Kitab ilk dəfə toplanılıb çap olunur və bütün müəllif hüquqları qorunur

73
deyib bir qırmızı, qızıl alma verərdi ki, bu da dəvətnamə rolunu oynayırdı. 
102. Gözəl bir mahnımız var:
“Gəlir oğlan anası dingildəyə-dingildəyə”
Əfzələddin Xəqaniyə aid edilən bir şeirdə ona bağışlanmış qoca, arıq yabı 
haqqında deyilir:
“Dingidir, dingildədir yabu məni
Ya mən öldürrəm onu, ya bu məni”
Əslində ding düyünü döyəcləməklə qabığını ayıran alətdir. Ayaq və su 
dingləri var idi. Ding (döyəc) çəltiyi döyəcləyəndən sonra çəltiyin qabığını 
sovururdular. Ayaqla işləyən dingdə iki qadın çalışırdı biri dingin qolunda 
ayaq üstə durur, sağ və sol ayağını basmaqla qolu qaldırıb endirirdi. Sanki bir 
növ rəqs edirdi. Toyda oğlan anasına deyilən bu ifadə də buradan yaranmış, 
Xəqani də yabının belində gedişini dingə bənzətmişdir. 
103. Bir bayatımızda deyilir:
   
 
Balvanı yemişəm,
Ürəyimdə yağdı yağ.
Pəhləvan gəlib,
Çiynimdə dağdı dağ.
Balva (balba) məşhur yeməklərimizdəndir, daha çox Qarabağ, İrəvan və 
s. bölgələrimizdə hazırlanır. Məsələn: Şuşada balba üçün ət suyunda soğança 
göyərtilər və düyü ilə bişirilib zoğal axtası vurulur. Xocavənddə isə zoğal ax-
tası əvəzinə əzilmiş qırmızı istiot vurulur. Süfrəyə axta zoğalla verilir. 
103. Dilimizdə belə bir məsəl var:
“Yüz yeyənim olsun, bir deyənim olmasın”. Türkiyə türkcəsində yeyən 
əmi uşaqlarına deyirlər. Burada ola bilsin ki, əmi uşaqları arxa hesab edildikləri 
üçün onlara 100 qohum arzulanıb.  Əmi uşaqları ilə bir ailədə böyüdükləri 
üçün bir yerdə yeyib-içirdilər. Yəni 100 əmi oğlun olsun ki, qorxusundan heç 
kəs sənə söz deyə bilməsin. Dayı uşaqları ana tərəfdən olduqları üçün onlara 
əza deyirlər, çünki qadın kişinin qabırğasının əzası olduqları üçün onlar kişi-
nin əza qohumları hesab olunur. 

74
Söz mətbəxi
104. Var-dövlət içində yaşayana “Yağ içində böyrək kimi saxlayır” kimi 
ifadələr işlədirik. Çox vaxt bu ifadədəki “böyrək” sözünü hərfi olaraq insan 
və ya heyvan bədənindəki “böyrək” orqanı kimi başa düşürük.  Əslində bu 
ifadələr bu bədən orqanı ilə bağlı deyil. Bu ifadələrin mənasını “Yağ–bal 
içində üzür”, “Yağ–bal içində saxlayır” ifadələri ilə identifikasiya etmək, 
eyniləşdirmək olar. Bu da deyimlərin mətbəxlə bağlılığına daha bir eyham 
ola bilər. Zənnimizcə burada “böyrək” yox, əslində ümumtürk, o cümlədən 
də Azərbaycan mətbəxinə xas olan “börək” nəzərdə tutulurb. Mətbəximizdə 
mövcud olan indi daha çox “çeburek” kimi tanınan “çiy börək” bu qəbildəndir. 
Börək sözü müxtəlif mətbəxlərə daxil olaraq rus mətbəxində “piroq”, “pirohi”, 
“pirojki”, ərəb mətbəxində “briki”, “briyatı” və s. formalar kəsb edib. Börək 
sözü börələmək, bürülmək, bürmək, börk (yanınca) sözlərilə eyni kükdəndir. 
İçliyin xəmirə bükülməsilə hazırlanır (bax “Börək haqqında dastan”). Bəzi 
börəkləri bişirmək üçün yağ çox tökülür, qaynayan yağın içərisinə börəklər 
atılır. Məsələn, bizim pirohi rusların pirojki dedikləri börəklər, yaxud çiy 
börək çox yağ içində bişirilir. Hazır börəklər yağın içindən kəfkirlə çıxarılır 
ki, yağı süzülsün. 
