Mehdiyeva səADƏt faziL qızı “Abşeron yarımadasında sənaye tullantıları ilə çirklənmiş torpaqların ekoloji vəziyyəti və onların yaxşılaşdırılması
Bakı buxtasının ekoloji vəziyyəti və onu formalaşdıran amillər
Yüklə 0,95 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2.1.1. Bakı buxtasının ekoloji vəziyyəti və onu formalaşdıran amillər.
Abşeron yarımadasında yuxarıda qeyd edilən ekoloji problemlər Bakı buxtasında daha kəskin şəkildə nəzərə çarpır. Bu ərazidə L.M.Hüseynova tərəfindən Xəzər dənizinin ekoloji vəziyyətinin qiymətləndirilməsinə dair geniş elmi-tədqiqat işləri aparılmışdır [11]. Bakı buxtası Xəzər dənizinin qərb sahilində Abşeron yarımadasının cənubunda yerləşir. Dəniz sərhəddi şərqdə Sultan Burnu, cənub-qərbdə isə Şıx Burnu götürülür,
17 Qum, Daş Zirə, Böyük Zirə adaları ilə əhatə olunmuşdur. Sahəsi 50 km 2 , sahil xəttinin uzunluğu isə 22 km-dir. Buxtanın qərb hissəsi nisbətən dərin, cənub-şərq hissəsi isə dayaz və daşlı olub dərinlik orta hesabla 0-25 m arasında dəyişir. Bakı şəhərinin birinci sahil terrası tamamilə buxtanın sahil xəttinə uyğun gəlir. Buxta Xətai, Səbail, Nəsimi rayonlarının yaşayış massivləri və sənaye müəssisələrinin çirkab sularının çıxış nöqtəsinə çevrilmişdir. Ədəbiyyatlarda göstərilir ki, Bakı buxtası tarixi inkişafın bütün mərhələlərində Xəzər akvatoriyasının intensiv antropogen və texnogen təsirə məruz qalan rayonu olmuşdur. Bakı aqlomerasiyasının zərərli təsirinin 50%-dən çoxu Buxtanın payına düşür. Bakı buxtasına uzun illərdən bəri axıdılan çirkləndiricilər sahilə yaxın ərazilərdə, dənizin dibində toplanaraq 0-3,5 m qalınlığında neft məhsulları, ağır metallar və digər inqrediyentlərlə çöküntü təbəqəsi əmələ gətirmişdir. Digər tərəfdən Bakı şəhərinin bütün neft emalı müəssisələri, neft terminalları, yük, sərnişin limanları və körpüləri Buxtanın sahil zolağında yerləşdirilmişdir [11]. Xəzər dənizində səviyyə tərəddüdü müxtəlif ekoloji problemlərin yaranmasına və çirklənmələrə səbəb olmuşdur. Təsadüfi deyil ki, artıq 1980-ci illərdə Bakı buxtası Xəzər dənizinin ən çirkli zonası kimi xarakterizə olunmağa başlamışdır. 1985-2000- ci illər ərzində Bakı aqlomerasiyasında orta hesabla formalaşan və dənizə axıdılan 300 mln.m 3 çirkab suyun orta hesabla 225 mln. m 3 və ya 75%-i Bakı buxtasına axıdılmışdır. Suyun tərkibində neft və neft məhsulları, fenollar, biogen maddələr və s. inqrediyentlər normadan qat-qat yüksək olduğu müşahidə edilmişdir. Təkcə karbohidrogenlərin qatılığı yol verilən həddən 15-20 dəfə artıq müəyyən edilmişdir. Neft və neft məhsulları daşıyan tankerlərin Buxta ilə birbaşa əlaqəsi, həmçinin bütün gəmi təmiri zavodlarının tullantılarının təmizlənmədən akvatoriyaya atılması ekoloji tarazlığın pozulmasına şərait yaratmışdır [11, 15,23]. 2004-cü ildə Bakı buxtasını və dənizin ona yaxın hissəsini çirkləndirən obyektləri müəyyən etmək, çirklənmə mənbələrini tədqiq etmək, çirklənmə dərəcəsini kəmiyyət və keyfiyyətcə qiymətləndirmək üçün keçirilən monitorinq za- manı buxtaya 47 çıxış xətti vasitəsilə gün ərzində orta hesabla 600 min m 3 müxtəlif tərkibli çirkab suların axıdılması müəyyən edilmişdir. Axarların əksəriyyətini məişət
18 fekal suları, bir qismini isə sənaye axarları təşkil etdiyi məlum olmuşdu.
