Falsafa fakulteti «falsafa va fan metodologiyasi» kafedrasi falsafaga kiris
-MAVZU: HOZIRGI DAVR FALSAFASINING ASOSIY VAZIFALARI
Yüklə 0,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
12-MAVZU:
HOZIRGI DAVR FALSAFASINING ASOSIY VAZIFALARI REJA: 1. Falsafaning dimyoqarash vazifasining о ‘ziga xosligi 2. Falsafa metodologiya sifatida 3. Falsafaning umumlashtiruvchi vazifasi 4. Falsafaning tarbiyaviyligi 5. Falsafa mafkuraning asosi sifatida 1. Falsafaning dunyoqarash vazifasining o‘ziga xosligi Falsafa dunyoqarash muammolarini yechish uchun borliq nima, tabiat, jamiyat, inson borlig‘ining mohiyati nimada kabi muammolarni ham yechmog‘i kerak. Bu muommolar dunyoning negizida yotuvchi narsa, qandaydir mohiyat yoki qurilish material bormi? Ushbu material qanday, qaerda, qay muddatda mavjud? kabi savollarni o ‘z ichiga oladi. Bu savollarga javob izlash falsafaning ontologik vazifasiga kiradi. Dunyoqarash vazifasini bajarar ekan, falsafa diniy dunyoqarashdagi kabi payg‘omga, to ‘g‘ridan-to‘g‘ri ishonchga emas, mifologiyadagi kabi to ‘g‘ridan-to‘g‘ri yorishuvga emas, balki insonning biluvchilik faoliyati zarrama-zarra yig‘ilb kelayotgan natijalarga tayanadi. Falsafa bilish jarayonining o‘zini ham, uning tabiati, bosqichlari, haqqoniyligi, haqiqiy bilimning belgilari, mezonlari kabi bir qator muammolarni ham yechishiga to ‘g‘ri keladi. Bu muammolarni yechish falsafaning gnoseologik vazifasiga kiradi. Falsafa metodologiya sifatida. Dunyoni universal nazariy bilish vazifasini amalga oshirar ekan, ratsional falsafa bu ishni bevosita emas, ko‘proq bilvosita amalga oshiradi. Ya'ni bu ishda u voqe olamning xilma- 46
xil qirralari, xususiyatlarini o ‘rganadigan maxsus fan sohalari - matematika, fizika, astronomiya, ximiya, biologiya, geologiya va boshqalarga, shu jumladan, kundalik hayotiy bilim va tajribalarga tayanadi. Zero, bizni qurshab turgan bu dunyo cheksiz murakkab, ko‘pqirrali, xususiyatlariga ko‘ra bepoyondir. Bu rang-baranglikni falsafa maxsus fanlarni j alb etmagan holda qamrab ololmaydi. Falsafaning vazifasi xilma- xillik asosida yotuvchi umumiyatni - dunyo va insonning mohiyati, tabiati muammolarini o ‘rganadi. Falsafaning umumlashtiruvchi vazifasi. Ushbu umumiy bilimni hosil qilish uchun fal safa j ami ash, tartiblash, umumlashtirish vazifalarini ham bajarishi darkor. Zero, falsafa uchun voqe dunyoning barcha ikir-chikirlari aniq bolishi shart emas, balki uning umumiy manzarasini chizib berish muhimdir. Buning uchun ayrimlikni o‘rganuvchi fan sohalari to‘plagan asosiy bilimlarni bir joyga to ‘plash, ularni muayyan tartibda joylashtirish va yaxlitlik g‘oyasi ostida birlashtirish kerak. Shuni ham qayd etish lozimki, jamlash, tartiblash, umumlashtirish hamma fanda ham sodir bo la d I. Buningsiz fanlaming asosini tashkil etadigan tushunchalar, qonuniyatlar kelib chiqishini, umuman, fan rivojini tasavvur etib bo‘lmaydi. Lekin
falsafadagi umumlashtirish boshqa darajadagi umumlashtirish bo lib , bunda boshqa