Börəklər bu zaman yağın içində üzürlər. Bu formada bişirməyə frütürdə 
bişirmə, dilimizdə isə çim yağda bişirmə deyirlər. Dilimizdə bu “çim yağdı” 
kimi qalıb, börəklər sanki yağda çimib, üzdükləri üçün bu ifadələr yaranıb. 
Bu ifadələrin sinonimləri “cılxa yağdır” (çalxanmış yağdır) və “teyxa yağdır” 
(teyxa büsbütün, saf mənasında işlədilir). 
Beləliklə bu deyimdə əslində söz milli mətbəx nümunəmiz olan börəklər-
dən gedir. 
105. İndi də bölgələrimizdə “hörmətli” sözü əvəzində “urvatlı” sözü iş lə-
dilir. “Uşağı urvatsız etmə”, “işi urvatlı gör” və sair kimi ifadələr işlədilir. Əslin-
də “urvat” sözü “hörmət” sözündən daha geniş  mənada işlədilir, xüsusilə  də 
“hörmət” sözü dilimizdə “rüşvət” mənasında işlədilməyə başlandıqdan sonra. 
Urvat sözü əslində urvanı bildirir, urvalanmış, tarazlaşdırılmış mənasında 
işlədilir və urva sözündən götürülmüşdür (bu barədə “Arvad” məqaləsinə bax). 
Urva əslində yeməyin üzərini örtüb bişiriləndə dağılmağa qoymayan tə bə qə ya-
radan ərzaqdır. Yəni hər hansı hərəkət, hadisə zamanı mahiyyəti bütöv saxlama-
ğa kömək edir. Məsələn, qızın toyunu edəndə cehizi yaxud süd pulunu nəzərdə 
tutaraq “qızı urvatsız eləmə” deyilir. Mahiyyət burada qızın ağlı, gözəlliyi, 
zəhmətkeşliyi və s. olsa da cehiz ona forma verən bir əlavə, qızın urvasıdır. 

Mətbəxdən gələn deyimlər, yeyimlər, duyumlar və doyumlar
75
Beləliklə, “urvat” sözünün də kökündə mətbəx termini “urva” durur.  
106. Bir gözəl mahnımız var: “Araqçının məndədi ceyran”. Çox qəribə 
gəlirdi mənə bu baş geyiminin adı. Fars dilini bilən bir tanışımızın zarafatı 
da düşürdü yadıma: Biz azərilərlə farslarda olan çox şey tərsinədir. Onlar-
dan fərqli olaraq biz başımıza geyindiyimizə ayaq adlı “papaq” qoymuşuq, 
ayağımıza geyindiyimizə isə baş adı “başmaq” qoymuşuq. Düzdü bizdə başı-
mıza qoyduğumuz başlıq da, ayağımıza geyindiyimiz papış da var. Hətta bir 
ifadəmizdə “şeytana papış tikər” deyirik. Bu baxımdan istəyəndə hərdən düz 
də danışa bilirik. 
Amma araqçının adı dilimizdə heç bir geyimlə, ya bədən üzvünün adıyla 
uyğun gəlmir. Yalnız əvvəllər türk dərvişlərin başlarına qoyduqları “arakiyə” 
ilə araqçının adında bir uyğunluq var. Bizim araşdırmalarımız göstərir ki, araq, 
rakı distillə ilə alınan içki olmaqla bərabər termin kimi də türk mənşəlidir. Rak, 
rakı, araq, uzo, votka və. s. adlarla bütün dünyaya yayılıb. Amma “araqçın” və 
“arakiyə” sözlərində “araq”, “rakı” sözlərini aydınca eşitsək də bu sözün baş 
örtüyü ilə nə əlaqəsi ola bilər? Amma əlaqəsi var. Rakı araq distillə, damıtma 
yolu ilə alınır. Buxar kondesasiyaya uğrayıb damcı-damcı süzülür, necə ki, tər 
süzülür. İnsan isti su içəndə bədənindən tər çıxır, amma yayda isti havada çox 
soyuq su içəndə də dərinin üzərində tər əmələ gəlir. Bu tər bədəndən çıxan 
su deyil, ani olaraq bədənin temperaturu azaldığı üçün dəri üzərində havadan 
kondensasiya edən su damcılarıdır. 