Buxtanın çirkləndirilməsində əsas rol oynayan axarlar əsasən şəhər ərazisində yerləşən obyektlərin, sənaye müəssisələrinin və şəhər bələdiyyəsinin, bir qismi də dənizdə fəaliyyət göstərən gəmiçilik idarələridir. Xəzər dənizində gəmiçiliklə məşğul olan əsas müəssisələr Xəzər Dəniz Gəmiçiliyi, Xəzər Dəniz Neft Donanması, Bakı Beynəlxalq Dəniz Ticarət Limanı, Azərbaycan Hərbi Dəniz Qüvvələri, “Caspian Fiş" və s. göstərmək olar [11]. Bakı buxtasını neftlə çirkləndirən əsas sənaye müəssələrindən biri “Bibi- Heybət” NQÇİ-dir. Azərbaycan neft sənayesinin təməlini qoymuş müəssisələrdən biri sayılan bu qədim idarə 1873-cü ildən fəaliyyət göstərir. “Azərneftyağ” neft emalı zavodunun 20 saylı körpüsü əsasən zavodda istehsal olunan neft məhsullarının ixracı üçün istifadə olunur. Eyni zamanda Dəniz Neft Donanmasının tabeliyində olan gəmilərdən yığılmış döşəməaltı suları “SLV-410” gəmisi vasitəsilə zavoda ötürülür. Bu körpü 90 -cı illərdə istismara verilmişdir. Körpünün ümumi vəziyyəti qənaətbəxş olsa da, 1991-1992-ci illərdə dəniz səviyyəsinin qalxması üzündən köhnə körpü və onun tikililəri, nefttutucular, kompressor stansiyası, operator xidməti otaqları su altında qalmış və ətraf sahələr neftlə çirklənmiş vəziyyətdədir. Körpü yaxınlığında əvvəllər istismar olunan taxta körpünün qalıqları da dənizdən təmizlənməmişdir. “Azərneftyağ” NEZ-in istehsalat sahələrində formalaşan sənaye və məişət-fekal çirkab suları mexaniki təmizləmə qurğularında təmizləndikdən sonra 2 sərbəst çıxış xətti vasitəsilə dənizə axıdılır. İstismarda olan hər iki təmizləyici qurğu fiziki və mənəvi cəhətdən köhnəlmiş olub günün tələblərinə cavab vermir. Zavodun 1 saylı sexinin turşulu suları isə təmizlənmədən birbaşa dənizə axıdılır. Son illərdə zavodda aparılmış yenidənqurma işləri nəticəsində bir neçə yeni texnoloji qurğuların tikilib istismara verilməsi ilə həmin qurğular ətrafında abadlıq işləri görülsə də köhnə texnoloji qurğuların ətrafı neftlə çirklənmiş vəziyyətdədir [20]. Bakı buxtasının çirklənməsində heç də az rol oynamayan istehsalat müəssisələrindən biri də “Qum adası” NQÇİ-dir. İdarə buxtanın şimal-şərqində yerləşərək əsasən 3 yatağı (“Hövsan”, “Qum-Dəniz” və “Bahar”) istismar edir. Qum
19 adası Sultan burnundan 4 km cənubda yerləşir. Bu yatağın quyuları uzunluğu 14,2 km olan estakada üzərində 1955-ci ildən istismar olunur. Yataqda istismar olunan estakadanın 2,3 km-i qəzalı, 1,4 km-i isə atılmış vəziyyətdədir. NQÇİ-də istismar olunan 7 ədəd fərdi özülün 6 ədədi qəzalı vəziyyətdədir [11,12]. 2006-cı ildə keçirilən monitorinqlər nəticəsində birbaşa Buxtaya tökülən 65 axar qeydə alınmışdır ki, bunlardan 20-si Xətai. 2-si Nəsimi, 43-ü isə Səbail rayonları ərazisindəndir. Nəticə etibarilə gün ərzində qeydə alınmış axarlarla təqribən 609,7 min m
3 -ə yaxın çirkab su Bakı buxtasına axıdılır. Bunun 58 min m 3 -ni Buxta ətrafında yerləşən və birbaşa dənizə çıxışı olan sənaye müəssisələrinin çirkab suları təşkil edir. Bakı şəhərində “Böyük Bakı Kanalizasiya Şəbəkəsi”nin tikintisi başa çatdırılmadığından, formalaşan məişət-fekal sularının böyük həcmi təmizlənmədən və zərərsizləşdirilmədən leysan kollektorları vasitəsilə Bakı buxtasına axıdıldığından, onu uzun illərdən bəri çirkab suların toplanma məntəqəsinə çevirmişdir. Sahil boyu yerləşmiş neft emalı, gəmi təmiri zavodlarının, NQÇ idarələrinin istehsalat və digər çirkab suları, eləcə də dənizdə fəaliyyət göstərən üzən vasitələrin, digər obyektlərin mövcud normativlərə riayət etməmələri, baş verən qəza halları Bakı buxtasının acınacaqlı hala düşməsinə səbəb olmuşdur və bu proses davam etməkdədir. Götürülən su nümunələrində aparılan təhlillərin nəticəsi axarlar vasitəsilə Bakı buxtasına gətirilən çirkləndiricilərin miqdarının normadan dəfələrlə yüksək olduğunu göstərir. Bakı buxtasının sahil xətti boyunca 3 ekoloji zona formalaşmışdır: • Şıx burnu-Paris Kommunası zavodu zonası (Bibi-Heybət zonası); • Paris Kommunası-Ticarət Limanı (Milli Park zonası); Ticarət Limanı Sultan Burnu zonası (Zığ zonası). Bakı buxtasında birinci ekoloji zona gəmi təmiri zavodları və “Bibi-Heybət" NQÇİ-nin hasilat zonasını əhatə edir. Ərazinin yaşayış məntəqələrində mərkəzləşdirilmiş kanalizasiya şəbəkəsi olmadığından, çirkab sular təmizlənmədən 32-ci kanal və sərbəst çıxışlarla Bakı buxtasına axıdılır. Buxtaya göstərilən güclü antropogen təsirlərdən biri də 32-ci kanal vasitəsilədir (12000 m 3 /gün). Başlanğıcını Badamdar qəsəbəsindən götürən kanala
20 müəssisələrdə formalaşan çirkab sularla yanaşı, 20-ci yaşayış sahəsi və onun ətrafındakı yeni salınmış yaşayış massivlərinin, eləcə də Bayıl qəsəbəsinin bir hissəsinin məişət-fekal suları axıdılır. Gəmi təmiri zavodlarında da formalaşan çirkab sular zərərsizləşdirilmir. Zonada Şıx qəsəbəsi, Şıx sanatoriyası, 1 saylı Fizioterapiya Xəstəxanası, “Xəzərdənizneftdonanma" İdarəsinin Gəmi Təmiri zavodu, İ.Allahverdiyev adına Gəmiqayırma və Gəmi Təmiri zavodu, Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin “Cənubservis” Tikinti Tresti, “Bibi-Heybət" NQÇİ, “AzFen-TekFen” Alyansının bazası, ARDNŞ-nin “Xəzərdənizneftdonanma” İdarəsinin gəmi yanalma körpüləri, təmir bazaları, Paris Kommunası adına GTZ və digər çoxsaylı obyektlər fəaliyyət göstərir. Son illər Bakı buxtasının təmizlənməsinə xidmət edən dənizdə neft-zibilyığan gəmilərinin fəaliyyət göstərməməsi Buxtanın daha çirkli görünməsinə səbəb olmuşdur. Milli Park zonası əsasən yaşayış massivini əhatə edir. Bakı Kanalizasiya Xidməti İdarəsinə məxsus 10 kollektordan 9-nun çıxışı bu zona daxilindədir. Buradan Buxtaya məişət və qarışıq mənşəli çirkab sular daxil olur. Bu zona kəskin çirklənmə dərəcəsinə görə seçilir. Yay aylarında istirahət zolağında yaranan kəskin qoxu əhalinin istirahətinə mane olur. Suyun özünübərpa prosesi pozulmuş və onun təbii keyfiyyətləri sıradan çıxmışdır. Ticarət Limanı ərazisinə daxil olan tankerlərin, bərələrin, xidmət obyektlərinin zonanın ekoloji mühitinə təsiri yüksəkdir. Zığ zonası isə neft-kimya sənaye zonası kimi formalaşmışdır. Ekoloji zonada “Azərneftyağ” Neft Emalı zavodu, 1 saylı İstilik Elektrik Mərkəzi, Zığ Mexaniki Təmizləyici Qurğusunun qəza kollektoru, Heydər Əliyev adına Bakı Neft Emalı zavodu, gəmiyanalma körpüləri, “Xəzərdənizneftdonanma” İdarəsinin İxtisaslaş- dırılmış Dəniz Neft Donanma İdarəsi, çoxsaylı tikinti və ictimai iaşə, xidmət obyektləri fəaliyyət göstərir. Bunlarla yanaşı, Bakı Kanalizasiya Xidməti İdarəsinin “Keşlə” və “8-ci km” qəsəbələri leysan suları kollektorları vasitəsi ilə dənizə ən çox təmizlənməmiş və zərərsizləşdirilməmiş çirkab sular axıdılır. Bakı buxtasının bu zonası da yüksək çirklənmə dərəcəsi ilə seçilir. Sahil zolağında yerləşən müəssisələrdən və üzən vasitələrdən Bakı buxtasına gündəlik daxil olan suyun həcmi
21 600-650 min m 3 arasında dəyişir. Çirkab suların keyfiyyət göstəricilərində neft məhsulları xüsusi yer tutur. Belə ki, 32-ci kanaldan Bakı buxtasına il ərzində 13,1 t, “Azneftyağ” Neft Emalı zavodundan 12,0 t, Zığ Mexaniki Təmizləyici Qurğusunun qəza kollektorundan 65,44 t, Heydər Əliyev adına Bakı Neft Emalı zavodundan 14,0 t neft məhsulları daxil olur [11]. Bakı buxtası üçün ən mühüm problemlərdən biri Şıx Paris Kommunası adına Gəmi Təmiri zavodu arasındakı ekoloji zolaqda formalaşan tullantı suların təmizləyici sistemlərə yönəldilməməsidir. [11, 12]. Zolaq boyu qeyri-qanuni yaşayış tikililərinin sayı artmış, onların heç biri kanalizasiya şəbəkəsi ilə təmin edilməmişdir. Badamdar yaylası boyu formalaşan təsərrüfat-məişət suları relyef boyu axaraq 32-ci kanala, oradan isə “Bibi-Heybət” NQÇİ-nin mədən ərazisindən təmizlənmədən Bakı buxtasına tökülür. Kanalın tutularaq daşması mədən ərazisindən neft məhsulları ilə çirklənmiş gölməçələri və torpaqları yuyaraq birbaşa Bakı buxtasına axıdılmasına şərait yaradır.
Problemin aradan qaldırılması üçün zonanın kanalizasiya şəbəkəsi və təmizləyici sistemlə təmin edilməsi zəruriyyəti günün vacib tələbidir. Mühüm ekoloji problemlərdən biri Bakı buxtası ekvatoriyasının metal tullantıları ilə çirklənməsidir. Hazırda “Xəzərdənizneftdonanma” İdarəsinə məxsus 11, Azərbaycan Respublikası Dövlət Xəzər dəniz Gəmiçiliyinə məxsus 2, Hərbi Dəniz Qüvvələrinə məxsus 57, Balıq Soyuducu Donanma İdarəsinə məxsus 40, Bakı Beynəlxalq Ticarət Limanına məxsus 2 gəmi Bakı buxtasının Böyük Zirə adası, Sahil Limanı və Gəmi Təmiri zavodu ərazilərində batmış və yarımbatmış vəziyyətdə qal- mışdır. Eyni zamanda, Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinə məxsus Bibi- Heybət dəniz yatağında istismardan çıxarılmış 30 fərdi dəniz özülü və 78 neft-qaz quyusu atılmış vəziyyətdə qalmışdır. Bunlar potensial çirklənmə mənbəyi olmaqla, Bakı buxtasının ümumi ekoloji vəziyyətinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir. Neft-qazçıxarma və emal müəssisələrinə məxsus ərazilərdə neft-qaz quyularının, kəmərlərinin və digər texnoloji obyektlərin yaxınlığında, yüksək gərginlikli elektrik xətlərinin altında qanunsuz olaraq yaşayış binaları tikilmiş və bu proseslərin davam etməsi neftqazçıxarma əməliyyatlarının aparılmasında çətinliklər yaratmaqla bərabər,
22 həmin ərazilərdə məskunlaşmış insanların həyatı üçün böyük təhlükə törədir. Beləliklə, mövcud məlumatların araşdırması göstərir ki, Xəzər dənizinin Bakı buxtası ərazisində ekoloji tarazlığın bərpası günün ən vacib problemidir. Azərbaycan Respublikası Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi Bakı buxtasının çirklənmədən mühafizəsi və ekoloji bərpasının təmin edilməsi məqsədilə bir sıra tədbirlərin həyata keçirilməsini məqsədəuyğun sayır. Bu tədbirlər magistr dissertasiyasının 3-cü fəslində şərh olunacaqdır.
Yüklə 0,95 Mb. Dostları ilə paylaş:
|