Sofi HƏMİd qəBİrstanliğI: solğun rənglər və Əks olunmuş ÖMÜR

Betti Bleyer (ABŞ) 
"Azerbaijan  International" jurnalının redaktoru. 
 
AZƏRBAYCANIN TİBBİ ƏLYAZMALARI: ONLARIN SİRLƏRİNİN 
AÇILMASI 
 
“Müasirlərimiz necə də səhv edir, onlardan qabaq  
yaşayan həkimlərin heç bir şey bilmədiklərini düşünəndə!”  
 
   İbn Sina, XI əsr 
 
Baş ağrısınından necə qurtulmalı? Bir tablet aspirin içməliyik? Bəl-
kə təmiz hava almalıylq? Yaxud duş qəbul etməliyik? Üç yüz il bundan qa-
baq Azərbaycan alimi Məhəmməd Yusif Şirvani sizə dayanmaq və, həqiqi 
mənada, qızılgülləri qoxulamaq məsləhət edə bilərdi. Hesab olunurdu ki, 
qızılgüllün ətri baş ağrısını sağaldır.  Başqa qədim həkimlər sizə badımcan 
yemək, yaxud musiqiyə qulaq asmağı tövsiyyə edə bilərdilər. Bəziləri isə 
sizin üçün balışınızın altına qoymaq üçün sehirli dualar yazırdılar.  
Qədim loğmanların reseptləri haqqında biliklərimizi necə artıra 
bilərik? Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının M.Füzuli adına Əlyazmalar 
İnstitutunun kolleksiyasında 390 qədim tibb kitabı, o cümlədən IX əsrdən 
bu yana yazılmış 363 tibb əlyazması vardır. Onların çoxsu o dövrün rəsmi  
yazı sistemi olan ərəb  əlifbası ilə yazılmışdır. Bu əlyazmalardan 70 ərəb, 
71 türk, qalanları isə fars dilində yazılmışdır.  
Dr.Fərid Ələkbərli tibb tarixçisidir; onun 33 yaşı var (məqalə 1997-
ci ildə yazılmışdır – ред.). O, öz elmi karyerasının böyük bir hissəsini qədim 
tibb əlyazmalarının tədqiqinə həsr etmişdir. Alim ümid edir ki, qədim müd-
rikliyin gizlədən sirr pərdəsini qaldıra  biləcək, və bu qədim müdrikliyi müa-
sir dünya ilə “danışmağa” vadar edəcək. Ələkbərli Əlyazmalar İnstitutunda 
1986 ildən, Bakı Dövlət Universitetini bitirdikdən sonra işləyir.   
Onun peşəsi heç də asan deyil. Bircə o fakt ki, Azərbaycan XX 
əsrdə üç dəfə öz əlifbasını rəsmi olaraq deyişmişdir (1929 - ərəbdən latına, 
1939 – latından kirilə, 1991 – kirildən yenidən latına) qədim ənənəvi təba-
bət traktatlarının deşifrə edilməsini xeyli çetinləşdirir. Cəmi 70 il bundan 
qabaq bütün Azərbaycanlılar üçün adi görünən biliklər, bugün kifayət qədər 
ezoterik (irfani) olmuşlar.  
Ondan başqa, türk sovet respublikalarında  latın  əlifbasına keçid 
zamanı, İslamla eyniləşdirilən ərəb əlifbasına və onunla bağlı hər şeyə qar-
 
4

---

şı sistematik, vəhşi kompaniyalar aparılırdı.  Yaşı 80-i ötmüş Azərbay-
canlılar  şəxsən təsdiq edə bilərlər ki, onları dini olub olmamasındam asılı 
olmayaraq bütün qədim kitabları toplamağa və  tonqala atmağa məcbur 
edirdilər. Ona görə bir çox əlyazmalar, o cümlədən tibb kitabları, odda 
yandırılmışdı. Bu “təmizləmə” nəinki Azərbaycanın, bütün dünyanın elm və 
mədəniyyətinə ödənilməz xətər yetirmişdir...  
Fərid  Ələkbərli dərk edirdi ki, iki regonal dili (ərəb və fars dilini) 
bilmək, qədim təbabətin sirrlərinə bələd olmaq üçün kifayət deyil. “İlk öncə 
siz  ərəb  əlifbasının müxtəlif xətt üslublarını  və kalliqrafiya sistemlərini de-
şifrə etməyi öyrənməlisiz” -  deyir alim. Bunu o yaxşı bilməlidir, axı onun 
doktorluq dissertasiyasında 47 orta əsr tibb mənbəsi araşdırılmışdır. Onlar 
haqqında məlumat Fərid  Ələkbərlinin aşağıdakı kitablarında da vardır: 
“Orta əsr və müasir Azərbaycan dərman bitkilərinin müqayisəli təhlili” (rus 
dilində), “Treatment Methods Used in Medieval Azerbaijan” (ingilis dilində), 
“Şərq təbabəti və milli xörəklərimiz” (Azərbaycan dilində), “Şərabnamə” 
yaxud “Şərablar haqqında kitab” (Azərbaycan dilində).  
Yazıların deşifrə edilməsindən daha da çətin olan bir iş, bitki və 
xəstəliklərin qədim adlarının, eləcə  də tibb terminlərin düzgün identifika-
siyasıdır. Tibbi biliklər orta əsr həkimləri tərəfindən müxtəlif regionlardan 
toplandığına görə, çox vaxtı eyni anlayışlar müxtəlif terminlər vasitəsi ilə 
ifadə olunurdu.  
Fərid  Ələkbərli belə  nəticəyə  gəldi ki, tədqiqatçının elmi hazırlığı 
nə dərəcədə dərin və genişdirsə, onun orta əsr tibb mətninin mənasını ba-
şa düşmək  şansı da bir o qədər genişdir. Alim vurğulayır ki, tibb tarixinin 
öyrənilməsi  əczaçılıq, mineralogiya, zoologiya, botanika və başqa fənlər 
üzrə fundamental biliklər tələb edir.  
Fərid  Ələkbərli qeyd edir ki, Şərq təbabəti profilaktikaya böyük 
önəm verir. Bütövlükdə, İnstitutun kolleksiyasinda olan əlyazmalar üç əsas 
istiqamətə üstünlük verir – profilaktika, müalicə və əczaçılıq.  
Adətən belə  əlyazmalar saray əyanları  tərəfindən sifariş edilirdi. 
Cəmi bir neçə kitab yaradılırdı, onlar da katiblər tərəfindən əllə köçürülürdü. 
Fərid  Ələkbərli qeyd edir ki, türk dilində yazılmış tibbi əlyazmaların çoxsu 
ensiklopedik xarakter daşıylr, və eyni zamanda konkret və    yığcamdırlar. 
Onların əksəriyyəti daha çox praktiki, nəinki nəzəri səciyyə daşıyır, və müx-
təlif mənbələr, məsələn hind, çin, ərəb və yunan qaynaqları  əsasında 
yaradılıb […] 
Fərid  Ələkbərli qeyd edir ki, qədim tibb reseptlərinə ehtiyatla ya-
naşmaq lazımdır. O hesab edir ki, əvvəlcə onlar laborator və kliniki 
yoxlamalardan keçməlidir. Başqa tərəfdən alim dərk edir ki, qədim 
mənbələr  müasirlərimizin də istifadə edə biləcək dərin informasiya qatına 
malikdir. Gördüyümüz kimi, hələ çox işlər görülməlidir! Və çox az tibb tarix-
çiləri bu gün bu işə  cəlb olunmuşdu. Fərid  Ələkbərli müəyyən etmişdir ki, 
qədim  əlyazmalarda təsvir olunan 724 dərman bitkisindən, hal-hazırda 
cəmi 466 növü Azərbaycan  ərazisində yayılmışdır. Onların 252 növü tibbi 
məqsədlərlə heç cürə istifadə olunmur...   
Alim təəssüflə bildirir ki, bugün (məqalə 1997 ildə yazılmışdır – 
red.) Azərbaycanda çox az gənc elmlə  məşqul olmaq istəyir. Akademik 
 
5

---

tədqiqatlar maliyyə yardımı  tələb edir – maliyyə baryeri bu istuqamətdə 
böyük tormozdur...  
O, həmçinin deyir ki, hər adam belə  iş üçün yaramır. Elmi tədqi-
qatlar aparmaq üçün insan analitik düşüncəyə malik olmalıdır. O deyir: “İn-
sanlar  şair, yaxud rəssam qismində doğulduqları kimi, siz də alim kimi 
doğulmalısız”. Fərid  Ələkbərliyə  əsasən, dünya qədim  əlyazmalarda 
gizlənən sirlərin açılmasından real xeyir əldə edə bilər. "Yadınızda saxlayın 
ki,  müasir tibbin cəmi bir neçə yüz il yaşı var, halbuki ənənəvi tibbi 
minilliklər boyu toplanılmışdı". Iş arası, Fərid  Ələkbərli uşaqlar üçün Azər-
baycan dilində kitab yazmışdır. Kitabın adi “Elmi nağıllar”dır və orada fo-
tosintez, simbioz, immunitet, tüfeylilik, viruslar, DNT, RNT kimi 30-a yaxın 
elmi anlayışlar uşaqlara  sehrli nağıl janrında təqdim olunur. Alim  ümid edir 
ki, kitab yaxın zamanlarda nəşr olunacaq, və  uşaqlar elmin möcüzəli 
aləminə valeh olacaqlar.  
 
Betty Blair, “The Medical Manuscripts of Azerbaijan - Unlocking their 
Secrets”. Azerbaijan International 5.2,Summer 1997, pp.51-53