Ona görə də əski türkcədə “rak” həm də “tər” deməkdir. Ola bilsin “rak” 
– tər anlamında rakıdan, “rak” sözündən  əvvəl ya sonra yaransın. Bu söz 
ərəbcəyə  də keçib, ərəbcədə  də  tər rakı isə “tərləyən” mənasında işlədilir. 
Ruscada hərdən tərcümə kimi su damlacığı mənasında “vodka” “voda” – su 
və ka – kiçiltmə mənasında işlədilir. Ola bilsin, bu söz damlacıq yaxud ilkin 
mənada “tər” mənasında işlədilib. Bunu soyuqdan gətirilən arağın şüşəsinin 
ya bardağın tərləməsindən də görürük. Belə  vəziyyətdə olan arağa deyirlər 
“Baş, alın çox tərləyən”, “pucur-pucur tərtökən” orqandır. Buna görə rakını, 
yəni təri götürmək üçün, “rakı”lı, “araq”lı – yəni tərləyən orqan üçün geyim 
“araq üçün”, yəni “araqçın” olub, eyni təfəkkürlə təri götürən digər geyimə də 
“tərlik” deyirik. 
Əski dillərdə araq, rakı saitsiz yazıldığı üçün RK,RQ,RX kimi yazılır-
dı. Bu halda bu söz həm də ƏRİK, ARIQ kimi oxunur. Arıq sözü əti getmiş, 
yalnız  əsas hissəsi qalmış deməkdir. Araq da elə  ətindən, lətindən ayrılmış 

76
Söz mətbəxi
deməkdir. Ərik isə əvəllər bütün meyvələrə aid edilirdi. Bu da arağın bütün 
meyvələrdən alına biləcəyini göstərir.
107.  Əvvəlki bənddə biz araqçınla – araq arasındakı  əlaqəni açıqladıq. 
Amma dilimizdə araq sözü ilə bağlı digər sözlər də var. Sözlərdən biri də 
“arık”, “arıq”dır ki, bəzi bölgələrimizdə bu sözü “arx” kimi də işlədirlər. 
Təmizlik, aydınlıq, həyat verən, su gətirən yerdən qazılmış qurğuya tor-
paq kəmərə arık, arıq, arx deyirik ki, bu da araq sözünün kökündə duran ar-
təmiz, aq-ağ,  şəffaf sözlərinin birliyindən  əmələ  gəlib. Digər tərəfdən “ar” 
həm də təmiz, sağlam içki mənasında işlədilir. 
Digər bir söz isə “arıq” sözüdür ki, kökündə yenə “ar” sözünü eşidirik. 
Ehtimal ki, araq sözü meyvənin bitkinin distillə yolu ilə alınan  ən yüngül, 
incə fraksiyası olduğu kimi, “arıq” sözü də insanın incəsinə, arığına, naziyinə 
şamil edilib. Digər tərəfdən qımız, ya qara qımız hazırlayanda ən yüngül, incə 
fraksiya “araq” üst qata toplandığından çəkisi yüngül adama da “arıq” deyilib. 
Hər iki mənada “araq” və “arıq” sözlərində bir yaxınlıq hiss edilir.
Biz hesab edirik ki, belə ifadələrimiz, sözlərimiz çoxdur və onlar öz açı-
lışını gözləyir.  
