Dərslikdə təbiətdən istifadəyə dair bir çox məsələlər, konsepsiyalar
Təbiətdən istifadənin iqtisadi və ekoloji əsasları
Yüklə 1,23 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1.2. Təbiətdən istifadənin iqtisadi və ekoloji əsasları
fənninin mövzusu və vəzifələri i Təbiətdən istifadə sahəsinin mütəxəssisləri qarşısında aşağıdakı vəzifələr durur: -təbiətdən səmərəli istifadə vasitələri, metod və formalarının tədqiq edilməsinə və əlverişli həyat şəraitinə nail olmaq; - ehtiyatların kompleks istifadəsinə yönəldilmiş tədbirlərin əsaslandırılması və hazırlanması; -iqtisadiyyatın ekolojiləşdirilməsini əsaslandırmaq; -gələcək nəsllərin mənafeini nəzərə almaqla cəmiyyət və təbiət arasındakı qarşıhqlı əlaqənin optimallaşdırma metodlarını işləyib hazırlamaq; -təbiətdən istifadənin idarəedilmə sistemində dövlət və regional orqanların səmərəli formalaşdırılması; -təbiətdən səmərəli istifadə sahəsində qabaqcıl təcrübənin təhlili və ümumiləşdirilməsi və s. Təbiətdən istifadənin səmərələşdirilməsi sahəsində vəzifələrin çoxtərəfii olmasını nəzərə alaraq onların hamısı bu və ya digər dərəcədə maliyyə vəsaitinin ayrılması, tədbirlərin səmərəlilik dərəcəsinin müəyyən edilməsi ilə əlaqədardır. Bununla əlaqədar olaraq yeni bir iqtisadi fənnin yaranması və inkişafı zərurəti meydana çıxır. Bu elm sahəsi nisbətən cavan və sürətlə inkişaf edən «Təbiətdən istifadənin iqtisadiyyatı və eko 10 logiyasıdır». Düzdür, cəmiyyətlə təbiət arasında qarşılıqlı əlaqənin iqtisadi aspekti müəyyən bir tarixə malikdir, lakin bu əlaqə indiki mərhələdə yeni əhəmiyyət kəsb etməkdədir. Bu tarix fiziokratlar dövründən başlayır. Onlar hesab edirdilər ki, cəmiyyətin sərvəti əkinçilikdən yaranır. Bu problemə D.Rikardo və T.Maltus böyük diqqət yetirirdilər. İqtisadi inkişafın perspektivinə onlar pessimist baxırdılar. K.Marks hesab edirdi ki, kapitalizm təbiəti dağıdır və yalnız kommunizm insan və təbiət arasındakı ziddiyyəti aradan qaldıra bilər. Neoklassiklər fərz edirdilər ki, rasional və xudpəsənd (eqoist) insanlar ictimai maraqlarını təmin etmək üçün Parcto-mevarlardan istifadə edirdilər. Humanist istiqamətlərin tərəfdarları fərdiyyətin regional davranışını rədd edirlər və rasionalizm anlayışının genişləndirilməsini arzulayırlar və insanların tələbatı ierarxiyasında yüksək keyfiyyətin ətraf mühitə olan tələbatını birinci sıraya qoyurlar. Hazırda bütün iqtisadi məktəblərin hamısı bu və ya digər qaydada iqtisadi inkişafı ekoloji problemlərlə əlaqələndirirlər. Lakin təbiətdən istifadənin iqtisadiyyatı sahəsində aparılan ətraflı nəzəri tədqiqatlar maddi rifah iqtisadiyyatı və zahiri effektlər nəzəriyyəsi ilə əlaqələndirilir. Rifah iqtisadiyyatının vəzifəsi iqtisadi optirnum şərtlərini təsvir etməkdən ibarətdir. Bu nəzəriyyə çərçivəsində rəqabət (bazar) və iqtisadi optirnum arasında qarşılıqlı əlaqə yaradılır. Zahiri effektlərin mövcudluğu iqtisadi effektin ictimai və mülki cəhətdən qiymətləndirilməsi arasında ziddiyyətə səbəb olur. A.Piqu özünün «Rifah iqtisadiyyatı» (1920) əsərində ictimai və mülki xərclər arasındakı qeyri-bərabərliyi göstərməklə həmin proseslərin dövlət tənzimləməsi zərurətini irəli sürürdü. Keçən əsrin 60-70-ci illərində bir çox ölkələrdə ekoloji şəraitin kəskinləşməsi müşahidə olunur. Həmin dövrdən, məhz, envayronmental iqtisadiyyat (environment economics), ətraf mühitin iqtisadiyyatı (Keçmiş SSRİ-də isə təbiətdən istifadənin iqtisadiyyatı) formalaşmağa başlayırdı. Ekoloji problemlərin iqtisadi aspekti tədqiqat sahəsinə çevrilir. İlk növbədə ətraf mühitlə iqtisadi inkişaf arasındakı qarşılıqlı əlaqələrin təhlilinə başlanır və bunun əsasında bəşəriyyətin gələcək inkişaf yolları öyrənilir, təbiəti mühafizə sahəsində bazar iqtisadiyyatının mexanizminin imkanları nəzərdən keçirilir, proqnozlaşdırma və s. məsələlər elmi cəhətdən ön plana çəkilir. «Təbiətdən istifadənin iqtisadiyyatı» iqtisadi elmlər və fənlər qrupuna daxil olur, bir sıra elm sahələrinin qovşağında özünə yer tutmaqla, sahələrarası elmə çevrilir. Xarici ölkələrdə «Ətraf mühitin iqtisadiyyatını» iqtisadi nəzəriyyənin köməkçi (yardımçı) fənni kimi qəbul edirlər. «Təbiətdən istifadənin iqtisadi və ekoloji əsasları» isə bu sahəni ilk növbədə iqtisadiyyatla ekologiya arasındakı elmə çevirir. Təbiətdən istifadənin iqtisadiyyatı- elə bir elmdir ki, cəmiyyətlə təbii mühit arasındakı qarşılıqlı əlaqələri iqtisadi metodlarla öyrənir, təbiətdən səmərəli istifadə ilə əlaqə yaradır. Ekologiya ilə əlaqələndirilməsi mühafizə məsələlərinin ilk plana çəkilməsini tələb edir. Ona görə də bu sahədə qarşılıqlı əlaqəsi olan kompleks problemlər nəzərdən keçirilir. Müxtəlif ədəbiyyatlarda başqa təyinatlar da mövcuddur. Məsələn, təbiətdən istifadənin iqtisadiyyatı- iqtisadi elm sahəsi olub, cəmiyyətin və ətraf mühitin qlobal, regional, milli və yerli (lokal) səviyyələrdə qarşılıqlı təsir məsələlərinin sosial-iqtisadi aspektlərini öyrənir. Təbiətdən istifadə hər hansı bilik (elm) sahəsi olmaqla özündə təbiət, ictimai və texniki elm sahələrinin elementlərini cəmləşdirir və təşkilati cəhətdən digər bilik (elm) sahələri içərisində fizika, coğrafiya, biologiya, ekologiya kimi özünəməxsus yer tutur. Bir çox tədqiqatçılar deyilənləri təbiət elmləri sisteminə aid edirlər. Əslində deyilən sahənin coğrafiya və coğrafi ekologiya elminə aid edilməsi daha məqsədə müvafiqdir. Çünki coğrafiya elmlər sistemi fiziki, iqtisadi-sosial-siyasi prosesləri əhatə etməklə ətraf mühiti mühafizəni də özündə birləşdirir. Hətta keçmiş SSRİ-də Elmlər Akademiyası sistemində elmlərin təsnifatı tərtib edilərkən təbiətdən istifadəni Yer haqqında elmlər bölməsi ilə İctimai elmlər bölməsi arasında yerləşdirmək məsləhət olunmuşdu. 12 Təbiətdən istifadənin iqtisadiyyatını ekoloji əsaslarla iqtisadi elmlər sahəsi kimi qəbul etdikdə, burada müvafiq elm- lərarası əmək bölgüsünə istinad etmək lazım gəlir. Təbiətdən istifadə iqtisadiyyatının predmeti insanların öz tələbatlarını ödəmək üçün təbii resursların istifadəsində, mühafizəsində, artırılmasında və habelə ekoloji-iqtisadi qanunauyğunluqlardan istifadə prosesində yaranmış münasibətləri araşdırmaq, tədqiq etmək və öyrənməkdir. Təbiətdən istifadənin iqtisadiyyatının bilavasitə predmeti getdikcə artan təbii-resurs potensialının məhdudluğu şəraitində ətraf mühitin keyfiyyətinin bərpası (qorunması) və ətraf mühitin mühafizəsi kimi istiqamətləndirilməlidir. Təbiətdən istifadənin iqtisadiyyatmm əsas vəzifəsi idarəçilik prinsipinin (yanaşmasının) aradan qaldınimasmı və iqtisadiyyatın sahələrinin birləşdirilməsini həyata keçirməklə cəmiyyətlə təbiətin optimal qarşılıqlı əlaqəsini ekoloji-iqtisadi təfəkkürün formalaşmasını təmin etməkdir. Ümumiyyətlə, bütövlükdə, təbiətdən istifadənin iqtisadiyyatı cəmiyyətin «sabit inkişaf» modelinə keçməsinə zəmin yaratmabdır. Əslində, həmin elm sahəsinin konkret vəzifələri təbii resurslar üzərində mülkiyyətin realizə edilməsinin zəruri (mümkün) formalarını axtarmaq, ödənişli təbiətdən istifadə əsasında iqtisadi mexanizmin formalaşma yollarını müəyyənləşdirmək, bazar iqtisadiyyatı ilə bağlı üsullarla dövlət tənzimlənməsini təmin etmək deməkdir. Bütövlükdə, təbiətdən istifadənin iqtisadiyyatının əməli aspekti üç qrup problemi özündə birləşdirir: 1) təbii ehtiyatların iqtisadi qiymətləndirilməsini; 2) ətraf mühitin çirklənməsindən dəyən iqtisadi zərərin qiymətləndirilməsini (hesablanmasını); 3) ekoloji amillərin təsərrüfat mexanizminə və cəmiyyətdə qərarların qəbul edilməsinə cəlb edilməsini. T.Titenberq hesab edir ki, təbiətdən istifadənin iqtisadiyyatı eyni dərəcədə həm nəzəri, həm də təcrübi elm sahəsidir. O, nəinki yalnız ekoloji-iqtisadi analizin fundamental 13 prinsiplərini, həm də ekoloji siyasəti və ekoloji tənzimləmə tədbirlərini əhatə edir. Təbiətdən istifadənin iqtisadiyyatı, təbiətdən istifadədən başqa, iqtisadi nəzəriyyə (tələbatla məhdud resurslar arasındakı ziddiyyət, zahiri effekt, tələb, təklif və s.), funksional və sahələr üzrə iqtisadi məsələlər (maliyyə, statistika, meşə iqtisadiyyatı və s.), sosial və iqtisadi coğrafiya, habelə bir sıra təbiət (ilk növbədə ekologiya) və texniki elmlərlə sıxı əlaqədardır. Təbiətdən istifadənin iqtisadiyyatı öz fənnini (pred- metini) abstraksiyanm ən yüksək səviyyəsində, xalq təsərrüfatı (makroiqtisadi) mövqedən və iqtisadi-ekoloji prioriteti nəzərə almaqla əhatə edir. Eyni zamanda bu elm sahəsi həm də mikroiqtisadi proseslərin analizindən, ekoloji sahibkarlıq problemlərindən, ekoloji marketinqdən və s. bəhs edir. Təbiətdən istifadənin iqtisadiyyatı və ekologiyasına dair tədqiqatlarda bir çox elm sahəsində tətbiq edilən üsullardan istifadə edilir, tik növbədə, dialektik, balans, normativ, sistemli, riyazi, statistik, xəritələşdirmə, modelləşdirmə və s. metodlardan istifadə edilir. Onun metodoloji aspektləri hazırda proqram-moqsədli optimallaşdırma hesabına təzələnməkdədir. Təbiətdən istifadənin iqtisadiyyatı obyektivlik, elmilik və tarixilik prinsipləri üzrə formalaşmaqdadır. Təbiətdən istifadə iqtisadiyyatı mütəhərrik inkişafda olan bir elm kimi yeni analitik (üsullar) priyomlar, konsepsiyalar, ideyalar üçün aşkarlıq nümayiş etdirir. Bu onunla əlaqədardır ki, təbiətdən istifadənin iqtisadiyyatı və ekoloji əsasları elmlərarası bir sahədir və çox mürəkkəb ekoloji-iqtisadi problemləri əhatə edir. Yüklə 1,23 Mb. Dostları ilə paylaş:
|