Dərslikdə təbiətdən istifadəyə dair bir çox məsələlər, konsepsiyalar

I  FƏSİL 
TƏBİƏTDƏN İSTİFADƏNİN İQTİSADİ VƏ EKOLOJİ 
ƏSASLARI HAQQINDA 
1.1. 
Təbiətdən istifadə haqqında müasir təsəvvürlər 
«Təbiətdən istifadə»  sözün geniş  mənasında cəmiyyətlə 
təbiətin  qarşılıqlı  münasibəti  şəraitində  bir-birinə  təsir  prosesidir. 
İnsanın  həyat  tərzi  və  istənilən  fəaliyyət  növü,  əməli  olaraq  təbii 
şəraitdən  və  təbii  ehtiyatlardan  istifadə  edilməsi,  ətraf  rrıühitin 
vəziyyətinin dəyişdirilməsi, daha doğrusu, tarazlığının pozulmasına 
səbəb  olur.  Təbiətdən  istifadənin  öyrənilməsi  və  istifadə 
edilməsinin  nizamlanması  müəyyən  ixtisaslaşmalar  əsasında  təbii 
ehtiyatlardan  səmərəli  istifadə  etməklə  ətraf  mühiti  mühafizə 
deməkdir.  Eyni  zamanda  təbiətdən  istifadə  insanların  həyat 
fəaliyyətləri və təsərrüfatdan istifadə prosesində  təbii  mühitə təsir 
kimi  qəbul  edilməlidir.  Təbiətdən  istifadə  həm  də  elmi  sahədir, 
istiqamətdir  və  özünəməxsus  üsullarla,  yollarla  insanların  öz 
tələbatını ödəmək üçün təbii mühitdən istifadə məsələləri araşdırılır 
və öyrənilir. 
Hazırda təbiətdən istifadəyə əsasən aşağıdakı kimi baxmaq olar: 
1.  Cəmiyyətin  təbii  ehtiyatlara  tələbatını  təmin  etmək  və  ətraf 
mühitin zəruri ekoloji keyfiyyətini qoruyub saxlamaq. 
2.  Cəmiyyət  və  təbiət  arasındakı  qarşılıqlı  əlaqə  və  ya  təsir 
prosesində münasibətlər sistemini qiymətləndirmək. 
Təbiətdən istifadəni birbaşa və ya dolayısı olaraq təbii mühitin 
dəyişdirilməsində  insan  fəaliyyətinin  xüsusi  bir  növü  kimi  hesab 
etmək də olar. Təbiətdən istifadənin aşağıdakı növlərini də ayırırlar: 
əsas  (kənd  təsərrüfatı,  meşə  təsərrüfatı,  su  təsərrüfatı, 
hidroenergetika  və  s.);  yardımçı  (istehsalat  prosesində  təbii 
ehtiyatlardan istifadə və s. ); əlavə-ətraf mühiti mühafizə. 
Hüquqi nöqteyi-nəzərdən təbiətdən istifadə iki istiqamətdə həyata 
keçirilir: ümumi və xüsusi. Ümumi təbiətdən 
7 

---

istifadə hər hansı bir xüsusi icazə olmadan həyata keçirilə bilər. Bu 
fəaliyyət  vətəndaşlar  tərəfindən  onlara  doğulduğu  gündən  və 
yaşadığı  müddət  ərzində  mənsub  olduğu  təbii  hüquqlar  əsasında 
həyata  keçirilir.  Təbiətdən  xüsusi  istifadə  isə  vətəndaşlar  və 
təsərrüfat subyektləri (müəssisələr, firmalar, təşkilatlar) tərəfindən o 
zaman həyata keçirilə bilər ki, onlara qanunlar, qərarlar, qaydalar və 
səlahiyyətli  dövlət  orqanlarının  icazəsi  verilmiş  olsun.  Bu 
istiqamətli  təbiətdən  istifadə  məqsədyönlü  xarakter  daşıyır  və 
torpaqdan, Yer təkindən, sudan, meşədən istifadə, heyvanat və bitki 
aləmindən, habelə atmosfer havasından istifadə etmək istiqamətində 
həyata keçirilir. 
Təbiətdən  istifadə  iqtisadiyyatın  əsaslı  və  çoxsahəli 
sferasım əhatə edir və çox mürəkkəb təşkilatı quruluşa (struktura) 
malikdir.  Makro  səviyyədə  təbiətdən  istifadə  xalq  təsərrüfatı 
sahələri  kimi  təmsil  olunur, təbii  ehtyatların aşkar edilməsi,  uçotu 
əməliyyatları  üzrə  ixtisaslaşır,  onların  mühafizəsi  və  artırılması 
(bərpası)  ilə  yanaşı,  ətraf  mühitin  mühafizəsini  də  təmin  edir.  Bu 
sahələrin  tərkibi  (quruluşu)  təkmilləşmələr  sa-yəsində  xeyli 
mürəkkəbləşir.  Məsələn,  təbiəti  mühafizə  üzrə  maşınqayırma, 
cihazqayırma sənayeləri və s. təşəkkül tapır, ekoloji xidmətlər üzrə 
sektorlar  yaradılır,  təbiəti  mühafizə  üzrə  dövlət  orqanlarının 
təmərküzləşməsi, nəzarət və istehsalat funksiyalarının inteqrasiyası 
həyata keçirilir. 
Regional  səviyyədə  (miqyasda)  təbiətdən  istifadə  sahəsi 
(sferası) regional ekoloji infrastruktur müəssisələri və təşkilatlarının 
təşəkkül  tapması,  zibillərin  yığılması,  zibil  emalımn  təşkili, 
birləşmiş  təmizləmə  kompleks  sistemlərinin  yaradılması, 
kanalizasiya  sistemləri,  regional  ekoloji  monitorinq  xidmətləri, 
xüsusi qorunan və mühafizə olunan ərazi şəbəkələrinin yaradılması 
və genişləndirilməsi ilə müşayət olunur və ya olunmalıdır. 
Mikro  səviyyədə  təbiətdən  istifadə  sferasına  müəssisə, 
təşkilat,  firma  və  birliklərdə  yaradılmış  və  ya  yaradılmalı  ekoloji 
bölmələri (xidmət, şöbə, sex və s.) aid etmək olar. Onların 
8 