108. Söz danışmayan, susan adam haqqında “Elə bil ağzına lal su alıb”, 
“Ağzına su alıb”deyirik. Maraqlıdır ki, niyə belə deyirik? Çox qədim bir 
adətimiz var. Su çərşənbəsində axar çayın dərin səssiz-səmirsiz lal axan 
yerindən “lal su” götürülərdi. Daşlı dayaz yerlərdə su maneələrə çarpılıb şı-
rıldayır, guruldayır, səs salır. Dərin yerdə su səssiz, “lal” olur. “Lal” su çox 
dəyərli hesab edilirdi və  dəyərinə görə “ləl” – “lal” yəni cəvahirat qədər 
qiymətliydi. “Danışmaq gümüşdürsə, susmaq qızıldır” məsəli də bu təfəkkü-
rün məhsuludur. “Lal” həm də “ləl”di. Lal suya verilən bu qiymət sözə  də 
verilib və folklorumuzda “Danışanda ağzından dürr tökülür” formasında ifadə 
olunub. Qatalara görə  Zərdüşt peyğəmbər məhz su çərşənbəsində çaydan 
“lal” su götürəndə Ahuramazda və onun altı təcəssümü Zərdüştə görünüb ona 
peyğəmbərlik veriblər. Adətə görə çaydan su çərşənbəsində lal su gətirənlər 
suyu evə gətirib lal sudan evə çiləyənə, səpənə qədər heç bir söz danışmamalı 
idilər. Xüsusi əhd edənlər isə bu lal sudan bir damcı ağızlarına alıb ağızlarında 
evə gətirirdilər, yaxud da bütün günü ağızlarında lal su gəzirdilər. Ürəyində 
sevgili yar, nə isə ağır and tutmadıqları bilinənləri dost-qohum güldürməyə 
çalışırdılar ki, danışsın. Bu da novruz oyunlarından biri idi. “Susmaq”, “susa-
maq” feilləri də ehtimal ki, buradan yaranıb. Ola bilsin, “susamaq” feilindən 

Mətbəxdən gələn deyimlər, yeyimlər, duyumlar və doyumlar
77
“a” hərfi düşməklə susmaq feili yaranıb. Ya susuz, ya da sözsüz qalmaq ada-
mı yandırır. Bu vaxt danışmamaq, susmaq doğrudan qızıldır. Birincisi ayin 
icra olunurdu, ikincisi də bu böyük arzunun həyata keçməsinə səbəb olacaq-
dı. Buradan da “ağzına su alıb danışmamaq” lal su və s. ifadələrimiz əmələ 
gəlib. Yalnız bu düşüncəyə malik olan xalqın şairi “sözün də su kimi lətafəti 
var” yaza bilərdi. Beləliklə, dilimizdə su və söz mifoloji folklor düşüncəsi ilə 
sinonim kimi işlədilir. “Ağzına lal su almaq”, “ağzına su almaq” ifadələri də 
buradan yaranıb. 
109. Folklor və etnoqrafiya jurnalında (N 2. 2011) Bilal Alarlının verdiyi 
solo bayatıda deyilir:
Bənd:
Göydə ulduz, mah gedər,
Qaleylidir qənd ilə
Gah dayanar, gah gedər,
Qaleylidir qənd ilə. 
Qorxma ciyərim, oğlan,
Qaleylidir, qənd ilə
Üstündəndir ah gedər,
Qaleylidir qənd ilə. 
Nəqarət:
Qaleylidir qənd ilə
Yarı gördüm fənd ilə. 
Bənd:
İlana bax, ilana,
Qaleylidir, qənd ilə.
İlan göydə dolana,
Qaleylidir qənd ilə.
Bir belə zülm olar,
Qaleylidir, qənd ilə.
Yardan ayrı qalana,
Qaleylidir, qənd ilə.
Bu bayatılarda “qaleylidir, qənd ilə” ifadəsi diqqətimi çəkdi. Bilal mü əllimin 
bu bayatını Muğan zonasından topladığına görə söz, “qaleyli” formasındadır. 
Əslində sözün əsli “qalay”dır. Gəncə-Qazax bölgəsində də “Qalay” kimi işlədilir. 

78
Söz mətbəxi
Qalay  əslində misin paxırı  çıxmasın, yəni mis oksid ləş məsin deyə, mis qabın 
üzərinin qalay qatı ilə örtülməsi prosesidir. Bu zaman ərzaqla, yeməklə qabın ara-
sında nazik qoruyucu bir lay, bir qat çəkilir. Burada əslində qa (qo, qu) yemək, 
lay isə elə lay, qat, nazik təbəqə deməkdir. Lay sözü mətbəximizlə əlaqədar çox 
işlədilir. Məsələn, “bir lay yuxa, bir lay içlik”, “paxlavanın layları” və s. Beləliklə, 
“Qalay” əslində yeməyi örtən, qoruyan təbəqə mənasında işlədilir. 
