Falsafa fakulteti «falsafa va fan metodologiyasi» kafedrasi falsafaga kiris

3-MAVZU:

DiNIY DUNYOQARASh

REJA:

1. Diniy dunyoqarash haqida tiishuncha

2.  Diniy aqidalar,  ularning ijobiy va salbiy jihatlari

3.  Dinda hiirfikrlilik tamoyili

1.  Diniy  dunyoqarash  haqida  tushuncha.  Diniy  dunyoqarashning 

markazida  Xudo  g‘oyasi  turadi.  Butun  borliq  Xudodan  kelib  chiqadi  va 

yana unga qaytadi,  uning tomonidan quw atlab  turiladi va yocq qilinadi.

Diniy  dunyoqarashning  tarixiy  shakllari  kocp.  Hozirgi  kunda  eng 

ko‘p  tarqalganlari  xristianlik,  islom,  hinduizm,  buddizm,  yaxudiylik 

dinlari.

Mustaqillikkacha  bolgan  dayrda  buning  jamiyatimiz  siyosatida 

dinning jamiyat  hayotidagi  rolini,  mazmunini  erga  urish,  salbiy  baholash 

qoidaga aylangan edi.

Ma'naviyatimiz  o‘tmish  siyosati  va  mafkurasining  zo‘ravonligidan 

ozod  b o ig an   kunda  bu  masadaga  real  yondashish  imkoniyati  vujudga 

keldi.  Shu ma'noda eski  darsliklardagi  dinning ta'rifmi,  ya'ni  din  insonning 

tabiat  kuchlari  oldida  ojizligi  natijasi  o iaroq  vujudga  kelgan  dunyoqarash 

shakli degan satrlaming to ‘g‘ri emasligini asosli ochib berish payti  keldi.

Din  individ  va jamiyat hayotida hamisha juda katta  ijobiy rol  o ‘ynab 

kelgan.  Din  yordamida  kishilar  o‘zligini  aniqlab  olish  va  xotirjam  bo‘lish 

imkoniyatiga  ega.  Ya'ni  dinda  uqtirilishicha,  har  bir  odamning  o‘chmas, 

abadiy ruhiy mohiyati  mavjudligi haqida ishonch beradi.  Binobarin,  e'tiqod 

inson uchun  ulug‘  ma'naviy ne’matdir.

Diniy  dunyoqarashda,  xususan,  uning  payg‘ambarlardan  keyingi 

amaliyotida  ko‘plab  salbiy  hollar  ham  uchraydi.  Ayniqsa,  fanatiklarcha, 

yuzaki  ishonch,  boshqa  e'tiqod  kishilarini  kofirlikda  ayblashar.  Ularni 

ta'qib  etish,  hatto,  ularga  qarshi  qonuniy  janglar  bilan  chiqish  (salb 

yurishlari)  turli  hil  mazhablarga  ajralib  ketishlar va  shu  mazhablar  orasida 

murosasiz kelishmovchiliklar borlishigi shulardan darak beradi.

2.  Diniy aqidalar,  ularning ijobiy va salbiy j ihatlari.

13

---

В iron  din  yoki  mazhabda  bayon  etilgan  aqidalamigina  tan  olib, 

boshqa din va mazhablarni  inkor  etish  diniy  aqidaparastlik deb  ataladi.  Bu 

hoi  dinni  yuzaki  bilishdan  kelib  chiqadi  va  aksariyat  jamiyatda  kuchli 

ziddiyat  va  fojealami  keltirib  chiqaradi.  Muayyan  bir  din,  mazhabgagina 

berilish  siyosiy  tashkilotlarga  birlashib,  o ‘ta  mutaassiblik  xarakteriga 

aylanib  ketishi  diniy  ekstremizmni  keltirib  chiqaradi.  Bu  hoi  nafaqat  bu 

harakatga  adashib  qocshilib  qolganlarga  ham,  boshqa  oddiy  insonlarga 

ham,  hatto  dinning  o‘ziga  ham  zarar  keltirdi.  Diniy  ekstremizmning 

maqsadi-dinni  niqob  qilib,  hokimiyatni  q o lg a   olishdan  iborat  b o iib , 

bunda  diniy  talablar  vosita  qilib  olinadi.  Vaholanki,  dinning  eng  asosiy 

qoidasi  boshqalami  bir  dinga  sigcinishga  majbur  etish  emas,  balki,  har  bir 

inson  e'tiqodi  -   bu  ko‘ngil  ishi,  ixtiyoriy  ekani  nazardan  soqit  qilinadi. 

Uning  murakkab  hodisa ekanini  ko‘rsatadi.  Uning  asl tabiatini  o ‘rganishga 

chin  mayl  va  sharoit  bolm agan  davrlarda  uni  goh  erga  urish,  goh 

ko‘klarga qo‘tarish hollari sodir bo‘lib turgan va bu tabiiy edi.

Har  qanday  ta'limotni,  g‘oyani,  bilimni  baholashda  shu  kungacha 

insoniyat ma'naviy -  madaniyati erishgan 3  toifa nuqtai  nazaridan baholash 

mumkin.  Din  kabi  murakkab  hodisani  ham  shu  jihatdan  o ‘rganishga 

harakat qilib ko'raylik.

0 ‘rtachilikni  yoqtiradigan,  yuksak  marralar  bilan  mutlaqo  ishi  yo‘q 

odamlami nazarda tutamiz.  Odatda, ushbu toifani boshqarish kerak bo‘ladi. 

Uni keyingi toifa ya'ni  “aqliy ong”  egalari boshqaradilar.

3. 

