Falsafa fakulteti «falsafa va fan metodologiyasi» kafedrasi falsafaga kiris


- MAVZU: FALSAFA TARIXI  QADIMIY  DONIShMANDLIKNING



Yüklə 0,76 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə8/16
tarix02.01.2022
ölçüsü0,76 Mb.
#43531
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   16
17falsafagakirishpdf

6- MAVZU:

FALSAFA TARIXI  QADIMIY  DONIShMANDLIKNING 

INVOLYuTslYaSI VA UMUMINSONIY ONGNING  EVOLYuTslYaSI

JARAYoNI  SIFATI DA

REJA:

1.  Qadimiy donishmandlikning differentsiallashim jarayoni

2.  Falsafaning predmeti va vazifalarming tarixan о ‘zgarib borishi

3.  Differentsiattashuvining  qommiyatli  tabiati  haqidagi  nuqtai 

nazarlar

Qadimiy  donishmandlikning  differentsiallashuvi  jarayoni.  Ilmiy- 

falsafiy  adabiyotlarda  barcha  dunyoqarash  shakllaridan  oldin  mavjud 

b olgan   yaxlit  donishmandlikni  «Falsafa  muqaddimasi»  (“predfilosofrya”) 

deb  ataladi.  Ushbu  “Muqaddima”  bora-bora  turli  shakllarga  ajralib  ketdi. 

Undan  avvalo  adabiy-badiy  (ya'ni  simvolik,  mifologik),  keyin  diniy,  keyin 

esa falsafiy-nazariy dunyoqarashlar ajraladi.

Bizga 


etib 

kelgan 


eng 

qadimiy 


adabiy-badiiy 

(mifologik) 

dunyoqarashga  oid  asarlar  Qadimgi  Sharqda  Xitoy,  Hindiston,  Shumer 

(Bobil),  Misr  va  Qadimgi  G ‘arbda  (Sharqiy  0 ‘rta  YEr  dengizi  bo‘ylari 

mamlakatlar,  Qadimgi Yunoniston va Qadimgi Rimda) miloddan uch ming 

yil  oldin  yaratilgan  deb  tahlil  qilinadi.  Ana  shu  asarlarda  dunyoqarashga 

oid  eng  chuqur  masalalar  inson  hayotining  ma'no  va  mohiyati,  inson 

umrining  o‘tkinchiligi,  abadiyatga  erishuv  muammolari  va h.  k.-  qo‘yilgan 

erishuv muayyan ravishda yechilgan edi.

Adabiy-badiy  dunyoqarash  bilan  bir vaqtda,  uning  mazmunida  diniy 

dunyoqarash  ham,  falsafiy-nazariy  dunyoqarash  ham,  xususiy  ilmlar  ham 

birlashgan  holda  mavjud  b o lib   kelgan  edi.  Keyinchalik  undan  diniy 

dunyoqarash va din  falsafasi  (teologiya)  ajralib  chiqdi.  Hozirgi  paytda uch 

ming yil  oldin mifologiyaning bag‘rida shakllanib,  keyin mustaqil  boigan, 

keyinchalik  alohida  shakllangan  yaxudiylik,  xristianlik ham  keng tanilgan. 

Va nihoyat,  bundan 2,5  ming yil  oldin,  eramizdan oldin,  eramizdan aw algi 

VII-VI asrlarda shakllangan mantiqqa asoslangan nazariy falsafa ajraldi.

Lekin  bu jarayon  Sharq  va  G ‘arbda  bir  xil  kechgan  emas.  Qadimgi 

Sharq  falsafasidagi  mistik  va  nazariy  mayillar  uzoq  vaqt  birgalikda 

saqlanib  keldi  va  hozirgi  davrda  ham  uning  yirik  namoyondalari  bor  ( 

masalan,  Shri  Audindo  va  b.)  G ‘arbda  esa  Platondan  boshlaboq,  ayniqsa, 

va  Aristoteldan  keyin  nazariy  mayil  kuchayib  ketdi,  mistik  mayil  tobora 

yo‘qolib  bordi.  Bu  keyingi  mayilning  eng  keyingi  kuchli  namoyondalari 

“Yangi  platonchilar”  edilar.  Bular:  Platin,  Porfiriy  (Rimda),  Suriyada-

24



Yamvlix  (4  asr),  Iskandariyada-Xipatiya,  Nemesiya  (4-5),  Afmada-Prokl 

(5-6asrlarda) va h.k.  edilar.

