6- MAVZU:
FALSAFA TARIXI QADIMIY DONIShMANDLIKNING
INVOLYuTslYaSI VA UMUMINSONIY ONGNING EVOLYuTslYaSI
JARAYoNI SIFATI DA
REJA:
1. Qadimiy donishmandlikning differentsiallashim jarayoni
2. Falsafaning predmeti va vazifalarming tarixan о ‘zgarib borishi
3. Differentsiattashuvining qommiyatli tabiati haqidagi nuqtai
nazarlar
Qadimiy donishmandlikning differentsiallashuvi jarayoni. Ilmiy-
falsafiy adabiyotlarda barcha dunyoqarash shakllaridan oldin mavjud
b olgan yaxlit donishmandlikni «Falsafa muqaddimasi» (“predfilosofrya”)
deb ataladi. Ushbu “Muqaddima” bora-bora turli shakllarga ajralib ketdi.
Undan avvalo adabiy-badiy (ya'ni simvolik, mifologik), keyin diniy, keyin
esa falsafiy-nazariy dunyoqarashlar ajraladi.
Bizga
etib
kelgan
eng
qadimiy
adabiy-badiiy
(mifologik)
dunyoqarashga oid asarlar Qadimgi Sharqda Xitoy, Hindiston, Shumer
(Bobil), Misr va Qadimgi G ‘arbda (Sharqiy 0 ‘rta YEr dengizi bo‘ylari
mamlakatlar, Qadimgi Yunoniston va Qadimgi Rimda) miloddan uch ming
yil oldin yaratilgan deb tahlil qilinadi. Ana shu asarlarda dunyoqarashga
oid eng chuqur masalalar inson hayotining ma'no va mohiyati, inson
umrining o‘tkinchiligi, abadiyatga erishuv muammolari va h. k.- qo‘yilgan
erishuv muayyan ravishda yechilgan edi.
Adabiy-badiy dunyoqarash bilan bir vaqtda, uning mazmunida diniy
dunyoqarash ham, falsafiy-nazariy dunyoqarash ham, xususiy ilmlar ham
birlashgan holda mavjud b o lib kelgan edi. Keyinchalik undan diniy
dunyoqarash va din falsafasi (teologiya) ajralib chiqdi. Hozirgi paytda uch
ming yil oldin mifologiyaning bag‘rida shakllanib, keyin mustaqil boigan,
keyinchalik alohida shakllangan yaxudiylik, xristianlik ham keng tanilgan.
Va nihoyat, bundan 2,5 ming yil oldin, eramizdan oldin, eramizdan aw algi
VII-VI asrlarda shakllangan mantiqqa asoslangan nazariy falsafa ajraldi.
Lekin bu jarayon Sharq va G ‘arbda bir xil kechgan emas. Qadimgi
Sharq falsafasidagi mistik va nazariy mayillar uzoq vaqt birgalikda
saqlanib keldi va hozirgi davrda ham uning yirik namoyondalari bor (
masalan, Shri Audindo va b.) G ‘arbda esa Platondan boshlaboq, ayniqsa,
va Aristoteldan keyin nazariy mayil kuchayib ketdi, mistik mayil tobora
yo‘qolib bordi. Bu keyingi mayilning eng keyingi kuchli namoyondalari
“Yangi platonchilar” edilar. Bular: Platin, Porfiriy (Rimda), Suriyada-
24
Yamvlix (4 asr), Iskandariyada-Xipatiya, Nemesiya (4-5), Afmada-Prokl
(5-6asrlarda) va h.k. edilar.
Sharqda IX-X asrlarda A.N. Farobiy Aristotel va Plotin g‘oyalarini
islom diniy dunyoqarashi bilan boyitdi va rivojlantirdi hamda mazkur
g‘oyalari saqlab G ‘arb va Sharqqa yoyilishida muxim rol o‘ynadi. Falsafiy
ta'limotlaming o‘zaro ta’siri tarixi masalalarining maxsus tahlil bilan
shug‘ullangan Frantsiya, AQShda va G ‘arbiy Evropada keng tanildi
A.V.Koyre (1892-1964)ning ocqitishicha lotin G'arbining ustozlari va
tarbiyachilari deb Farobiy, Ibn Sino va Ibn Rushdlar boiganlar. (Koyre
A.V. Ocherki istorii filosofskoy mo'sli. M. 1995. 52-53 betlar). Uning
qayd etishicha,
agar shu faylasuflar boMmaganida
Aristotelning
“Metofizika”, “Fizika” kabi asarlari G ‘arb uchun tushunarsizligicha
qolardi.
2.
