Mundarija
Tohir Malik – qissanavis
Yüklə 270,69 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
1.2. Tohir Malik – qissanavis
YAratgan tomonidan ado etilgan iste’dod haddan tashqari kuzatuvchanlik, jahon adabiyotining eng sara namunalari bilan yaxshi tanishlik, jonli hayotga yaqinlik uni badiiy ijod maydoniga etaklab keldi. T. Malik ilk qadamlaridanoq adabiyotga o’ziga xos ovoz, o’zgacha tasvir usuli va alohida badiiy idrokka ega yozuvchi sifatida kirib keldi. Vaqt o’tgani sayin adib ijodining ana shu jihatlari teranlik va tiniqlik kasb etib bordi.
Tohir Malik, birinchi navbatda, qissanavis sifatida tan olingan yozuvchidir. Adibning qissalari o’zbek qissachiligi taraqqiyotining o’ziga xos davrini tashkil etadi deyish mumkin. YOzuvchi nasrning bu janrida inson tabiatiga xos turfa jihatlarni, ruhiy iztiroblaru tuyg’ular tovlanishini butun murakkabligi bilan ko’rsata oladi. Uning «Murdalar gapirmaydilar», «CHarxpalak», «So’nggi o’q», «Vasvasa», «Alvido, bolalik!», «SHaytanat» singari o’nlab badiiy barkamol asarlari qissa janri imkoniyatlari nechog’lik katta ekanligi amalda ko’rsatdi. Mazkur qissalar adibning shaxs va uning tuyg’ulari, taqdiri, qismati haqidagi o’ylar, iztiroblari hamda mulohazalarining ko’rinishidir. Bir qarashda, T. Malik qissalari soddagina: pardozlar, jimjimador badiiy bezaklardan xoli ko’rinadi:
6 Adibning «Savohil» va «So’nggi o’q» asarlari ma’lum ma’noda bir-birini to’ldiradi. Ularda oktyabr to’ntarishidan keyin xalqimiz boshiga tushgan fojiali qalamga olingan.
«… Turkiston Markaziy ijroqo’midagi majlislar Asadullani tabora qiynab borardi, uni go’yo boshi berk ko’chaga haydayotgandek edi. Milliy uyg’onish, yurt istiqloli orzusi mavhumlik pardasiga chulg’anardi. U jannat bog’larini chorasiz kishi holida o’zini ko’rib, ruhi faryod cheka boshladi. «Qaysi nuqtada xatoga yo’l qo’ydik? Nahot bo’layotgan gaplarning barchasi yolg’on, nahot biz aldovga uchgan nodonlarmiz?» - Asadulla shu savollarga javob izlardi. Ichki bir hayqiriq «Senlar aldandilarina, senlar tufayli xalq ham aldandi deb tursa, so’nib ulgurmagan umid cho’g’i» «YAna ozgina kutaylikchi» deb sabrga undardi… 1
«Savohil» 1985 yilda yozilgan qissa bo’lib, lekin uning yozilishi ancha oldin boshlangan. Aslida Tohir Malik 1978 yilda atoqli siyosiy arbob, ma’rifatparvar, o’zbek teatrining asoschilaridan biri A. Avloniy tavalludining 100 yilligi arafasida «Guliston» jurnalida ishlardi. O’sha vaqtdagi jurnalning bosh muharriri o’rin bosari Vahob Ro’zimatov unga bir surat ko’rsatib: «Afg’onistonga borgan birinchi elchilar delegatsiyasi. Bu odam Abdulla Avloniy degan taxmin bor. SHuni aniqlash kerak deydi. T. Malik Abdulla Avloniyning uylariga borib, Avloniyning qizi, o’g’li, shogirdi bilan uchrashadi. SHu masalaga oydinlik kiritish maqsadida Moskvaga ketishidan oldin tog’asi M. Ismoiliy bilan suhbatlashadi. O’sha suhbatda