---

əsas  vəzifələri  konkret  sahələrdə  texniki-texnoloji  prosesləri, 
xammalın  xüsusiyyətlərini,  tullantıları,  istehsal  edilən  məhsulun 
nomenklaturasını nəzərə almaqla təbii mühiti texnogen təsirlərdən 
qorumaqdır. 
Təbiətdən  istifadə  səmərəli  və  qeyri-səmərəli  (səmərəsiz) 
ola  bilər.  Təbiətdən  səmərəli  istifadə  əsasən  xətti  iqtisadiyyatı 
dairəvi iqtisadiyyata çevirməklə ekosistemlərə ekoloji yükü kifayət 
qədər azaldır və sabit (dayanıqlı) iqtisadiyyat üçün zəmin yaradır. 
Təbiətdən səmərəsiz istifadə isə, əksinə, ekoloji- iqtisadi potensialın 
qorunmasım  təmin  etməyən  fəaliyyətdir.  Bu  isə  çoxlu  miqdarda 
antropogen  xarakterli  neqativ  təsirlərin  ətraf  mühiti  korlamasına 
səbəb  olur  (çirklənmə,  təbii  landşaftın  pozulması,  ekosistemin 
elementləri  arasındakı  əlaqələrin  korlanması  və  s.).  Son  vaxtlar 
ədəbiyyatlarda, ətraf mühitə təsir göstərən bütün neqativ proseslərin 
məcmusunu  (cəmini)  istilah  kimi  ifadə  etmək  məqsədilə 
«deteriorasiya» (pisləşmə, korlanma) sözündən istifadə edilir. 
Məhz təbiətdən səmərəsiz istifadə ekoloji böhranlara səbəb 
olur,  külli  miqdarda  dövlət  və  ya  xüsusi  vəsaitlərin  artıq 
xərclənməsi  ilə  nəticələnir.  Təbiətdən  səmərəli  istifadə  isə  nəinki 
ətraf  mühitin  tarazlığım  təmin  edir,  eyni  zamanda  əlavə  maddi 
bəhrələrin  əldə  edilməsinə  şərait  yaradır,  deməli,  təbiətin 
mühafizəsi təmin edilir. 
Təbiətdən  səmərəli  istifadə  iqtisadi  kateqoriya  kimi  təbii 
ehtiyatlardan  və  ətraf  mühitdən  istifadə  sahəsində  iqtisadi 
münasibətlər  sistemini  şüurda  sanki  əks  etdirir.  Əsl  həqiqətdə 
təbiətdən səmərəli istifadə bir sıra sıx qarşılıqlı əlaqəli və bir-birinin 
yaranmasında  iştirak  edən  proses  və  hadisələrdən  ibarətdir. 
Təbiətdən  səmərəli  istifadə-təbii  ehtiyatlardan  səmərəli  istifadə 
etmək, ayrı-ayrı təbii ehtiyatların artırılmasını təmin etmək və ətraf 
mühiti  mühafizə  üzrə  proseslərdən  ibarətdir.  Bu  proseslərin  cəmi 
ekoloji-iqtisadi  potensialın  optimal  səviyyədə  dəstəklənməsinə 
yönəlməlidir. 
Təbiətdən  istifadə  texnologiyalarında  bütün  kateqoriyaları  əks 
etdirilmir. Burada yalnız ümumiləşdirilmiş (sinte 

---

tik)  anlayışlar  öz  əksini  tapır.  Təbiətdən  istifadənin  konkret 
sahələrində  bu  və  ya  digər  fəaliyyət  növünə  aid  olan  spesifik 
tədbirlər  həyata  keçirilir.  «Təbiəti  mühafizə»  geniş  mənalı 
anlayışdır,  nəinki  «təbiətdən  səmərəli  istifadə».  «Təbiəti  mühafi- 
zə»də təbiətdən istifadənin bir-biri ilə əlaqəli bütün tərkib hissələri 
iştirak edir. Təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadə eyni zamanda təbii 
sistemlərə  antropogen  yükün  azalmasını  özündə  ehtiva  edir,  yəni 
müəyyən  dərəcədə  ətraf  mühitin  mühafizəsi  funksiyasım  yerinə 
yetirir.