Donishmandlik va muhabbat - falsafaning ikki asosiy jihati. Yaxlit
falsafiy dunyoqarashdagi ushbu ajraiish Aristotel asarlarining nomlarida
yaqqol ko‘rinadi. Masalan, uning talqinida falsafa avvalo uch turga
bolinadi. Bunda nazariy falsafaning maqsadi bilish uchun bilish,
keyingisining maqsadi-ijod qilish (yaratish) uchun bilish. Ayni zamonda
bularning o‘zi ham ajraladi.
Nazariy falsafa tabiat falsafasi, matematika falsafasi va birinchi
falsafaga (teologiyaga) ajraladi, amaliy falsafa-etika (ahloqshunoslik) va
siyosatshunoslikka bo‘linadi, ijod falsafasi esa notiqlik san'ati va she'r
yozish san’atiga bo‘linadi.
Abu Nasr Forobiy esa o ‘z davri ilm (ya'ni arifmetika), o ‘lchash
to‘g ‘risidagi ilm (geometriya), yulduzlar to ‘g‘risidagi ilm (astronomiya),
musiqa ilmi va metofizikani (xudoni bilish ilmini) ajratadi.
Aristotel davridan keyin falsafaga nisbatan oxirgi keng miqyosli
qarash nemis faylasufi Georg Vilgelm Fridrix Gegel (1770-1831) falsafiy
ta'limotida uchraydi.
Uning “Falsafiy fanlar entsiklopediyasi” (T .l-3) asarining boblari
falsafiy fanlar qanday qismlaridan ibratligi sotilgan.
Gegeldan keyin tabiatshunoslik ijtimoiy va ijodiy bilimlarni bu qadar
to ‘liq jamlangan falsafiy tizim boim adi. Gegel nomini atagan ko‘p fanlar
Gegel davridayoq falsafadan ajralib, mustaqil bo‘lib ketgan va alohida
nazariy sohalar sifatida faoliyat yuritish jarayoni boshlangan edi.
Tabiatshunoslik fanlarning falsafadan keskin ajralishi XIX asrning
birinchi yarmida sodir boMdi. XX asr oxirlariga kelib ijtimoiy va gumanitar
fan sohalari ham keskin ajralib ketdi, mustaqil fan sohalariga aylandi.
25
Bular
jumlasiga
ruhshunoslik
(psixologiya),
siyosatshunoslik,
huquqshunoslik, sotsiologiya kabilar kiradi.
Hozirgi davrda esa tabiatshunoslik, ijtimoiy va gumanitar va
texnikaviy fan sohalari mavjud. Bu sohalaming o‘zi ham shu darajada
tarmoqlanib ketganki, ularni tasniflash uchun maxsus ilmiy izlanishlar olib
borishmoqda.
Yuqoridagilardan ko‘rinadiki, hozirgi davrda falsafa ruhshunoslik
(psixologiya) kabi oczining eng zaruriy tarkibiy qismdan ham ajralmagan.
Shuning oqibatida hozirgi psixologiya ruhshunoslik ilmi emas, balki
tabiatshunoslik (inson tabiatini o ‘rganadigan) fanlardan biriga aylangan
bo‘Isa, falsafa ham endi batamom oczining asl metafizik tabiatini (qadim
donishmandlik ma'nosidagi dunyoqarash mavqeini) yo‘qotib, umumiy
fanga aylanib qoldi.
Ushbu hoi falsafaning keyinchalik fanlik sifatini ham shubha ostiga
olinishi va xatto, inkor etilishiga olib keldi. Bunday g‘oyaning vujudga
kelishi avvalo fransuz faylasufi O.Kont (1798-1857) qarashlarida namoyon
holgan edi. O.Kont insoniyat tafakkurining uch bosqichi taraqqiyoti
haqidagi fransuz faylasuflari J.Tyurgo (1727-1781) va Sen-Simonlarning
(1760-1825) g‘oyalarga asoslanib “mening ta'limotiga ko‘ra, -deydi-
bizning
indvidual
mushohadalarimiz
ham
avlodlarga
taaluqli
mushohadalarimiz ham muqarrar ravishda oddiy nomlar bilan atalgan uch
bosqichni-teologiya, metafizika va fan - bosqichlarini birin-ketin bosib
o‘tishlari kerak”.
Falsafaning ilmi hikmat, donishmandlik sifatidagi taqdiri masalasiga
boshqacha qaraydigan faylasuflar ham bor. Masalan, Abdulvohid Ahyo
tahallusini olgan frantsuz ezoterik faylasufi Rene Genon bir insoniyat
tafakkurida sodir bo‘lgan bu tarixiy jarayonni «ma'naviyatga qarshilik
quvvatining kuchayib borishi”,
“ma'naviyatning qotib borishi va
moddiylashuvning ko‘chayishi”, ”birlik o‘rniga, sifat o‘miga sonning
kelishi”, “dunyoning oxiriga yaqinlashib borish” jarayoni sifatida
tushuntiradi.