Sharqda  IX-X  asrlarda  A.N.  Farobiy  Aristotel  va  Plotin  g‘oyalarini 

islom  diniy  dunyoqarashi  bilan  boyitdi  va  rivojlantirdi  hamda  mazkur 

g‘oyalari  saqlab  G ‘arb va  Sharqqa yoyilishida muxim  rol  o‘ynadi.  Falsafiy 

ta'limotlaming  o‘zaro  ta’siri  tarixi  masalalarining  maxsus  tahlil  bilan 

shug‘ullangan  Frantsiya,  AQShda  va  G ‘arbiy  Evropada  keng  tanildi 

A.V.Koyre  (1892-1964)ning  ocqitishicha  lotin  G'arbining  ustozlari  va 

tarbiyachilari  deb  Farobiy,  Ibn  Sino  va  Ibn  Rushdlar  boiganlar.  (Koyre 

A.V.  Ocherki  istorii  filosofskoy  mo'sli.  M.  1995.  52-53  betlar).  Uning 

qayd  etishicha, 

agar  shu  faylasuflar  boMmaganida 

Aristotelning 

“Metofizika”,  “Fizika”  kabi  asarlari  G ‘arb  uchun  tushunarsizligicha 

qolardi.

2. 


Donishmandlik va muhabbat -  falsafaning ikki asosiy jihati.  Yaxlit 

falsafiy  dunyoqarashdagi  ushbu  ajraiish  Aristotel  asarlarining  nomlarida 

yaqqol  ko‘rinadi.  Masalan,  uning  talqinida  falsafa  avvalo  uch  turga 

bolinadi.  Bunda  nazariy  falsafaning  maqsadi  bilish  uchun  bilish, 

keyingisining  maqsadi-ijod  qilish  (yaratish)  uchun  bilish.  Ayni  zamonda 

bularning o‘zi  ham ajraladi.

Nazariy  falsafa  tabiat  falsafasi,  matematika  falsafasi  va  birinchi 

falsafaga  (teologiyaga)  ajraladi,  amaliy  falsafa-etika  (ahloqshunoslik)  va 

siyosatshunoslikka  bo‘linadi,  ijod  falsafasi  esa  notiqlik  san'ati  va  she'r 

yozish san’atiga bo‘linadi.

Abu  Nasr  Forobiy  esa  o ‘z  davri  ilm  (ya'ni  arifmetika),  o ‘lchash 

to‘g ‘risidagi  ilm  (geometriya),  yulduzlar  to ‘g‘risidagi  ilm  (astronomiya), 

musiqa ilmi va metofizikani (xudoni bilish  ilmini) ajratadi.

Aristotel  davridan  keyin  falsafaga  nisbatan  oxirgi  keng  miqyosli 

qarash  nemis  faylasufi  Georg  Vilgelm  Fridrix  Gegel  (1770-1831)  falsafiy 

ta'limotida uchraydi.

Uning  “Falsafiy  fanlar  entsiklopediyasi”  (T .l-3)  asarining  boblari 

falsafiy fanlar qanday qismlaridan ibratligi  sotilgan.

Gegeldan keyin tabiatshunoslik ijtimoiy va ijodiy bilimlarni bu qadar 

to ‘liq jamlangan  falsafiy  tizim  boim adi.  Gegel  nomini  atagan  ko‘p  fanlar 

Gegel  davridayoq  falsafadan  ajralib,  mustaqil  bo‘lib  ketgan  va  alohida 

nazariy sohalar sifatida faoliyat yuritish jarayoni boshlangan edi.

Tabiatshunoslik  fanlarning  falsafadan  keskin  ajralishi  XIX  asrning 

birinchi yarmida sodir boMdi.  XX asr oxirlariga kelib  ijtimoiy va gumanitar 

fan  sohalari  ham  keskin  ajralib  ketdi,  mustaqil  fan  sohalariga  aylandi.

25



Bular 

jumlasiga 

ruhshunoslik 

(psixologiya), 

siyosatshunoslik, 

huquqshunoslik,  sotsiologiya kabilar kiradi.

Hozirgi  davrda  esa  tabiatshunoslik,  ijtimoiy  va  gumanitar  va 

texnikaviy  fan  sohalari  mavjud.  Bu  sohalaming  o‘zi  ham  shu  darajada 

tarmoqlanib  ketganki,  ularni  tasniflash  uchun  maxsus  ilmiy  izlanishlar olib 

borishmoqda.

Yuqoridagilardan  ko‘rinadiki,  hozirgi  davrda  falsafa  ruhshunoslik 

(psixologiya)  kabi  oczining  eng  zaruriy  tarkibiy  qismdan  ham  ajralmagan. 