fanlardagi qonuniyatlar, tushunchalar, umulashmalar ayrimlik sifatida qatnashadi. Falsafiy tafakkuming butun murakkabligi ham ana shunda. Ratsional falsafa bilish uslublari haqidagi ta'limot (metodologiya) vazifasini ham bajaradi. Zero maxsus fan sohalari o ‘z amaliyotida qoMJaydigan turli uslub va vositalar, ishonchli bilimga intiladigan falsafa uchun befarq emas. Shu munosabat bilan ilmiy izlanish uslubiarini maxsus o‘rganish, ularni taqqoslash, samaradorligini tekshirish, ularni qo‘llash imkoniyatlari va chegaralarini o‘rganish zarurati ham vujudga keladiki, ushbu masalalarni falsafiy tafakkur doirasida amalga oshirish mumkin va maqsadga muvofiq. Insonning mohiyati haqidagi muammoga javob izlovchi dunyoqarash shakli sifatida falsafa tarbiyaviy vazifani ham bajaradi. Chunki insonning chin mohiyatini o‘rganish uning hayotining chuqur va asl maqsadini aniqlashga olib keladi. Faylasuf shu maqsadga qanday erishuv mumkinligini ko‘rsatib berishi mumkin. Kishilik falsafiy tafakkurining barcha xillari va tarixiy ko‘rinishlarida inson hayotining asosiy ma'nosi baxtga erishuvdan iborat. Lekin bunga har qanday odam emas, faqat komil inson muyassar bo‘ladi, degan javob bor. Masalan, «Inson vujudidan maqsad,-deb yozadi, buyuk donishmand Abu Nasr Farobiy,-eng oliy baxt- 47
saodatga erishuvdir; u baxt-saodat nima va nimalardan iborat ekanligini bilishi, unga erishuvni o ‘ziga g‘oya va maqsad qilib olishi, unga butun vujudi bilan maftun bo‘lishi kerak. Baxt-saodatga erishuv va tug‘ma qobiliyatlaming rivoj lanishi o‘z-o‘zicha boclavermaydi, balki bu masalada qandaydir bir muallim yoki rahbarga muhtojlik tug‘iladi»D. I.Kantning falsafaning predmeti haqidagi mulohazalari ham Farobiyning ayni shu fikrlari bilan bir xildir. Mumtoz nemis faylasufi Fixte ham «Falsafa butun insoniyatning tarbiyachisidir»-degan edi. XX asrning argentinalik taniqli faylasufi X.A.Livraga esa, chin faylasuf o‘zidan tinimsiz suv chiqarib turuvchi buloq kabidir, buloq bo l a turib suv chiqarmaslik mumkin bolm aganday, faylasuf bo l a turib kishilarni tarbiyamaslik mumkin emas-, deb yozgan edi. Hozirgi davr kishisi o‘z hayotining ma'nosini topa olmay, ekzistentsial vakuumga tushib qolib, muhim hayotiy quvvatini yocqotib borayotganidan tashvishlangan Amerika ruhshunos olimi F.Frankl ham shunday vazifani bajara oladigan falsafa haqida orzu qiladi. Falsafaning tarbiyaviyligi Falsafaning tarbiyaviy vazifasi ikki yo‘nalishda amalga oshadi. Biri qadriyatlarni shakllantiruvchi qismi-aksiologiyani o‘z ichiga olsa, ikkinehisi-falsafani amaliyotga tadbiq etilishi haqidagi ta'limot- prakseologiyadir. Demak,
shu ma'noda
falsafa aksiologiya va prakseologiya vazifalarini ham bajaradi. Lekin bu vazifalar chuqur ontologik ildizlardan kelib chiqishi kerak, ya'ni mustaqil bo‘ Isa .zald demagogik g coyalardan boshqa narsa bo‘lmaydi. Shunday qilib, biz falsafaning deyarli barcha asosiy vazifalarini va maqsadini ko‘rib chiqdik. Lekin falsafaning vazifalari shularning o‘zidangina iborat emas, albatta. Chunki falsafa tirik organizm kabi doimo o‘zgarishda, o‘sishda, yangilanishda bo‘ladi. Bu jarayonda nafaqat uning arim vazifalari, balki ayrim ta'limotlari o ‘z quvvatini yo‘qotib, dogmalashuvi, boshqalari esa o‘z taraqqiyotini boshlashi