Dinda hurfikrlilik tamoyili.  Dinda ratsional bilim xosil  qilish bilan 

hamma  ham  shug'ullana  olmaydi,  faqat  bir  qism  odamlar-ulamo-olimlar 

shug‘ullanadilar.  Borliqni  ruhiy  (irratsional)  anglaydigan  uchinchi 

toifadagilar juda  noyob.  Ularning  ilmini  oddiy  odamlar  uchun  tushunishi 

qiyin bo‘lgani uchun sirli, ya'ni mistik bilim (mistika) deb ham ataladi

X o‘sh,  diniy dunyoqarash shu toifalardan qaysi biriga taalluqli va uni 

qanday tushunsa bo'ladi?

Diniy  bilimni  anglashning  birinchi,  ommaviy  bosqichini  (darajasini) 

noongli,  rasmiy  anglash  sifatida  nazardan  soqit  qilsak,  diniy  dunyoqarash 

mazmunida  asosan,  faqat  2  tamoyil  borligini  ko‘ramiz.  Bulardan  biri 

nimalar  qilish  kerakligini  o ‘rgatadi.  Dinning  bu  mazmunidan  hamma 

bahramand bo‘la oldi,  lekin vaqt o‘tib borishi mobaynida uning asl ma'nosi 

buzilib,  asl  ma'nosidan  uzoqlashib  ketishi  mumkin.  Ikkinchisi  haqiqatga 

qanday  erishish  kerakligi  maxsus  maktablarda  sirli  o'rgatadi.  Shunday 

bilimlar yordamida birinchi  qismda buzilgan mazmunni  tuzatib turish yoki 

yoddan  ko‘tarilgan  jihatlami  qayta  tiklab  turish  mumkin.  Ikkinchi  qism 

bo‘lmasa,  din o ‘z mohiyatidan uzoqlashib ketadi.

14

---

Ilmiy-falsafiy  adabiyotlarda  birinchisi  ezoterik,  aqlga  asoslanadigan 

(ratsional,  intellektual)  tamoyil  deb,  ikkinchisini  ezoterik,  ya'ni  ruhiyatga 

asoslangan (ratsionallik darajasidan yuqori bo‘lgan,  nointellektual) tamoyil 

deb  ataladi.  So‘fiylar  birinchisini  “ilmi  qol”,  ikkinchisini  “ilmi  hoi” 

deydilar. 

Maxsus  ilmiy  adabiyotda  esa  birinchisini  “ortodoksal”, 

ikkinchisini  “noortodoksal”  tamoyil  deb  atashadi.  Bunda  “ortodoksal” 

so‘zi  yunoncha  “orthos”  “to ‘ppa-to‘g‘ri”  so‘zidan  olingan.  Bu  tamoyil 

tobora  dinning  har  bir qarorini  qonunga  aylantirib,  shaklan  qotirib  saqlash 

bilangina shug‘ullanadi.

Shunday  qilib,  umuman  diniy  dunyoqarash  asosida  buyuk  ma'naviy 

qadriyatdir.  Lekin juda murakkab hodisa bo 1 gam  uchun uni  asl  mohiyatini 

tushunish  qiyin.  Ana  shu  qiyinchilik  ko‘p  hollarda  dinga  yo  inkoriy 

yondashish, yo  fanatik berilishini keltirib chiqaradi.

Birinchi  dinni  ijtimoiy  hayotdan  siqib  chiqarishga  bolgan  amaliy 

choralami  keltirib  chiqargan  boMsa,  ikkinchisi  dinning  «dushmanlarini” 

bilib-bilmay  yo‘q  qilishga  bo‘lgan  jangu-jadallarga  undaydi.  Bugungi 

kunda  bulaming  har  ikkisi  ham  o‘ta  zararlidir.  Har  ikkala  tamoyildan 

qutulmoqning eng  samarali vositasi dinga hurfikrlilik, ya'ni uchinchi daraja 

nuqtai nazaridan yondashganlarga ta'limoti bilishga intilmoqdir.

Dinda  ratsional  bilim  hosil  qilish  bilan  hamma  ham  shug‘ullana 

olmaydi,  faqat  bir  qism  odamlar-ulamolar  shug‘ullanadilar.  Borliqni 

ruhiy-irratsional  anglaydigan  uchinchi  toifadagilar  juda  noyob.  Ularning 

ilmiyni  oddiy  odamlar  uchun  tushunish  qiyin  bo‘lgani  uchun  sirli,  ya'ni 

mistik bilim (mistika) deb ataladi.

Xo‘sh,  diniy dunyoqarash  shu toifalardan qaysi biriga taalluqli va uni 

qanday tushunsa bo‘ladi?

Diniy  bilimni  anglshaning  birinchi,  ommaviy  bosqichini  (darajasini) 

nongli,  rasmiy  anglash  sifatda  nazardan  soqit  qilsak,  diniy  dunyoqarash 

mazmunida  asosan  faqat 2  tamoyil  mavjuddir.  Bulardan  biri  nimalar  olish 

kerakligini  o ‘rgatadi.  Dinning  bu  mazmunidan  hamma  bahramand  bo'la 

oladim,  lekin  vaqt  o ‘tib  borishi  mobaynida  uning  asl  ma'nosi  buzilib,  asl 

ma'nosidan  uzoqlashib  ketishi  mumkin.  Ikkinchisi  haqiqatga  qanday  erishi 

kerakligini maxsus  maktablarda sirli  o‘rgatilgan.  Shunday bilim yordamida 

birinchi  qismda buzilgan mazmunni  tuzatib  turish yoki  yoddan  ko‘tarilgan 

jihatlarni  qayta  tiklab  turish  mumkin.  Ikkinchi  qism  bo‘lmasa,  din  o ‘z 

mohiyatidan uzoqlashib ketadi.

15

---