Shuning  oqibatida  hozirgi  psixologiya  ruhshunoslik  ilmi  emas,  balki 

tabiatshunoslik  (inson  tabiatini  o ‘rganadigan)  fanlardan  biriga  aylangan 

bo‘Isa,  falsafa  ham  endi  batamom  oczining  asl  metafizik  tabiatini  (qadim 

donishmandlik  ma'nosidagi  dunyoqarash  mavqeini)  yo‘qotib,  umumiy 

fanga aylanib qoldi.

Ushbu  hoi  falsafaning  keyinchalik  fanlik  sifatini  ham  shubha  ostiga 

olinishi  va  xatto,  inkor  etilishiga  olib  keldi.  Bunday  g‘oyaning  vujudga 

kelishi avvalo  fransuz faylasufi O.Kont (1798-1857) qarashlarida namoyon 

holgan  edi.  O.Kont  insoniyat  tafakkurining  uch  bosqichi  taraqqiyoti 

haqidagi  fransuz  faylasuflari  J.Tyurgo  (1727-1781)  va  Sen-Simonlarning 

(1760-1825)  g‘oyalarga  asoslanib  “mening  ta'limotiga  ko‘ra,  -deydi- 

bizning 


indvidual 

mushohadalarimiz 

ham 

avlodlarga 



taaluqli 

mushohadalarimiz  ham  muqarrar  ravishda  oddiy  nomlar  bilan  atalgan  uch 

bosqichni-teologiya,  metafizika  va  fan  -  bosqichlarini  birin-ketin  bosib 

o‘tishlari kerak”.

Falsafaning  ilmi  hikmat,  donishmandlik  sifatidagi  taqdiri  masalasiga 

boshqacha  qaraydigan  faylasuflar  ham  bor.  Masalan,  Abdulvohid  Ahyo 

tahallusini  olgan  frantsuz  ezoterik  faylasufi  Rene  Genon  bir  insoniyat 

tafakkurida  sodir  bo‘lgan  bu  tarixiy  jarayonni  «ma'naviyatga  qarshilik 

quvvatining  kuchayib  borishi”, 

“ma'naviyatning  qotib  borishi  va 

moddiylashuvning  ko‘chayishi”,  ”birlik  o‘rniga,  sifat  o‘miga  sonning 

kelishi”,  “dunyoning  oxiriga  yaqinlashib  borish”  jarayoni  sifatida 

tushuntiradi.

Yuqoridagi  qisqa  tahlildan  buyuk  va  qadimiy  donishmandlik  bora- 

bora  maxsus,  alohida  qism  va  bo‘laklarga  ajralib  borgan  degan  xulosa 

kelib  chiqadi.  Ushbu ajralishning eng dastlabki bosqichida mifologik, ya'ni 

simvolik,  adabiy  badiiy,  ayni  diniy  va  falsafiy  dunyoqarash  shakllari 

mustaqil bo‘ladi.

Keyinchalik  diniy  va  falsafiy  dunyoqarashning  o‘z  ichida  ham 

ajralish  sodir  bo‘lib,  har  ikkisida  ham  mistik  va  aqliy  (dogmatik) 

tomonlaming  bir-biridan  ajralish  sodir  boUgan  dinda  bu  din  dogmatikasi

26



(ortodoksal  tamoyi!)  va  mistik  (mu'jizakorlik)  harakatdagi  tamoyillarni 

orasidagi  ajralish  va  keyinchalik  esa  turli  mazhablarga  ham  bolinish 

sifatida  namoyon  bo‘ladi.  Falsafa  esa  metafizika,  ya'ni  jismoniy  borliq 

haqidagi  bilimlardan  yuqori  turuvchi  bilim  va  aql  yordamida,  ilmiy 

bilimlar,  fan  yordamida  asoslanadigan,  ratsional  (nazariy)  falsafaga 

ajraladi.  Ratsional  falsafa  hozirgi  davrda  ilmiy  bilim  bo lib ,  falsafa 

nazariyasi  yoki  falsafa  fani  deb  yuritiladi.  Keyinchalik  bu  falsafadan  ham 

masus  bilim  sohalari  ajralib,  mustaqil  taraqqiy  etilishi  jarayoni  vujudga 

keldi va ushbu jarayon bugungi kunda ham to ‘xtalgan emas.

Shuning  uchun  biz  endi  falsafiy  dunyoqarashning  o‘z  tabiati  qanday 

o ‘zgarishlarga  duch  kelgani  ham  chuqurroq  bilishga  harakat  qilaylik. 

