necə ütür” deyirik. Əslində “ütmə” 
xüsusi formada qovurulmuş buğdadan, arpadan, ya noxuddan hazırlanan qo-
vurğadır. Buğda sütüllüyünü yenicə itirib, amma hələ yetişməyə çatmayan-
da, amma sütüldən yetişməyə daha yaxın olanda başaqları alovlu atəşə tutur, 
alovla ütürdülər, yəni qabığını və qılçığını yandırırdılar. Qovurulmuş dənələr 
ovularaq başaqdan ayrılırdı. Sonra həvəngdə döyülüb bulqur, yarma hazır-
lanırdı. Divani-Lüğətit-Türkdə bu ütmə “suruş” adlanır. Qaşqari də eyni za-
manda paltar ütüləmək mənasında ütü sözü də işlədilir. Ütü paltarın üst qatını 
qızdırır, bir az da ütürdü, yəni paltardan süzülmüş, qırağa çıxmış yun, pambıq 
təbəqəsini (indi ruscadan vars, varsinki) yandırıb, ütürdü. Buna görə ütülənmiş 
paltar həm də parıldayırdı. Mətbəximizdə indi “toyuğu ütmək”, yəni üstündəki 
tüklərdən yandırmaqla təmizləmək – ifadəsi də metodu da işlədilir. 
100. Dilimizdə “fırıq” sözü var. Hərdən deyirik ki, “işlər fırıqdı”. Mən bir 
dəfə cürətlənib Baba Ələsgərin 
“Ay qız sənin nə vədəndi”
Kəsilib qısa tellərin?” – sualına bir qabaq qaytarma yazmışdım. Orada 
belə bir bənd də vardı. 
Ay Ələsgər baba işlər fırıqdı, 
Bilmirəm düşmüşük bu nə tarixdi. 
Başlarda saç deyil daha parikdi,
Qızlarda kəsməyə heç telmi qalıb.
Bu “fırıq” sözündən başqa biz “fırıldaq” sözü də işlədirik. Fırıldaq sözü 
ya lanla, aldatmaqla bağlı olsa da onlardan fərqlənir. Fırıldaq adətən əsasında 
bir və ya bir neçə həqiqət olan, bu həqiqətlərin içində gizlədilmiş məqsədli 
(məqsəd müsbət və mənfi ola bilər) aldatmadır. 

72
Söz mətbəxi
Məsələn oğlanın qızı sevməyi, ona evlənmək istədiyi, insan nəslini da-
vam etdirmək istəyi bir həqiqətdirsə buna çatmaq üçün qıza gələcək həyatları 
barəsində verdiyi sözlərin içərisində mübaliğə, yalan, aldatma ola bilər. Yəni 
həqiqətə gedən yolda, həqiqətin içində bir yalan ola bilir. Burada bu yüngül 
fırıldaq növüdür. Bəzən bu yalanı danışan özü də vəcdə gəlir söylədiyi yalana 
özü də inanmağa başlayır. Bəzi mollalarımız vəcdə gəlib özlərindən “hədis” 
qoşduqları kimi (sonra alimlər məcbur olub səhihlərini ayırmağa çalışırlar). 
Həm “fırıq” həm də, fırıldaq sözləri ehtimal ki, “fırıqlanma” yəni qaynar 
suda poqquldaya-poqquldaya bişmə, xaşlamanı ifadə edən prosesi bildirən 
feildən yaranıb. 
Məsələn biz xəşil bişirəndə un xaşlanır amma qatı məhlulda hava qabar-
cıqları əmələ gəlir xəşil, ya hörrə “fırıqlayır”
“İşlər fırıqdı” ifadəsində biz “işlər qarışıqdı” həqiqətlə yalan qarışıb bir-
birinə deyirik. Fırıldaq zamanı da həqiqətlə yalan biri-birinə qarışır. 
Fırıqlanma zamanı da suyla ərzaq qarışdırılıb qaynadılır. Unu, buğdanı 
və s. həqiqəti biz çox böyük hörmətlə müqəddəsdir deyə-deyə birdən qaynar 
suya salır sanki “aldadıb” bişiririk. 
Məqsədimizə çatmaq, yemək üçün müqəddəs unu sanki aldadırıq. Şüuru-
muzun alt qatından, şaman olduğumuz dövrlərdən gəlir bu sözlər. Uzaq şərqdə 
indi də səcdə elədikləri ayını aldadıb qurban verən türk xalqları kimi. Orda 
ayının işi fırıqdı, ona ilboyu səcdə edənlər birdən onu qurban kəsir sonra qay-
nar suda fırıqlayırlar ona fırıldaq gəlirlər. 
Digər tərəfdən əslində “fırıq” ütmənin bir növüdür. Əgər yetişmiş buğda-
dan bulqur hazırlayırıqsa, sütül, yetişməmiş buğdadan ütmə, fırıq hazırlanır. 
Fırıqdan ayrıca və ya bulqurla yaxud da düyü ilə müxtəlif nisbətlərdə qarışdı-
rıb plov bişirirlər. Kəndçının tarlası susuzluqdan ya başqa səbəbdən yananda 
“butün bugdam fırıq oldu” – deyə şikayətlənirdi. Buradan da bu ifadə yaranıb. 
101. Bəzən yaşlılardan belə söhbət eşidirik. 
“Niyə bizi sayıb toyumuza (sünnətə, ad gününə, tədbirə) gəlmədin? Ca-
vabda isə “Nədir arxamca qırmızı alma göndərmişdin ki, gəlim” eşidirik. 
Bizə çox qəribə  səslənsə  də  İrəvan, Qarabağ bölgələrimizdə bu söhbət 
əvvəllər tez-tez olurdu. Hərdən qohum-qardaş “Bizə bir qırmızı alma nədi 
qıymadınız” deyib umu-küsü edərdilər. 
Əvvəllər indiki açıqcalar yox idi, xeyir işə çağıran adam atına minər, bir 
xurcun, ya kisə qırmızı alma götürərdi və dəvət etdiyi adamlara dəvəti şifahi 

Mətbəxdən gələn deyimlər, yeyimlər, duyumlar və doyumlar