yo davom ettirishi mumkin. Lekin, umumiy falsafiy tafakkur hech qachon o ‘sish, izlanishdan to‘xtamaydi, U umumbashariy qadriyat sifatiida doimo inson hayotining ma'naviy negizini tashkil etishda davom etadi. Rivojlanish jarayonida bo' lgan har qanday tirik organizmdagi kabi falsafaning ham o‘sishi, rivojlanishi bilan bog‘liq o ‘ziga xos qiyinchiliklari, muammolari muttasil yuzaga chiqib turadiki, ularning echib borilishi butun jamiyat hayotining asosida yotadigan masalalarning echilishi sifatida alohida ahamiyatga molikdir. Falsafaning rivojlanishida esa ijodiy tamoyil, intellekutual intuitsiya va transtsendentsiyaning ahamiyati katta. 48
5. Falsafa mafkuraning asosi sifatida. Rivojlanish jarayonida falsafaning ayrim vazifalari eskirshi, o‘z umrini tugatishi, yangilarining paydo bo‘lishi, kuchayib borishiga misollar ko‘p. Xususan, falsafa shakllanayotgan ilk davrlarda ayrimlikni o ‘rganish ham uning zimmasida edi, lekin ayrimlikni o ‘rganuvchi maxsus fan sohalari vujudga kelgach falsafa bu vazifasidan ozod bo‘lib, asosan umumiyatni o ‘rganishga octishi mumkin bo‘ldi. Buning o ‘rniga (ayrimlikni o ‘rganish vazifasi o‘miga) metodoogiyaviy funktsiyasi rivoj topdi. Shuningdek, ayrim davrlarda falsafaning ba'zi vaifalari yoki biron-bir vazifasi faol rol o‘ynay boshlashi, boshqalari faol bolm asligi hollari ham kuzatiladi. Bu hoi, albatta konkret falsafiy ta'limotning o‘ziga ham, ijtimoiy shart-sharoitlarga ham bog‘liq. Misol tariqasida Marks falsafasini olish mumkin. Sir emaski, sobiq ittifoq davrida
bu falsafaning mafkuraviy funktsiyasi boshqa barcha
funktsiyalaridan ustuvor bo‘lib olgan va natijada boshqa vazifalaming rivoj topish imkoniyatlari juda torayib ketgan edi. Bu qanday sodir bolganligini anglash uchun mafkuraviy vazifa mazmuniga e'tibor berish kerak. Yunoncha (idea) ideya so‘zi-g‘oya degan ma'noni, (logos) logos esa, «ta'limot» degan ma'noni, birgalikda - « g ‘oyalar haqidagi ta'limot» ma'nosini bildiradi. Ushbu
tushunchaning markscha ta'rifi esa,
quyidagicha: «ideologiya ijtimoiy voqelikda namoyon bo‘ladigan siyosiy, huquqiy, axloqiy, diniy, badiiy, falsafiy g‘oyalar haqidagi ta'limot bo lib, bu g ‘oyalarda kishilarning voqelikka munosabatlari o ‘z ifodasini topadi». Agar biroz diqqat bilan qaralsa, bu ta'rifning faqat birinchi qismi, ya'ni «Ieologiya ijtimoiy voqelikda namoyon bo‘ladigan siyosiy, huquqiy, axloqiy, diniy-badiiy, falsafiy g‘oyalar haqidagi ta'limot»-, degan joylarigina ideologiya so‘zining asl ma'nosi hajmiga mos kelishini, qolgan qismi esa, ataylab kiritilgani ma'lum boiadi. Ayni shu tufayli «ideologiya» so'zining chin ma'nosi qadrsizlandi, uning umumiylik darajasi kamaydi, sifati buzildi. Zero, jamiyatdagi turli-tuman g‘oyalar haqidagi harakatchan, betaraf, o ‘suvchan, o ‘zgaruvchachn bilim bo‘lish o ‘rniga ideologiya kishilarni muayyan voqelikka konkret munosabatini yo‘naltirish vositasiga aylantirildi. Bu esa, umumiylikning ayrimlik darajasiga tushirishdan iborat mantiqiy xato (sofizm) edi. Shu xato tufayli mafkura konkret shakl tutquniga aylandi, o ‘z vazifasini to ‘g‘ri bajarish o ‘miga maddohlikka aylandi.
“Maflcura”ga shu xilda tor yondashuv uni «jamiyatdagi muayyan qatlamning; guru h, sinf manfaatlarini ifoda etib kelgan siyosiy, huquqiy, diniy, axloqiy, badiiy g‘oyalar» darajasiga tushiradi. Ayni shu darajaga tushib qolgan «Mafkura» jamiyat hayotida o‘z vazifasini to ‘g‘ri bajarish 49
imkoniyatiga ega bo‘la olmaydi, va aksincha, tor guruhiy, sinfiy manfaatparastlikdan qanchalik yuqori chiqa olsa, bu mafkura shuncha to ‘g ‘ri va foydali bo‘ladi. Ayni zamonda mafkurani dunyoqarash bilan, shu jumladan, faqat falsafiy dunyoqarash bilan bir deb qarash yaramaydi. Bu tushnchalar orasida muayyan bogclanish mavjudligi bilan birga, muhim sifat farqlari ham bor. Zero, dunyoqarash dunyo va inson orasidagi munosabatga daxldor juda keng muammolar doirasini o‘z ichiga olsa, mafkura jamiyatni tartiblashuviga oid g coyalarni muayyan g‘oy alarm o‘z ichiga oladi. Shu ma'noda u siyosiy faoliyatning g‘oyaviy asosi boMishi mumkin va o‘z siyosiy faoliyat yo‘nalishiga ega boiishni istaydigan har qanday davlat, siyosiy partiya shu yo‘nalish uchun asos bo‘ladigan konkret mafkurga muhtojdik xis etadi. Lekin, har qanday mafkuraning o‘zi ham o‘z-o‘zidan paydo bo‘lmaydi, balki shakllangan muayyan dunyoqarash zaminidan o‘sib chiqadi. Shuning uchun, bugungi kunda mustaqil mamdakatimiz ma'naviyatiga, xususan, mafkurasiga asos bo l a oladigan dunyoqarashning shakllanishi va rivoj lanishi har qanday ishdan muhimroqdir. Shunday qilib, ijtimoiy voqelikda namoyon bo‘lib turgan va siyosiy faoliyat yo‘nalishini belgilaydigan g‘oyalar haqidagi ta'limot sifatida mafkura har qanday dunyoqaroashning, shu jumladan, falsafaning muhim vazifalaridan biridir. Ayni shu vazifa bilan falsafa amaliyotning ko‘p sohalariga: ayniqsa, siyosiy amaliyotga ta'sir ko‘rsatadi. Boshqacha aytganda, siyosiy amaliyot dunyoqarashning ayn i shu vazifasidan keng foydalanadi. Bu tabiiy va sog‘lom intilish bo‘lib, uning asosida mamlakat ma'anaviyatida, ichki dunyosida nimalar sodir boMayotganini bilish maqsadi yotadi. Bunday bilimni nazardan soqit qilish esa o‘zining chuqur ma'naviyatiga, yuksak aql-zakovatiga va xis-tuygculariga, qadriyat haqidagi tasavvurlariga ega bo‘lgan chin insonlar jamiyatini emas, balki, hayvonlar to ‘dasini boshqarish bilan bir bo‘ladi. Ijtimoiy qadriyatlar haqidagi g ‘oyalar tizimi sifatida mafkura nafaqat siyosatda, balki ijtimoiy turmushning barcha sohalarida - ilmiy bilimlar xosil qilish, san'at asarlarini yaratishdan tortib oddiy jismoniy mehnat jarayoniga qadar keng qatnashuv imkoniyatiga ega bo‘ladi. Zero, malic Lira
jamiyat amaliy hayotining dunyoqarashdan keyingi poydevorini tashkil etadi. Shunga ko‘ra, mafkuraning mustahkamligi, hayotga yaroqliligi uning tayangan zaminiga dunyoqarash qandayligiga bogliqdir. Mafkura asosida yotuvchi diniy yoki falsafiy ta'limot qancha teran, chuqur asoslangan, umumbashariy qadriyalar bilan sug‘orilgan, yuksak ezgulikka yo'naltira oladigan boclsa, uning mafkuraviy vazifasi ham shunchalik yaxshi amalga 50
