Dərslikdə təbiətdən istifadəyə dair bir çox məsələlər, konsepsiyalar
Təbiətdən istifadənin iqtisadiyyatının
Yüklə 1,23 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1.3. Təbiətdən istifadənin iqtisadiyyatının
əsas anlayışları Təbiətdən istifadənin obyektinin, iqtisadiyyatının və predmetinin əsas anlayışları aşağıdakılardır: «Ətraf təbii 14 mühit», «Ətraf sosial mühit», «Biosfcra», «Noosfera», «Təbii ehtiyatlar», «Təbii şərait», «Təbii resurs potensialı», «Təbiətdən səmərəli istifadə», «Təbiəti mühafizə», «Ətraf mühitin çirklənməsi» və s. Təbiətdən istifadə məsələsində və «təbiət» dedikdə qapalı, özünəməxsus, özü-özünə inkişafda olan elə sistem nəzərdə tutulur ki, insanın müdaxiləsi olmadan tarazlıq (dayanıqlı) halında davamiyyətini saxlayır. Ətraf təbii mühit (ƏTM) -insamn yaşayış və istehsalat fəaliyyəti mühitidir, buraya süni yaradılmış mühitin elementləri də aid edilir. Bəşəriyyət biosferanın evladıdır, insan dinamik həyat mühitində doğulur və formalaşır. Həmin sahədə canlı orqanizmlər və onların yaşayış mühiti üzvü olaraq əlaqədardır. Biosfer dinamik sistemdir. Bəşəriyyət biosferdən kənarda mövcud ola bilməz. Biosferin qalınlığı (hündürlüyü) 20-30 km- dir. «Həyat təbəqəsi» əsasən yer səthində cəmlənmişdir. Biosferin əsas struktur elementləri landşaft və biogeosenozlardır. Hal-hazırda ekoloji-iqtisadi sistem (EİS) nəzəriyyəsi geniş yayılır və bu ifadə iqtisadiyyatın və təbiətin inteqrasiyası ideyasım birləşdirir. Ekosistemlərdən fərqli olaraq EİS qapalı xarakter daşımır və aşkarhğa malikdir. EİS-in inkişafının vacib vəzifəsi ondan ibarətdir ki, təbii şəraitdən səmərəli istifadə olunsun, istehsalat daha qapalı bir sistemə çevrilsin. EİS üç əsas toplayıcıdan (tərkib hissəsindən) ibarətdir: ətraf təbii mühit, cəmiyyət, həyat fəaliyyəti. Hər üç komponent maddələrin təbiətdə dövriyyəsi vasitəsilə bir-biri ilə əlaqədar olmaqla cəmiyyətdə funksional təminat yaradır. Təbiətdən istifadə prosesi həmişə hər hansı bir ərazi çərçivəsində (daxilində) həyata keçirilir və odur ki, regional EİS ayırmaq lazım gəlir. Bu sistemin strukturu özündə 6 prosesləri əks etdirir. Həmin proseslərdə müvafiq əlaqələr yaradırlar: 1. İstehsalat və xidmətlə bağlı sosial-iqtisadi əlaqələr; 2. Ekosistemlərdə (biosenozlarda) yaranan əlaqələr; 15 5. Ətraf mühitdə iqtisadi-ekoloji sferaların yaratdığı sintetik əlaqələr; 4. Ekoloji-iqtisadi-təbiətdən istifadə və təsərrüfat fəaliyyətinin digər növlərinin ƏTM təsiri ilə yaranan əlaqələr; 5.Sosial-ekoloji-ƏTM insanların sağlamlığına və həyat fəaliyyəti şəraitinə təsiri ilə yaranan əlaqələr; 6, Ekoloji və antropogenləşmiş şəraitin ətraf mühitə təsiri ilə yaranan əlaqələr. Ekoloji-iqtisadi sistemdə qarşılıqlı əlaqələrin dərk edilməsi sayəsində ekoloji-iqtisadi proqnozlaşdırma inkişaf etməkdədir. V.l.Vernadski biosferin yeni bir vəziyyətə keçməsini qabaqcadan xəbər verdi. Həmin yeni vəziyyəti V.l.Vernadski «Noosfera» adlandırdı. Onun