“Qalaylıdır, qənd ilə” ifadəsi isə nəyinsə qənd, şəkər layı, təbəqəsi, qatı 
ilə örtülməsini göstərir. Qənd, şəkər təbəqəsi ilə örtülmüş şirniyyatlarımız isə 
məlumdur, məsələn, badam, keşniş toxumu, fındıq və s. şəkərlə örtülməklə 
rəngarəng noğullarımız, üstü şumal, parıltılı şəkər örtüyü ilə örtülmüş şirniy-
yatlarımız da çoxdur ki, onlar parıltılı ulduzları da xatırladır. Gah dayanar, gah 
gedər mərmərin üzərində qənnadı məmulatının işlənməsi prosesinə çox uyğun 
gəlir.  Əridilmiş, karamelləşmiş  qənd qaynar halda axır, soyuduqda dayanır, 
bərkiyir. Həm də toxumlar, ya ləpələr də qaynar qəndlə qalaylanmaq üçün 
əl altında (yaxud makinada) isti şəkərin içində (akidə şəkəri nəzərdə tutulur) 
diyirlətdirilir. Gah durur, gah gedir. 
Sevdiyimiz adama “canım-ciyərim” deyirik. Digər ifadədə “ciyərparə” 
deyirik. “Şəkərpara” ifadəsi də ciyərparə ilə eyni mənada işlədilir.  Şirinim, 
əzizim deməkdir. Bu da bayatının məna tutumuna uyğun gəlir. 
“Üstündən bir ah gedər” ifadəsi ola bilsin ki ilkin mənada “Üstündən ahar 
gedər”, yəni yemək mənasında işlədilir. Bu sətirdə sözün “ah” kimi getməsi də eyni 
məna kəsb edir. Sözün “ah” kimi işlənməsi ola bilsin ki, qəndlə örtülən ərzağın, 
ləpənin, toxumun kiçikliyi ilə bağlıdır. Tutaq küncüd dənəsi, günəbaxan dənəsi, 
keşniş toxumu qəndlə qalaylananda sözün belə işlənməsi yerinə düşür. 
Qaleylidir qənd ilə 
Yarı gördüm qənd ilə
Yar sözü burada sevgili kimi işləndikdə sevgilisinin necə  şirin olduğu-
na işarədir. Digər tərəfdən tutaq ki, noğulun içindəkinin nə olduğunu görmək 
üçün fənd işlətmək, onu yarı bölmək lazımdır. Yaxud şirnidə içlə qənd yarıdır 
– yarıbayarıdır. 
İlanla bağlı hissədə də şəkər pendirin hazırlanması texnologiyası göstərilir. 
Akidə  şəkəri, indi rayonlarımızda nanəli  şəkər,  şəkər pendir hazırlayarkən 
forma dartılıb uzadılır, forma kəndir kimi dolana da bilir. Bir azca soyuyub 

Mətbəxdən gələn deyimlər, yeyimlər, duyumlar və doyumlar
79
bərkiməyə başlayanda kiçik hissələrə doğranılır. Bəzən də uzunsov 8-10 sm 
uzunluqda kəsilib, üstü rənglənib, ala-bəzək kağızlara bükülür. Bu uzunsov 
konfetlərin içərisinə müxtəlif naxışlar salan ustalarımız hər kəsikdə, məsələn, 
portağal kəsiyinin şəklinin alınmasına da nail olurdular. 
Beləliklə,  əgər bu bayatını biz qazan, samovar qalaylayanların deyil, 
məhz şirniyyat ustalarımızın bayatısı kimi qəbul edib incələrsək, həm bayatı-
nın sözləri daxili bir məna kəsb edər, həm də Muğan zonasında mövcud olmuş 
şəkərçilərimizin, şirniyyatçılarımızın tarixinə işıq salar. 
110. Türkiyə türkcəsində ölkənin idarə  mərkəzi yerləşən  şəhərə “Baş 
kənd” deyirlər. Biz isə bu sözün sinonimi kimi “Paytaxt” sözü işlədirik. Pay-
taxt – bütün vergilərin toplanıb sonra bölüşdürüldüyü yerdir. Əvvəllər bütün 
vergilər natural formada da toplanır, bütün gəlir ağacdan, taxtadan hazırlanmış 
ümumi bir masanın, taxtın üstünə yığılırdı, sonra masanın, taxtın üzərinə yı-
ğılmış var dövlət (pul, qızıl, ərzaq, əşya) paylara bölünürdü, paylanırdı. Hansı 
kəndə quraqlığa görə kömək lazımdı, hansı yetimi evləndirmək, hansı əsgərə 
at almaq və s. üçün. 
Bu masanın, taxtın olduğu yer “Pay taxtı”, “Pay taxtası”, sonralar isə 
“Paytaxt” qəlibinə düşdü. 
Rus dilindəki “Stoliça” (paytaxt) sözü də “stol” (masa, süfrə) sözün dəndir. 
Bir çox orta əsr rus mənbələrində rus dilində “Stolnıy qorod” yəni “Süfrə 
şəhəri”, “Masa şəhəri” kimi səslənən bu söz indiyə qədər işlədilir və “Paytaxt” sö-
zünün kalka tərcüməsidir. Əgər nəzərə alsaq ki, əslində Rusiya dövlətini türklər ya-
radıblar (Cusuy, Batı xan, Toxtamış və s.) bu təbii görünür. Sonralar taxt, taxta sözü 
stol, süfrə mənasında leksikonumuzda bəzən öz sözlərimizlə, bəzən də dilimizdə 
vətəndaşlıq almış başqa sözlərlə birləşərək bir sıra yeni sözlər də yaradıb. 
Məsələn, piştaxta sözündə taxta – “piş” sözüylə birləşib. “Piş” sözünü biz 
“pişvazına çıxmaq” yəni əli dolu nemətlərlə qarşılamaq mənasında, “peşkəş” 
sözündə  də  eşidirik. Kəş, keş  əslində “keşkək” deyilən yemək və “keş” – 
pendir sözüylə burada bağlanıb. “Keşkək” termini indi türklərin qeyri-mad-
di irsi, xörək adı kimi YUNESKO-nun siyahısına alınıb və Ermənilərdə çox 
böyük çaxnaşma yaradıb. Rus dilindəki “kaşa” sözü də “keşkək” sözündən 
qaynaqlanır. Bizdə bu xörəyə Şəkidə “həlimaşı”, Qubada “hambal aşı”, bəzi 
bölgələrdə isə “hərisə” deyirlər. İbn Sina bunu hərisə və həlimaşı adlandırır. 
Özbəklərdə  mərasim yeməkələrindən hesab edilir. Dilimizdə  həm “hərisə”, 
həm də “həlimaşı” adından istifadə edirik. Bütün gecə bişirilən bu xörəkdə 

80
Söz mətbəxi
ət və dənli bitkilər əriyib bir-birinə qarışıb sıyıq əmələ gətirirlər, həlimləşib, 
həlim kimi əriyir və əridikləri üçün ərisəyə, hərisəyə dönürlər. Çox güclü və 
dadlı yeməyə dönən hərisəni çox sevən, ya çox yeyənə buradan “həris adam” 
deyilir və “hərislik” sözü də əslində buradan yaranıb. 
Ermənilər hərisəni nə qədər özününkiləşdirməyə çalışsalar da həqiqət budur. 
Ola bilsin ki, “pəjmürdə” (“pərişan”, “muradına çata bilməyən” mənasında) 
sözü də “peş”, “piş” – sözü ilə bağlıdır. Pay sözü ilə peş, piş sözünün bağlılığı-
nı “pay-puş etmək”, “pay-puş göndərmək” ifadələrindən də götürürük. Digər 
tərəfdən “Baş kənd” sözünü də pay taxtasının arxasında oturmuş Başçı qəbilə, 
Başçı, Lider kənd kimi də yozmaq olar. 
111. Dilimizdə belə bir ifadə işlədirik “Acından günorta durur”. Niyə belə 
deyirik? Bir tərəfdən “yeməyə bir şey olmadığından günorta durur ki, səhər 
yeməyinə qənaət etsin” kimi yumoristik bir fikir ağıla gəlir. Digər tərəfdən ya-
tan adam enerji, qida maddələri çox sərf etmədiyi üçün çox qidaya da ehtiyac 
duymur. Milli təfəkkürümüzdə isə acı, yoxsulu lağa qoymaq, ona yuxarıdan 
baxmaq ehtiyacı yoxdur. Onda bu ifadənin başqa bir izahatı olmalıdı. Əslində 
bu ifadə tənbəl adama, əziyyət çəkib çörək qazanamaq istəməyənə aiddir. 
Zəhmət adamı o başdan durub işinə – gücünə gedir, heyvanı örüşə aparır, 
əkinə – biçinə gedir və s. 
Tənbəl adam isə tezdən durub işə getmədiyindən kasıblayır, sonra da aclıq 
çəkməyə məhkum olur. O, əslində ac olduğu üçün günorta durmur, günorta 
durduğu üçün ac qalır. “Acından günorta durur” ifadəsi də ehtimal ki, bu mən-
tiq dən yaranıb. 
112. Rus dilindən gəldiyini güman etdiyimiz bir söz var “Durşlaq” – 
“Duruşlaq”. Aşsüzənin sinonimi kimi işlətdiyimiz bu söz əslində bizə doğ-
madır və iki sözdən ibarətdir. Duruş və laq. Duruş sözü durmaq, dayanmaq 
mənasını verir. Duruşlağa tökülən qidanın – düyünün, xəngəlin və s. həlimi 
süzülür, əsas hissəsi isə ilişib, dayanıb durur, duruşur, dirənir qalır. Buradakı 
“Duruş” sözü “Dur aş” yaxud “Duru aş” kimi də formalara gələ bilərdi, yəni 
aşın durduğu, yaxud ilkin mənada aşın duru hissəsini ayıran mənasını da verə 
bilərdi. Laq, lağ sözləri də türk dilləri ilə bağlıdır. Məsələn, “laqman” – lağ-
man xəmir xörəyinin adıdır. Buradan “Durşlaq” sözü lağ xörəyini, aşını dur-
duran mənasındadır. Beləliklə “Durşlaq” biz aşsüzən dediyimiz kimi laqman, 
lağsüzən mənasını verir. Dilimizdə “lağa qoymaq” – yəni adamı süzgəcdən 
keçirib, araşdırmaq mənasındadır. Lağım atmaq sözündə də yerdə deşik aç-

Mətbəxdən gələn deyimlər, yeyimlər, duyumlar və doyumlar
81
maq, keçid atmaq mənasını  eşidirik. Duruşlaqda deşiklər, lağımlar olduğu 
üçün sözün mənası  aşı durdurmaq üçün “lağımları, deşikləri olan alətdən” 
söz gedə bilər ki, bu da yenə “Durşlaq” sözünün dilimizdə doğma olduğunu 
göstərir. 
113. Dilimizdə toy – düyün ifadəsi var. Ehtimal ki, toy sözünün kökündə 
“doy”, yəni doyana qədər ye mənası durur. Düyün sözü də toy sözünün sino-
nimi kimi işlədilir. Düyün vurmaq, bəylə gəlini bağlamaq mənasında başa dü-
şülür. Düyün sözünün də “düyü və ün” yaxud “düyü və un” kimi anlaşılması 
ehtimalı mövcuddur. Düyün – ünlü – yəni önəmli, hörmətli vacib olan düyü 
xörəyi (plov, tərək, südlü aş, südlü sıyıq və s.), ya da düyü və un xörəklərinin 
verildiyi mərasim kimi anlaşıla bilər. 
Düyə sözünün də düyü ilə əlaqəsini görmək olar. Cöngədən, erkək dana-
dan fərqli olaraq düyə kəsilmir, toyda təzə ailəyə damazlıq verilə bilər. Düyə 
də düyü kimi artımlıdır, doğardır. Ola bilsin ki, təzə ailəyə toyda, düyündə 
verildiyi, yaxud artımlı olduğu üçün bu adı alıb. Beləliklə, toy, düyün, düyə və 
düyü sözlərinin bağlılığını görürük. 
114. Dilimizdə “mürgüləmək” sözü işlədirik. Yəni yüngülcə ayaqüstü ya 
otu raq  vəziyyətdə yuxulamaq mənasındadır.  İfadə  əslində  həyətdə saxlanan 
quşların tarda, tərəcədə yatma formalarında qaynaqlanır. Toyuqlar ayaqüstə, 
bəzən də bir ayaqları üstə durub çox ayıq yatırlar. Dilimizdə “quş” mənasında 
sinonim kimi hərdən “murqu” sözü də işlədilir. Burdan da “murqulamaq” – 
quş yuxusu, quş kimi yatmaq mənasında “mürgüləmək”, “mürgü vurmaq” 
formalarına düşüb. 
115. Dilimizdə  qəribə bir ənənə var, sözlərin ilk hərfini dəyişib sözün 
önünə qoşuruq. “Bazar-mazar”, “ət-mət”, “noğul-moğul”, “dərd-mərd” və s. 
Hətta rusca belə bir lətifə də danışırlar: Azərbaycanlıdan soruşurlar ki, niyə 
sözləri belə çevirirsiniz, “şaşlıq-maşlıq” kimi sözlər işlədirsiniz? Cavab verir 
ki, “kultur-multurumuz” belədir. Lətifələr boş yerə yaranmır. Başqa folklor 
nümunələri kimi onlar da müəyyən həqiqətləri özündə əks etdirir. 
Elmin, mədəniyyətin hələ fikir vermədiyi bir həqiqəti, yan keçdiyimiz bir 
hadisəni bu lətifə diqqətimizə çatdırır. Lakin bu bizim sahəmiz və mövzu-
muz olmadığı üçün bunu sahə alimlərinin ixtiyarına buraxıb diqqətinizi belə 
ifadələrdən bir neçəsinin üzərində cəmləşdirək. Bunlardan biri “ət-mət”, “ətli-
mətli”, yaxud “lət-mət” kimi ifadələrdir. Bu qoşma sözlərdəki “ət” bizə aydın-
dır. “Mət” sözünü qatı, bərk şirə mənasında işlədirik.

82
Söz mətbəxi
Mət – sözü həm də incə  və möhkəmliyi bir yerdə özündə ehtiva edən 
“Mətanət” sözünün və adının kökündə durur. Lət – sözü isə meyvənin ətidir, 
qabıqla çəyirdək yatağının arasındakı hissədir. O da “Lətif”, “Lətafət” – yəni 
incə dadlı zərif anlayışlarını özündə birləşdirir. Beləliklə, “Mətanət”, “Lətif”, 
“Lətafət” kimi adların, anlayışların kökündə durur. Ola bilər ki, sözlərimizin 
bir hissəsi elə bu “kultur – multur” çevirməsi nəitcəsində əmələ gəlib. Bu nöq-
teyi nəzərdən “noğul –moğul” ifadəsi çox diqqətimizi çəkdi. Uşaqlıqdan bir 
oyun saymasında bu ifadəni çox işlətmişik. “Noğul – moğul bilmirəm, mən 
səni dindirmirəm” deyərdik. Burada milli mədəni təfəkkürdən qaynaqlanan 
bir məqam var. Adətimizə görə küsənləri, inciyənləri barışdırmaq üçün şirin-
lik ya qonaqlıq verərdilər. Bu həm də barışmağın şirinliyiydi. Buna görə də 
məcazi mənada “Küsüb barışmağın öz ləzzəti var” deyirik. İnsanlar barışanda 
şirni kimi noğul da verilərdi. 
Burada yaranmış çevirmə söz “moğul” bizim diqqətimizi çəkdi. Bu söz 
XIV əsrdə Arif Ərdəbillinin “Fərhadnamə”sində işlədilib. 
Umub Güüstanın köksündən noğul,
Səpir gözlərindən dörd yana moğul. 
Kitabın tərcüməçisi Xəlil müəllim Yusifli kitabın lüğət hissəsində mo-
ğul sözünü “xal qoymaq üçün istifadə edilən  ətirli qətran” mənasında izah 
edir. Buradan Tovuz bölgəsində daha çox işlədilən yerində durmayan, yayxa-
nan, düz oturmayan adama “Mağıl otur” “Mağıl dur” kimi işlədilən ifadənin 
əmələgəlmə mexanizmi də izah edilə bilər. “Mağıl otur” – yəni yerində bərk 
otur, qurumamış  qətran-moğul kimi yayılma, otur, qoyulmuş  sərhəddini 
keçmə, moğul kimi qoyulan yerdə dur mənasında. 
Bu sözdən görünür ki, ədalı olmaq üçün xanımlar ətirli qətrandan xal qo-
yurdular. Bu xalq mahnısında da özünü göstərir: 
“O xal nə xaldır üzə düzdürmüsən?”
Bu kontekstdə Nizaminin yazdığı 
“Şaha yedirtmək üçün öz halvasını
 Ədası bəzərdi ədəvasını”
sətirlər də yerinə düşür. 

Mətbəxdən gələn deyimlər, yeyimlər, duyumlar və doyumlar