Burning  uchun  bunda butun  insoniyat  falsafiy tafakkuri  boshdan  kechirgan 

tarixiy y o ln i  qisqacha o‘z boshimdan o‘tkazishimiz kerak bo "I ad i.

Biz  mazkur  savolimizni  yoritishda,  ya'ni  falsafa  dastlab  nima  ediyu, 

keyin  nimaga  aylandi  degan  masalani  yechishda  falsafa  tarixiga  murojaat 

etamiz.


Oldingi  mavzularda  kuzatganimizday  dastlabki  falsafa  yaxlit, 

ajralmagan,  barqaror  mistik  g‘oyalar  birligidan  iborat  boclgan.  Shuning 

uchun  falsafa  tarixi  undan  sodir  boclgan  o‘zgarishlardan  boshlanadi.  Bu 

o‘zgarishlar  G ‘arbda  Platon  davridayoq  boshlagan  edi.  Shundan  buyon, 

mashhur  ingliz  faylasufi  va  olimi  B.Rasselning  iborasi  bilan  aytganda 

“falsafa hamisha kimningdir yoki  nimaningdir hizmatida bo‘lib keldi”.

Agar biz  falsafa tarixiga,  uning  eng yirik  bosqichlariga nazar  solsak, 

yuqoridagi  fikr  to ‘g‘riligiga  hamda  falsafaning  predmeti  va  vazifalari 

tarixan  о ‘zgarib  borganiga  iqror  bo‘lamiz.  Lekin  mazkur  tahlil  gap  G ‘arb 

falsafasi  xususida  ketishini  ta'kidlib  o‘tishimiz  kerak.  Sharq  falsafasi 

haqidagi esa keyinroq gap ketadi.

Hozirgi  Rossiyadan  kelgan  darsliklarda  ko‘rsatilishicha,  falsafaning 

tarixi  qadimgi  sharqdan  (Bobil,  Misr,  Hindiston,  Xitoy)  boshlanadi.  Antik 

davrda  uning  gullab  yashnashi,  0 ‘rta  asrlarda  uning  “ilohiyot  hizmati”ga 

o‘tishi,  uyg‘onish  davrida  “Xudo  emas  inson”ga  e'tibor  qaratilishi,  yangi 

davrda  “aql  va  fan”  tantanasi  va  nihoyat  hozirgi  davr  “arosatda  kelgan 

falsafa”  davrini  ajratiladi.

Ushbu  yirik  nazarning  o‘zidan  ham  falsafaning  predmeti  qanday 

o‘zgarib 

borgani 


qisman 

ko‘rinyapti. 

Bundan  tashqari 

falsafada 

differentsiallashuv  ham  silliq  bo‘lgan  va  bu  xil  ham  uning  predmetining 

o‘zgarishga olib kelgan.

3. 

Differentsiallashuvining  qonuniyatli  tabiati  haqidagi  nuqtai 



nazarlar.  Hozirgi  davming  ko‘pchilik  faylasuflari  nuqtai  nazariga  ko‘ra

27



ma'naviyatdagi  ajralishlar  ayniqsa,  falsafadagi  differentsiallashuv  ijobiy 

hodisa  emas.  Masai an,  B.Rassel  bu  ajralish  falsafa  uchun  ham  Fan  uchun 

ham  zararli  boladi  degan  bo‘lsa,  taniqli  fransuz  faylasufi  R.Genon  va 

taniqli  nemis  faylasufi  va  tarixchisi  O.Shpengler  (1880-1936)  yanada 

umumiyroq  xulosa  chiqarib  ushbu  ajratish  butun  insoniyat  ma'naviy 

inqirozdan  dalolat  beradi  deb  hisoblashadi.  Xuddi  shunday  fikrlarni 

mashxur faylasuf va yozuvchilar,  xususan A.Kamyu (1913-1930),  F.Kafka 

(1883-1924)  va  boshqalar  ham  oldinga  surganlar.  Xususan,  O.Shpengler 

rivojlanishi 

jarayonini 

madaniy-tarixiy 

simvolik 

miflar, 

qadimgi 


madaniyat,  metafizikaviy  -  diniy  oliy  madaniyat  va  hozirgi  tabora 

dogmalashib,  qotib  o‘lib  borayotgan  madaniyatli  davrlar  ajratadi.  Har  biri 

ming  yildan  iborat  ushbu  davrlar  mazmunini  taqqoslash  orqali  faylasuf 

sivilizatsiyada  ma'naviyat  madaniyat  tobora  qotib,  dogmalashib  borayapti 

degan xulosaga keladi.