fikrincə insan ən güclü geoloji qüvvəyə (amilə) çevrilir. Noosfera (yeni qabıq, təbəqə)-dərrakə (zəka) sferası mənasım da ifadə edir. Bu sfera biosferin inkişafının yeni mərhələsidir, daha doğrusu cəmiyyət və təbiət arasındakı münasibətlərə ağıllı nəzarət etmək mərhələsidir. Noosferdə insanın dərrakəli fəaliyyəti, inkişafı və təbiəti istiqamətləndirən qüvvəyə çevrilir. Cəmiyyətlə təbiətin birgə inkişaf prosesinə koevolyusiya (birgə təkamül) deyilir. Təbii elementlərin, xassələrin və hadisələrin tam (bütöv) cəmini səfərbər edərkən, hərəkətə gətirərkən, iqtisadiyyatın fəaliyyətinin təmini üçün istifadə edərkən, bu özünü təbii bir potensial kimi biruzə verir. Həmin potensial «Ekoloji- iqtisadi potensial» adlanır və iqtisadiyyatın inkişaf imkanlarını müəyyən edir. Təbiət iqtisadiyyat hüdudlanndan kənarda yerləşərək potensial kimi özünü biruzə verir. Təbii potensial bir tərəfdən təbii ehtiyatlann potensialı kimi, digər tərəfdən iqtisadiyyatın zahiri mühiti kimi özünü göstərir. Həmin zahiri mühit iqtisadiyyatın ümumi şəraiti, yəni resursların istehsalata və istehlaka cəlb edilmə imkanlan, emal prosesi, tullantılann qəbul yeri kimi, daha doğrusu «Ekoloji potensial» kimi təzahür edir. Təbiətin bir sıra obyektlərini eyni zamanda həm ehtiyatların potensiah, həm də ekoloji potensial kimi qiymətlən 16 dirmək olar (meşə, atmosfer, hidrosfer və s). Təbii ehtiyatlar potensialı və ekoloji potensial ictimai təkrar istehsal zamanı onlara yanaşmadan (münasibət) asılı olaraq bir-birindən fərqlənirlər. Təbii ehtiyatlar potensialı adətən ictimai məhsulun substansiyası kimi təzahür edir, lakin onun istifadəsi əməyin ilkin sərfini tələb edir. Ekoloji potensial təbii ehtiyatlar potensialının elementlərinin iqtisadi dövriyyəyə cəlb edilməsinin zahiri şəraitini təmin edir və bununla əlaqədar müəyyən şərait yaranır. Ekoloji potensial öz yararlığını ilkin xərc sərf etmədən müəyyən anadək göstərir. Təbii ehtiyatların ayrı-ayrı hissələri adətən ayrıca istifadə edilir və mülkiyyət obyektinə çevrilir, yəni müvafiq olaraq alqı-satqı obyekti olurlar. Ekoloji-iqtisadi potensial təbiət obyektlərinin ictimai istehsalda yalnız iştirak etmək və insanların həyat fəaliyyətini təmin etmək imkanlarını ifa edirlər. Bu prosesdə imkan zərurətə çevrilərkən, təbiət elementləri-təbii şəraitdən məhrum edilirlər. Təbii ehtiyatlar (TE) əsasən maddələrdən və təbii komponentlərdən, təbiətin qüvvələrindən ibarətdir. Məhsuldar qüvvələrin indiki mərhələsində istehlak əşyası və ya istehsal vasitəsi kimi istifadə edilə bilər, onlar insanların fəaliyyəti sayəsində dəyişə bilər. Təbii ehtiyatların tükənməyən komponentləri (iqlim, bitki örtüyü, torpaq və s.) insan əməyi və ilk növbədə xərc tələb etmir. Onlar təbii şəraiti formalaşdırırlar və cəmiyyətin həyat mühitinin formalaşdırılmasında iştirak etdikləri üçün çox qiymətlidirlər. Müvafiq texnologiya, əmək vasitəsilə əldə edilən təbii ehtiyatlar