Yuqoridagi qisqa tahlildan buyuk va qadimiy donishmandlik bora-
bora maxsus, alohida qism va bo‘laklarga ajralib borgan degan xulosa
kelib chiqadi. Ushbu ajralishning eng dastlabki bosqichida mifologik, ya'ni
simvolik, adabiy badiiy, ayni diniy va falsafiy dunyoqarash shakllari
mustaqil bo‘ladi.
Keyinchalik diniy va falsafiy dunyoqarashning o‘z ichida ham
ajralish sodir bo‘lib, har ikkisida ham mistik va aqliy (dogmatik)
tomonlaming bir-biridan ajralish sodir boUgan dinda bu din dogmatikasi
26
(ortodoksal tamoyi!) va mistik (mu'jizakorlik) harakatdagi tamoyillarni
orasidagi ajralish va keyinchalik esa turli mazhablarga ham bolinish
sifatida namoyon bo‘ladi. Falsafa esa metafizika, ya'ni jismoniy borliq
haqidagi bilimlardan yuqori turuvchi bilim va aql yordamida, ilmiy
bilimlar, fan yordamida asoslanadigan, ratsional (nazariy) falsafaga
ajraladi. Ratsional falsafa hozirgi davrda ilmiy bilim bo lib , falsafa
nazariyasi yoki falsafa fani deb yuritiladi. Keyinchalik bu falsafadan ham
masus bilim sohalari ajralib, mustaqil taraqqiy etilishi jarayoni vujudga
keldi va ushbu jarayon bugungi kunda ham to ‘xtalgan emas.
Shuning uchun biz endi falsafiy dunyoqarashning o‘z tabiati qanday
o ‘zgarishlarga duch kelgani ham chuqurroq bilishga harakat qilaylik.
Burning uchun bunda butun insoniyat falsafiy tafakkuri boshdan kechirgan
tarixiy y o ln i qisqacha o‘z boshimdan o‘tkazishimiz kerak bo "I ad i.
Biz mazkur savolimizni yoritishda, ya'ni falsafa dastlab nima ediyu,
keyin nimaga aylandi degan masalani yechishda falsafa tarixiga murojaat
etamiz.
Oldingi mavzularda kuzatganimizday dastlabki falsafa yaxlit,
ajralmagan, barqaror mistik g‘oyalar birligidan iborat boclgan. Shuning
uchun falsafa tarixi undan sodir boclgan o‘zgarishlardan boshlanadi. Bu
o‘zgarishlar G ‘arbda Platon davridayoq boshlagan edi. Shundan buyon,
mashhur ingliz faylasufi va olimi B.Rasselning iborasi bilan aytganda
“falsafa hamisha kimningdir yoki nimaningdir hizmatida bo‘lib keldi”.
Agar biz falsafa tarixiga, uning eng yirik bosqichlariga nazar solsak,
yuqoridagi fikr to ‘g‘riligiga hamda falsafaning predmeti va vazifalari
tarixan о ‘zgarib borganiga iqror bo‘lamiz. Lekin mazkur tahlil gap G ‘arb
falsafasi xususida ketishini ta'kidlib o‘tishimiz kerak. Sharq falsafasi
haqidagi esa keyinroq gap ketadi.
Hozirgi Rossiyadan kelgan darsliklarda ko‘rsatilishicha, falsafaning
tarixi qadimgi sharqdan (Bobil, Misr, Hindiston, Xitoy) boshlanadi. Antik
davrda uning gullab yashnashi, 0 ‘rta asrlarda uning “ilohiyot hizmati”ga
o‘tishi, uyg‘onish davrida “Xudo emas inson”ga e'tibor qaratilishi, yangi
davrda “aql va fan” tantanasi va nihoyat hozirgi davr “arosatda kelgan
falsafa” davrini ajratiladi.
Ushbu yirik nazarning o‘zidan ham falsafaning predmeti qanday
o‘zgarib
borgani
qisman
ko‘rinyapti.
Bundan tashqari
falsafada
differentsiallashuv ham silliq bo‘lgan va bu xil ham uning predmetining
o‘zgarishga olib kelgan.
3.