tog’asi o’zbek ziyolilarining taqdirini yozish kerak degan fikr berib, yozuvchining yuragiga cho’g’ soladi. Kutubxonalardagi, arxivdagi noyob hujjatlarni o’rganib chiqib bu qissani yozadi. Asar garchi Abdulla Avloniyga bag’ishlangan, unga shoirning hayotidagi ko’p voqealar kirgan bo’lsada, U Avloniy tarjimai holi sifatida berilmaydi. YOzuvchi Asadulla Mir’alam siymosida o’zbek ziyolilarining eng yaxshi fazilatlarini jamlashga, shuningdek oktyabr to’ntarishidan keyingi adashishlarni bayon etishga harakat qiladi. Bolsheviklar o’zbek ziyolilari va shariat peshvolari orasidagi ixtiloflardan ustalik bilan foydalanadilar. Ularni ayri-ayri sohillarga tashlab, so’ng birma-bir qirib
1 Т. Малик. Танланган асарлар. 3-жилд. Савоҳил. Қисса 8-том. «Шарқ» 2005 й. 10-б. 7 yuborganlar. Tarixning bu mash’um sahifalari bugungi avlod uchun ibrat bo’lishi lozim. Qissada XX asr boshidagi tuzum illatlari, o’zbek ziyolilarining murakkab va fojiali taqdirlari haqqoniy tasvirlangan. Bol’sheviklarning vahshiyona xatti harakatlari butun bir qishloq ahlini yosh, qarini, bola, aylni adirga haydab chiqib, «bosmachilarga qarshi handaq qaziysizlar»doya o’ldirib, o’zlari qazigan handaqlarga ko’mib ketishlari, o’z uylarini himoya etuvchilarni «bosmachi» deya ariqlarda suv o’rniga ularni qonini oqizganlar banyo etishga so’z ojiz… YOzuvchi odamlarning sho’rolarga qarshi qo’lga qurol olishlariga aynan shunday vahshiyliklar sabab bo’lgan deya xulosa beradi. Sovetlar tuzumi davridagi qamoq hayoti, jinoyatchilarning ruhiy olami bunyo etilgan «Murdalar gapirmaydilar» va «Ov» qissalarida nafsning kelajagi – zulm, zulmning kelajagi esa xorlik ekani haqida fikr yuritiladi. Bu oddiy hayot haqiqati orqali badan pokligi badangan, ruh pokligi ruhga hayot bag’ishlaydi degan g’oya ilgari suriladi. Qissaning «YAshash huquqi» deb nomlanuvchi birinchi bayoni «Aralangan daraxt» degan bir rivoyat bilan boshlanadi. «Emishki, bir o’rmonda bolta paydo bo’lib, daraxtlarga qirg’in keltiribdi. YOg’ochlar unga qarshi chora topolmay, keksa donishmand emandan maslahat so’rashibdi. «Bolta deganlaring nima o’zi? U nimadan ishlangan? Deb so’rabdi eman. «Bolta- temirdan yasalgan bir matohdir» deb javob beribdilar. «O’zi-ku, temir ekan, dastasichi? Dastasi ham temirdanmi?» deb so’rabdi eman. «YO’q, - debdilar,-dastasi-yog’ochdan bo’lsa, unga chora yo’q», degan ekan eman. 2 Xuddi mana shu eski rivoyatda aytib o’tilgan fikrlar asarning o’q tomiriga singdirilgan. CHunki hayotda ham «daraxtzorda» «bolta» paydo bo’lishi bilan unga dasta bo’lishga oshiquvchilar ko’payishi sir emas. Qissa qahramoni Tursunali ham xuddi mana shu «o’zidan chiqqan «dastalar» sabab ildizi chopilib, uzoq sovuq o’lkalarda darsxt kesuvchilar safiga tushib qoladi. Uyqusiz sabablarini bu balolarga mubtalo bo’lish sabalarini ko’p o’ylaydi. Do’st libosidagi ilonlar boshini yanchishni diliga tugadi.
2 T. Malik . Tanlangan asarlar. .2-jild.. Murdalar gapirmaydilar. Qissa. Т. 2004 y. 7-bet. 8 Dunyo bamisoli birdaniga ko’karib tezda qurigan dalaga o’xshashini, ehtiyotsizlik qilinsa bu manzara kishini aldab qo’yajagini, aldangan esa, bir kuni hayoti sarg’ayib so’la boshlagach, ma’yus va g’amgin bo’lajagini anglamaydi. Dunyoning o’xshashini, o’ylamay tashlangan har bir qadam botqoqqa – botirish mumkinligini fahm etmaydi. Tursunali shunday bandalardan biri. U marhamat so’rab Xudoga ko’p yolboradi. Ammo iymon kalimasi bilan yumshamagan dildan o’chgan bu yolborishlar qabul bo’larmikan? Insonlarni salomatga, saodatga erishtiruvchi yagona narsa iymondir. Odamzod har qanday yomonlikni faqat iymon bilan engishi mumkinligini anglab etmog’i mumkinmi? Dunyo to’plashga etgan aql bu haqiqatni tushunishga kelganda kamlik qiladi. Tursunali avvallari xudoni eslamas edi. Qo’lariga kishan tushishi bilan yodga oldi. Dam tavba, dam munojot qiladi. «Gunohim bo’lsa kechir» deydi. «YO yaratgan egam, men gunohkor bandangman, bilib-bilmay qilgan gunohlarimni kechir» demaydi. Birovlarning haqqini eganida bu dunyoning hisob-kitobli ekanini unutgan edi. «Nafs balolaridan qutqar» deb so’ramagan edi, «zindon azoblaridan qutqar» deb faryodlar qildi. Bandaning holi shu: go’yo u yoki bu ishning gunoh ekanini bilmagandak yuraveradi. Boshi devorga urilib, zarba tufayli ko’zlaridan uchqunlar sachragandagina Tangrini eslaydi. Xulosa qilib shuni aytish kerakki, asarda ham jismonan, ham aqlan, ham ruhan pokiza hayot kechirish g’oyasi ilgari surilgan. SHaxs ruhiyatni tasvirlash Tohir Malik ijodiga xos muhim belgi deyish mumkin. SHo’rolar davrida eng yaxshi adabiyot - muammolar adabiyoti edi: o’sha sharoitda biror dolzarb hayotiy masalani ko’tarib chiqish, badiiy tadqiq qilishga urinishning o’zi jasorat hisoblanar va adabiyot uchun ham ma’lum ahamiyatga ega edi. Mafkura iskanjasiga kommunistik estetika badiiy adabiyotdan odamga uning oddiy «vint-murvat» ekanligini eslatib turishni kishi bilmas tarzda talab qilardi. Garchi, o’sha paytda ham og’izda insonni tasvirlash asosiy maqsad deyilsada, amalda odamga emas, uning mehnatiga e’tibor qaratilardi. Insonga asosan ishchi kuchi deb qaralar va u shu nuqtadan turib tasvir etilar edi. Inson tomonidan amalga oshirilgan ulkan ishlarga madhiyalar aytilsada, uning
9 shaxsiga, ko’ngliga e’tibor qilinmas edi. Har bir odamning olam ichra olam ekanini hisobga olish, uning ruhiyati va kechinmalarini tadqiq etish badiiy ijod uchun muhim sanalmas. T. Malik sermahsul ijodi bilan adabiyotshunoslikdagi bu kabi talablarni inkor etdi va istiqlol g’oyalarini millatdoshlar tafakkuri hamda ruhiyatiga singdira oldi. Tohir Malik zamonasozlik bilan qalam surmaydigan adib. U kitobxonlar saviyasiga moslashishga emas, balki ularning didini ko’tarishga, o’quvchini davr nafasini ilg’aydigan darajaga etkazishga urinadi. SHu bois o’quvchisidan oldinroq yurishga harakat qiladi. Tohir Malik hayotni insoniy tuyg’ular tasviri orqali ifoda etadi. U odam ruhiyati tovlanishlarini chuqur va tiniq tasvirlashga ishqiboz. YOzuvchining qissalarida hamisha shaxs tasviri, uning katta-kichik dardlari, iztiroblari, intilishlari, o’y-xayollari mavjud. Uning qahramonlari shu jamiyat, shu hududda nafas olib, sizu bizning oramizda yashab kelayotgan, ezgu va buning aksi bo’lgan ishlardagi shaxs va kimsalardir. Ularning hatti-harakati, fikr va dunyo qarashi, atrofidagi kishilar bilan munosabatlari, ma’lum bir voqelikka aloqasi qahramonning qanday ko’rinish (ijobiy yoki salbiy) zohir qilishni belgilab beradi. «SHaytanat» dagi Asadbek, CHuvrindi, Kesakpolvon singari botil olamning vakillari, «CHarxpalak»dagi ruhoniy olam kishilari, «So’nggi o’q» dagi qasoskorlikni o’ziga kasb qilgan kimsalarning tanazzuli va boshqalar ana shu xulosaga olib keladi.
Adib qahramonlar ruhiyatini har tomondlama chuqur ochib berishga harakat qiladi. Buni biz adibning «Alvido, bolalik!» qissasi misolida ham ko’rinishimiz mumkin.
O’zbek detektivining qiziqarli namunasi bo’lgan bu qissa har qanday yosh va kasbdagi kitobxonni befarq qoldirmaydi. Adibning «Jinoyatning uzun yo’li» turkum asarlarining birinchi kitobi bo’lishi mazkur qissa yomonlarning aybi bilan jinoyat ko’chasiga kirib qolgan iste’dodli o’zbek bolasi, yaxshi oilaning qobil farzandi boshidan kechirgan mushkul sarguzashtlari, fojiali taqdiri haqida hikoya qiladi. Asar markazida hayotning chag’ir tikanakli yollarida o’zlarini yo’qotib, adashib – tentirab yurgan bolalarning ruhiyati, ularning ichki tuyg’ulari, 10
adashganligini tan olmay, o’z fojiasida boshqalarni aybdor sanash kabi fikrlar to’lqinlar goh ko’tarilib, goh tushib turadiki, kitobxon ushbu holatlarda aybdor kim, sababchi kim, gunoh nima, savob nima, degan oddiy savollarga juda murakkablik bilan javob topib boradi.
Biz bu o’rinda qissa markazida turgan Qamariddin fojiasining ildizlariga nazar tashlashni istadik. Negaki, asarlardagi jamiki syujet chiziqlari aynan mana shu qahramon atrofida aylanadi.
Qissadagi Asrorning ruhiy kechinmalari, ikkilanish –u istar istamas aytgan yolg’onlari, ko’p bolali nochor oilaning otasiz etim farzandi Salimning jismoniy qiynalishlari va hokozo voqealar ayni shu Qamariddinga kelib taqaladi. YOzuvchi barcha voqealarning boshlanish nuqtasi shu obraz bo’lgani uchun Qamariddining ichki va tashqi olamiga alohida e’tibor qaratgan. Qamariddin nima sabablarga ko’ra jinoyat olamiga kirib qolgani, o’zi tengi bolalarni bu manfur olamga tortish, o’smir yoshida jinoyat olamining tajribali shaxsiga aylanganini ishonarli misollar yordamida ko’rsatib bergan. T. Malik inson shaxsi, uning xarakter rivojiga islomiy nuqtai nazardan yondashuvchi adib ekanligini isbotlagan. Qamariddin obrazini yaratishda ham xuddi shu yo’ldan boradi. Uning fojeasiga faxsh, zino, oilaviy tanazzul tarbiya sabab bo’lganligini ko’rsatishga intiladi va bunga to’la erisha oladi. (Bu haqida 2 bobda batafsil to’xtalamiz) YUqorida tilga olingan asarlarning muvaffaqiyatini ta’minlagan xislat muallifning dardmandligi, tasvirga olingan kishilar qismatiga sherikligidir. Adib obrazlar xatti-harakatlarining tub sabablarini tadqiq qilishdan erinmaydi. U oqibatni, ya’ni voqelikning tashqi tomonini ko’rsatib qo’ya qolishga shoshilmaydi. Har oqibat muayyan bir sababning mahsuli ekanligini insoniy taqdirlar orqali ko’rsatadi.
|