da təbii halda təbii ekosistemləri tamamlayırlar. Təbii ehtiyatlar insanların həyat fəaliyyətində həddindən artıq vacib rol oynayırlar, odur ki, onların vəziyyətindəki hər hansı bir dəyişmələr hazırkı və gələcək nəsl- lərin mənafeinin ziddinə yönəlmiş olur. Təbii ehtiyatların təsnifatı dedikdə təbii mühit obyektlərinin və hadisələrinin funksional meyarlar əsasında bölgüsü nəzərdə tutulur. Əmələgəlmə və yerləşmə xüsusiyyətlərinə, funksiyasına əsasən tə^ü-struk-Htflaı^-^nergetikR, at 17 mosfer-qaz, su, iqlim, rekreasiya və s. ehtiyatlara ayrılıı Ümumiyyətlə, təbii ehtiyatlar tükənən (bərpa olunan-bitkiləı su, torpaq, heyvanat aləmi, habelə tükənən-bərpa olunmayan faydah qazıntılar) və tükənməyən (günəş enerjisi, külək, dəni; və okean enerjisi) növlərə ayrılır. Bundan başqa təbi ehtiyatları əvəzedilmə və mülkiyyət meyarlarına görə d; bölmək olar. Təbii ehtiyatlar arasında cəmiyyətin həyatında xüsus rol oynayan faydalı qazıntıları qeyd etmək lazımdır. Geoloj öyrənilmə dərəcəsinə görə mineral- xammal ehtiyatlar: aşağıdakı kateqoriyaya bölünür: A-son dərəcədə dəqiq kəşfiyyat aparılmış və öyrənilmiş, dəqiq yayım sərhədləri müəyyən edümiş və istismara veriləsi müəyyən edilmiş ehtiyatlar; B-yayım şəraitinin aşkar edilməsinə təminat verən dəqiq kəşfiyyat aparılmış, öyrənilmiş, sərhədləri tam dəqiqləşdirilmiş ehtiyatlar; Cı-yayım şəraitinin ümumi əlamətlərini təmin edən kəşfiyyat və öyrənilmə dərəcələrinə malik ehtiyatlar; Cz-ilkin olaraq tək-tək nümunələri məlum olan və sənaye ehtiyatı az olan ehtiyatlar.Göründüyü kimi yuxarıda təqdim edilən ehtiyatlar iqtisadi maraqlara görə müəyyən edilmişdir. Müasir dövrdə təbii ehtiyatları ekoloji maraqlara görə təyin etmək lazım gəlir. İqtisadi əhəmiyyətinə görə faydalı qazıntılar hazırkı anda istismarı məqsədə uyğun olan balans və əksinə faydalı maddələrin az olması, yayım şəraitinin pis (dərin) olması ilə əlaqədar istismarı qeyri məqsədə uyğun olan balansarxası (balansdan kənar) növlərə bölünür. Təbii ehtiyatlar iqtisadi resursların kapital və əməklə bərabər tərkib hissəsini təşkil edirlər. Çox vaxtlar təbii ehtiyatları təbii kapital (aktiv) adlandırırlar. Çünki o, təsərrüfat dövriyyəsinə cəlb olunandan sonra əsas həlledici amilə çevrilir. 18 Antropogen (texnogen) vo təbii (vulkan, tayfun, qasırğa və s.) amillər sayəsində ətraf mühitin çirklənməsi baş verir, yəni təbii tarazlıq pozulur və bu ətraf mühitin keyfiyyətinə mənfi təsir göstərir. Daha doğrusu, ətraf mühitin bərk, maye, qaz maddələrlə, mikroorqanizmlərlə və enerji ilə (şüalanma, səs-küy) çirklənməsi baş verir, bu isə insanların sağlamlığına, floraya, faunaya, ekosistemlərə və bütövlükdə biosferə mənfi təsir göstərir.Təbiətdən istifadə iqtisadiyyatının öyrənilmə prosesində aşağıdakı kateqoriyaların (anlayışların) mənasının açıl-masına ehtiyac yaranır: «iqtisadi ziyan», «zahiri effektlər», «ictimai rifah» və s. Yüklə 1,23 Mb. Dostları ilə paylaş:
|