Differentsiallashuvining qonuniyatli tabiati haqidagi nuqtai
nazarlar. Hozirgi davming ko‘pchilik faylasuflari nuqtai nazariga ko‘ra
27
ma'naviyatdagi ajralishlar ayniqsa, falsafadagi differentsiallashuv ijobiy
hodisa emas. Masai an, B.Rassel bu ajralish falsafa uchun ham Fan uchun
ham zararli boladi degan bo‘lsa, taniqli fransuz faylasufi R.Genon va
taniqli nemis faylasufi va tarixchisi O.Shpengler (1880-1936) yanada
umumiyroq xulosa chiqarib ushbu ajratish butun insoniyat ma'naviy
inqirozdan dalolat beradi deb hisoblashadi. Xuddi shunday fikrlarni
mashxur faylasuf va yozuvchilar, xususan A.Kamyu (1913-1930), F.Kafka
(1883-1924) va boshqalar ham oldinga surganlar. Xususan, O.Shpengler
rivojlanishi
jarayonini
madaniy-tarixiy
simvolik
miflar,
qadimgi
madaniyat, metafizikaviy - diniy oliy madaniyat va hozirgi tabora
dogmalashib, qotib o‘lib borayotgan madaniyatli davrlar ajratadi. Har biri
ming yildan iborat ushbu davrlar mazmunini taqqoslash orqali faylasuf
sivilizatsiyada ma'naviyat madaniyat tobora qotib, dogmalashib borayapti
degan xulosaga keladi.
Chindan ham insoniyat ma'naviyatida parchalanish va qotib qolish
(dogmalashib) jarayonining tobora kuchayib borishi xatarlidir. Zero har
qanday bolingan, narsa butun bilan bir qiymatga ega bo‘lmaganiday,
insoniyat ma'naviyatidagi ajralish ham asl va to‘liq haqiqat bo‘la olmaydi.
Asl haqiqat qaror topmagan joyda esa tanazzul bo‘lishi tabiiy. Lekin ushbu
tanazzulning oczi mutloqmi yoki yo‘qmi? Undan qutilish mumkinmi o‘zi
yo‘qmi?
Mazkur masalalami shvetsariyalik mashhur yozuvchi K.Shpittler
(1845-1924) qiyosidan foydalanib yorqinroq ifodalanish ham mumkin.
K.Shpittler insoniyat evolyutsiyasi sikllarini yil fasllarining davriy o‘rin
almashinuviga qiyoslab, ilohiyotning gullab yashnashi (bahoriy) yaproq
to ‘kishi, so‘lishi kabi fasllar sifatida mifologik ravishda talqin etadi.
Ayni shu kabi xulosaga XX asrning buyuk mutaffakkiri, mashhur
hind faylasufi Shri Aurobindo Gxosh (1872-1950) ham keladi. Mazkur
faylasuf talqinida ushbu masala juda teran va juda yorqin yoritib berilgan.
“ 10000 yil oldin, - deydi Shri Aurobindo,- bir qancha daho shaxslar
dunyo sirini yulqib olishga muvaffaq bo‘lgan edilar va lekin bu sirdan
faqat ayrim kishilargina bahramand bo‘la oldilar; endi esa bu sirdan biz
hammamiz voqif bo'lm ogcimiz kerak”. Ushbu к о 'chirmadan kelib chiqsak,
bizning ma’naviy evolyutsiyamiz 10000 yil oldin kashf etilgan Qadimiy
donishmandlikni anglash sari harakatlanishi kerak elcan. Zero, bu
donishmandlik daho shaxslar - Payg‘ambarlar, avliyolar, asl faylasuflar
erishgan, biz uchun bu kungacha sir bo‘lib qolgan buyuk bilim ekan. Endi
esa, bu sirdan faqat ayrim odamlar voqif bo‘lishga loyiq va tayyor bo‘lgan
bolsalar, endilikda butun insoniyat shunga tayyor bo‘layozgani, ya'ni
28
insoniyat ongida, ma'naviyatida sodir bo‘lgan barcha jarayonlar shu
jumladan ratsionallashuv va differentsiallashuv jarayoni ham bejiz
bolm agani,
qonuniyatli
tabiatga
ega
ekani
hamda
kelajak
evolyutsiyamizda bu xolat ham o ‘tkinchi ekani va biz qaytadan buyuk,
yaxlit haqiqatga sari yaqinlashib borayotganimiz haqida bashorat qilyapti.
Albatta bu bashoratni butun ko‘lami bilan tushunish uchun Shri
Aurobindoning barcha asarlaridan bahramand bo 1 ish zarur.
Shunday qilib, umuman olganda jahon ma'naviy evalyutsiyasi
chiziqli, bir tekis jarayon emas. Shunga qaramasdan uning kyechishida
muayyan qonuniyat borligini payqash mumkin. Avvalo qadimiy ma'naviy
qadriyatlarni chuqurroq o‘rganish, qolaversa hozirgi kunda ilm-fan va
falsafada erishgan bilimlarimiz «Zamona oxiri» haqidagi g ‘oyalar ham
nisbiy ekani ushbu g ‘oyalar faqat ulkan bir siklning tugayotgani va boshqa
katta siklning boshlanishidan habar berayotganini anglash imkonini beradi.
Dostları ilə paylaş: |