Chindan  ham  insoniyat  ma'naviyatida  parchalanish  va  qotib  qolish 

(dogmalashib)  jarayonining  tobora  kuchayib  borishi  xatarlidir.  Zero  har 

qanday  bolingan,  narsa  butun  bilan  bir  qiymatga  ega  bo‘lmaganiday, 

insoniyat  ma'naviyatidagi  ajralish  ham  asl  va to‘liq  haqiqat bo‘la  olmaydi. 

Asl  haqiqat qaror topmagan joyda esa tanazzul bo‘lishi tabiiy.  Lekin ushbu 

tanazzulning  oczi  mutloqmi  yoki  yo‘qmi?  Undan  qutilish  mumkinmi  o‘zi 

yo‘qmi?


Mazkur  masalalami  shvetsariyalik  mashhur  yozuvchi  K.Shpittler 

(1845-1924)  qiyosidan  foydalanib  yorqinroq  ifodalanish  ham  mumkin. 

K.Shpittler  insoniyat  evolyutsiyasi  sikllarini  yil  fasllarining  davriy  o‘rin 

almashinuviga  qiyoslab,  ilohiyotning  gullab  yashnashi  (bahoriy)  yaproq 

to ‘kishi,  so‘lishi kabi  fasllar sifatida mifologik ravishda talqin etadi.

Ayni  shu  kabi  xulosaga  XX  asrning  buyuk  mutaffakkiri,  mashhur 

hind  faylasufi  Shri  Aurobindo  Gxosh  (1872-1950)  ham  keladi.  Mazkur 

faylasuf talqinida ushbu masala juda teran va juda yorqin yoritib berilgan.

“ 10000  yil  oldin,  -  deydi  Shri  Aurobindo,-  bir  qancha  daho  shaxslar 

dunyo  sirini  yulqib  olishga  muvaffaq  bo‘lgan  edilar  va  lekin  bu  sirdan 

faqat  ayrim  kishilargina  bahramand  bo‘la  oldilar;  endi  esa  bu  sirdan  biz 

hammamiz voqif bo'lm ogcimiz kerak”.  Ushbu к о 'chirmadan  kelib chiqsak, 

bizning  ma’naviy  evolyutsiyamiz  10000  yil  oldin  kashf  etilgan  Qadimiy 

donishmandlikni  anglash  sari  harakatlanishi  kerak  elcan.  Zero,  bu 

donishmandlik  daho  shaxslar  -   Payg‘ambarlar,  avliyolar,  asl  faylasuflar 

erishgan,  biz uchun bu  kungacha  sir  bo‘lib  qolgan buyuk bilim  ekan.  Endi 

esa,  bu  sirdan  faqat  ayrim  odamlar voqif bo‘lishga loyiq  va tayyor bo‘lgan 

bolsalar,  endilikda  butun  insoniyat  shunga  tayyor  bo‘layozgani,  ya'ni

28



insoniyat  ongida,  ma'naviyatida  sodir  bo‘lgan  barcha  jarayonlar  shu 

jumladan  ratsionallashuv  va  differentsiallashuv  jarayoni  ham  bejiz 

bolm agani, 

qonuniyatli 

tabiatga 

ega 


ekani 

hamda 


kelajak 

evolyutsiyamizda  bu  xolat  ham  o ‘tkinchi  ekani  va  biz  qaytadan  buyuk, 

yaxlit  haqiqatga  sari  yaqinlashib  borayotganimiz  haqida  bashorat  qilyapti. 

Albatta  bu  bashoratni  butun  ko‘lami  bilan  tushunish  uchun  Shri 

Aurobindoning barcha asarlaridan bahramand bo 1 ish zarur.

Shunday  qilib,  umuman  olganda  jahon  ma'naviy  evalyutsiyasi 

chiziqli,  bir  tekis  jarayon  emas.  Shunga  qaramasdan  uning  kyechishida 

muayyan  qonuniyat  borligini  payqash  mumkin.  Avvalo  qadimiy  ma'naviy 

qadriyatlarni  chuqurroq  o‘rganish,  qolaversa  hozirgi  kunda  ilm-fan  va 

falsafada  erishgan  bilimlarimiz  «Zamona  oxiri»  haqidagi  g ‘oyalar  ham 

nisbiy ekani  ushbu  g ‘oyalar  faqat ulkan bir  siklning tugayotgani  va boshqa 

katta siklning boshlanishidan habar berayotganini anglash  imkonini  beradi.




Yüklə 0,76 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   16




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin