Dərman sabunotu – Saponaria officinalis L. Dünya florasının tərkibində sabunotu cinsinin 25-ə yaxın növü yayılmıĢdır. Qafqazda 6, o
cümlədən Azərbaycanda 4 növünə təsadüf edilir. 1 növündən – dərman sabunotundan təbabətdə və
kosmetikada istifadə edilir.
Dərman sabunotu – S.offlcinalis L. 30-90 sm hündürlüyündə, düzqalxan, güclü budaqlanan
kökümsovlu çoxillik ot bitkisidir. Yarpaqlarının uzunluğu 5-12, eni 1-4 sm olub, lanset, yaxud
ellipsvari, aĢağıdakılar saplaqlı, yuxarıdakılar isə oturacaqlıdır. Çiçəkləri iyli
qalxanvari-süpürgəvari hamaĢçiçəkdən ibarətdir. Kasacığı bitiĢik yarpaqlı,
silindrvarıdır. Ləçəkləri ağ və yaxud çəhrayı rəngli uzunsov-tərsinə yumurtavarı,
girintili-çıxıntılı, yaxud tamamilə bükülmüĢdür. Meyvəsi uzunsov yumurtavarı,
biryuvalı çoxlu xırda qara rəngli toxumu olan qutucuqdan ibarətdir. Ġyun-avqust
aylarında çiçək açır, sentyabrda meyvəsi yetiĢir.
Sabunotu Azərbaycanın Gədəbəy rayonunda, Qalakənd ətrafında, orta
dağlıq zonalarda, açıqlıq və kolluqlarda yayılmıĢdır. Kök və kökümsovunun
tərkibində 20%-ə qədər saponin, saporubrin vardır ki, bu da hidroliz olunaraq hipsogenin C
30
H
46
O
4
yaradır. Yarpağından saponarin (C
27
H
32
O
16
) və viteksin (C
21
H
20
O
10
) flavonoidləri, l%-ə qədər
askorbin turĢusu, pektin, selik və s. tapılmıĢdır. Çox qədimdən tibbdə bu bitkinin qırmızı-qonur
rəngli kökümsovu məĢhur «qırmızı sabun kökü» adı ilə tanınınıĢ və istifadə edilmiĢdir.
Xalq arasında bu bitkini «təmizkar», «tatar sabunu», «sabun çiçəyi», «qırx dostu olmayan»,
«paxlalı», «sabunotu» və s. adlarla adlandırırlar. Latınca elmi adı «sapo» - «sabun» mənasını
bildirir. «Saponaria» termini bir sıra orta əsr müəlliflərin Albertus, Maqnus, Bok, Hesner, Lobelpus
və baĢqalarının əsərlərində qeyd edilir. Müasir elmi adı isə ona K.Linney tərəfindən verilmiĢdir.
Qırmızı sabun kökündən tənəffüs yolları xəstəliklərində bəlğəmgətirici vasitə kimi həmçinin
bronxitdə, kəskin öskürəkdə, zökəmdə və s. iĢlədilir.
Xalq təbabətində kök və kökümsovundan hazırlanan dəmləməsindən böyrək, qara ciyər,
dalaq, həzm pozuntularında və s. iĢlədilir. Kök və yarpaqlarından hazırlanmıĢ cövhərindən daxilə
qəbul edilərək, həzm pozuntularında, podaqra (oynaq və toxuma) xəstəliklərində, ekzema,
ekssudativ diatezdə, frunkulyoz (çoxlu çiban çıxarma) əleyhinə, xal, dəmrov, dəri iltihabında
iĢlədilir. Təzə yarpaqlarından yaĢ sarğı kimi irinli yaraların üzərinə qoyulur.
Sabunotu bəzən qıcıqlandırıcı təsir də göstərir. Artıq miqdarda qəbul edildikdə öskürək,
ürəkbulanması, qusma, qarınağrısı əmələ gətirir. Sabunotu kəskin qantəmizləyici təsirə malikdir.
Heyvanlar onunla zəhərləndikdə, qıcolma, ağ ciyər iflici və s. ölümlə nəticələnir. Onun üçün
sabunotu preparatlarından uzun müddət istifadə etdikdə çox ehtiyatlı olmaq lazımdır.
Müalicə məqsədləri üçün payız aylarında onun kökləri yerdən qazılır çıxarılır, yuyulub
təmizlənir və qurudaraq istifadə edilir. Sabunotunun kök hissəsindən hazırlanan preparatlar
maddələr mübadiləsinin nizama salınmasında, mikrob əleyhinə, soyuqdəyməyə qarĢı,
bəlğəmgətirici, tərqovucu, ödqovucu və zəif iĢlədici vasitə kimi, dəri səpkilərində istifadə edilir.