oshadi. Va aksincha, cheklangan dunyoqarash vazifalari ham o‘ziga yarasha boladi. Zero, bunday ta'limotlar jamiyatdagi muayyan qatlam, sinf va hatto, guruhning tor manfaatlarinigina himoya qilishdan nariga octa olmaydi. Chinakam teran dunyoqarash esa, haqiqat qaerda bolm asin unga etishmoqni istasa, kimlargadir hayrixohlik bilan, kimlargadir adovat bilan qarashdan ehtiyot bo‘lishi kerak. Aks holda, bunday mafkura sogMom g ‘oyalar mazmunidan iborat bolm aydi, u go‘yo kocziga rangli koczoynak taqib olib, dunyoni o ‘sha rangda deb tasaw ur etadigan kishiga o‘xshab ketadi. Bu erda yana shuni alohida qayd etish lozimki, mafkuraning tarafkashlikka aylanib ketishi shu mafkurani vujudga keltirgan ta'limotning o‘zi uchun ham zararlidir. Zero, bunday mafkura o‘zini vujudga keltirgan dunyoqarashning mu him vazifalaridan biri bo‘lib hizmat qilish, ob'ektiv g‘oyaviy tizim bo‘lish oYniga siyosatning qo‘shimchasi va hukmronlik quroli b o iib hizmat qila boshlaydi. Bunday mafkura pirovardda o‘zini vujudga keltirgan dunyoqarashga ham yomon aks ta'sir etadi. Chunki, mafkura ham o‘zining mavjud bo‘lishi uchun muayan ma'naviy manbadan quvvat olishi kerak. Shu maqsadda u o‘z xulosalarini “oziqlantirib turish” imkoniyatini izlaydi. Buning uchun mafkura dunyoqarashni ham xuddi o‘zi kabi siyosiy voqelik hizmatkoriga aylantirishga intiladi. Bunday sharoitda faylasuflar donishmandlik ustozlari bo‘lish u yoqda tursin, hatto oddiy olim darajasida ham tura olmaydilar ular mavjud siyosiy hukmronlik shaklining quruq madhiyabozlariga aylanadilar. Shunday bo‘lgach, ta'limotning o‘zi ham mazmunan zaiflashib, siyqasi chiqib, dogmalashib boraveradi. Mazkur hikmatni payg‘ambarlar ham, so‘fiylar ham alohida ta'kidlashgan. Masalan, buyuk
shayx mavlono Jaloliddin Rumiy “Payg‘ambar sallolohu alayhi vassalom buyuradilarki, “Olimning yomoni amirlarni ziyorat qilgani, amirlaming yaxshisi olimlami ziyorat etganidir...” ”-, degan fikrni o ‘z hamsuhbatlariga uqtirgan. Mafkura darajasiga tushib ketish nafaqat falsafada, diniy dunyoqarashda ham sodir bo‘lgan.
Yuqoridagi mulohazalardan falsafa siyosatga, siyosat falsafaga befarq bo‘lishi kerak ekan, degan xulosa kelib chiqmaydi. Fuqarolar amaliy faoliyatini yo‘naltira oladigan siyosat uchun kuchli ong manbai juda zarur. Busiz siyosat qorong‘u shahar ko‘chalarida yo‘l topa olmay yurgan musofirni eslatadi. O z navbatida falsafa ham siyosatga befarq bo‘la olmaydi. Zero, uning dunyoqarovchilik mazmunida siyosiy hayot, siyosiy faoliyat, siyosiy bilim va qadriyatlar ham o‘z o‘miga ega. Lekin falsafaning siyosat bilan bog‘lanishi bilimning o‘z tadqiqot ob'ekti bilan 51
bog‘lanishidan ortiq bolm asligi kerak. Shunday bo‘lgan taqdirda falsafa faqat siyosat bilan emas, balki butun ma'naviy madaniyat bilan uzviy bog‘liq bo‘lishi va ayni zamonda bajaradigan barcha vazifalari bilan birgalikda, dogmaga aylanmaydigan, doimo yangilanib turuvchi yaxlit jonli tizimga aylanishi zarur. Boshqacha aytsak, umuman falsafiy dunyoqarash katta suv ummoni kabi turli falsafiy oqimlar, maktab yo‘nalishlari esa bu ummonga o‘z suvlarini quyadigan daryolar kabi bo‘lishlari maqsadga muvofiq. 52
|