Mundarija
Yüklə 270,69 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
isyon masalasi
Badiiy adabiyotning bosh vazifasi insonda ezgulikka muhabbat, yovuzlikka nafrat tuyg’ularini shakllantirishdan iborat ekani ma’lum. Qaysi bir davr adabiyotiga nazar tashlamaylik, ushbu maqsad birlamchi masala sifatida namoyon bo’lganini kuzatish mumkin. To’g’ri, adabiy asar pand-nasihatlarning quruq majmuasidangina iborat emas. Qalamkash o’z asarida biror bir hayotiy voqelikni badiiy talqin etar ekan uning turfa tomonlarini o’quvchi nigohida gavdalantirib, ijobiy jihatlaridan bahra olishga, salbiy ko’rinishlarini takrorlamaslikka undaydi.
Tohir Malik qissalari ham bunday xususiyatlardan holi emas. Uning deyarli barcha qissalarida inosn ma’naviyati bilan bog’liq muammolar u yoki bu darajada badiiy talqin etilganini kuzatish mumkin. Hatto o’quvchilarning alohida mehrini qozongan «SHaytanat», «Murdalar gapirmaydilar» singari detektiv-sarguzasht qissalarida ham ushbu masalaga yangicha tamoiyllar asosida qaraladi. Bir necha o’rinlarda insonning ma’naviy tanazzulga nafaqat ijtimoiy muhit, balki biz ko’pda e’tibordan soqit qilib yashaydigan ma’rifatsizlik sabab bo’layotganiga urg’u beradi. CHunonchi, tilga olingan qisalarining qator qahramonlari aynan ma’rifatsizligi, diniy va dunyoviy o’gitlardan bexabarligi, ularga nisbatan 21
nopisndligi tufayli zalolat botqog’iga botadilar, hayotda adashib, umrlarini xazon etadilar. YOzuvchi ushbu masalada g’oyat ehtiyotkorlik bila nish tutadi. Muayyan asarni qur’oniy oyatlar, qudsiy hadislar, payg’ambarimiz o’gitlari yohud allomalarning hikmatlari bilan quruq «bezab» qo’ya qoladi, balki bularni asar syujeti, timsollarning hatti-harakati, ichki olami,, tuyg’ularining tafsilotiga singdirib beradi.
Adibning «Jinoyatning uzun yo’li» turkusidagi asarining dastlabki kitobi bo’lmish «Alvido, bolalik!» qissasida 4 mazkur masala o’ziga xos bir yo’sinda talqin etilganini kuzatish mumkin. Ayniqsa, bola tarbiyasida oilaviy muhitning alohida ahamiyat kasb etishi kuchini bir pog’ona yuqoriga ko’targan. Xususan, qissada Asrorning jinoyat yo’liga o’z-o’zidan kirib qolmaganligini ta’kidlash uchun yozuvchi kitobxonni uning oilaviy muhitiga «etaklaydi». Oila muqaddas ekanligi hech kimga sir emas. Hatto tasavvuf falsafasida ham mazkur masalaga alohida e’tibor bilan qaralgan. «Bu falsafaning yirik vakillaridan bo’lgan Ahmad YAssaviy, Bahovuddin Naqshbandiy, Najmiddin Kubro tariqatlarida ota-otalar o’zaro munosabatlarining farzandlar kamolotidagi roli, farzandlarning ota- onalariga bo’lgan munosabati mavzusi alohida ta’kidlab o’tilganini ko’ramiz». 5
Aslida ham «Mustaqil dunyoqarashga ega, ajdodlarimizning bebaho merosi va zamonaviy tafakkurga tayanib yashaydigan barkamol insonni tarbiyalash» 6 asosiy masalasi ekani bugunda ko’p ta’kidlanmoqda. Zamonamizning hozir javob adibi bo’lgan Tohir Malik qissasida Asrorning jinoyat yo’liga kirib qolishiga asosan oilaviy muhit, ota-onasining noto’g’ri tarbiyasi sabab bo’lgani zaruriy dalillar asosida ko’rsatib beriladi. Asror jinoyatchi bo’lib tug’ilmagan. U xudo suygan iste’dod egasi. Maktabda «a’lo» baholarga o’qigan. Tabiiy fanlarni «suv qilib» ichib yuborgan, deyish mumkin u haqida Odob-ahloqi ham havas qilarli darajada edi. Xo’sh, unda bola nega adashdi? Uning balog’at pallasida, dunyo hodisalarini endi-endi tushuna boshlagan bir paytda oiladagi muhit, ota-onaning ma’naviyatdan
4
4 Тоҳир Малик. Жиноятнинг узун йўли. «Алвидо, болалик!» 1 китоб. – Тошкент.. «Адолат», 2003. 176-бет 5 М. Холматова. Оилавий муносабатлар маданияти ва соғлом авлод тарбияси. Тошкент. «Ўзбекистон» 2000 йил. 8-бет. 6 И.А. Кармов. Озод ва обод ватан, эркин ва фаровон ҳайит-пировард мақсадимиз. – Тошкент. «Ўзбекистон», 2000 й. 25-бет. 22
yiroqligi, tirikchilik deya risoladagi hayotdan voz kechishlari bolaning buzilishiga sabab bo’ldi. Asrorning otasi otarchi. U o’g’li Asrorni ham to’y-hashamlarga sudraydi. Asror buni istamasa ham, otasining ra’yini qaytara olmaydi; bo’ynidan bog’alangandek to’ylarga boradi. To’yxonadagi mast-alastlarning nojo’ya xatti- harakatlari, to’yda xirom aylayotgan «raqqosa» ning nojo’ya qiliqlari, unga mahliyo bo’lganlarning besharm gaplari, munosabtlari qaysi tomonga egsangiz shu tomonga egiladigan tuyg’ularini g’oyat erta so’ndiradi. Hayot ana shunday engil- elpiliklardan iborat ekan-da, degan tasavvur uyg’onadi. Qlraversa, oiladagi muhit, ota-onasining munosabatlaridagi biryoqlamalik, soxtalik, mol-dunyoga ruju’ va boshqa salbiy hodisalar Asrorning pokiza tuyg’ular bilan juda erta xaryolashishiga olib keladi. Asror bu pokiza tuyg’ular endi hech qachon qaytib kelmasligini bilib, “Alvido, bolalik!” deydi.
Hayotga, odamlarga beparvolik, bepisandlik tuyg’ulari uning yuksak orzu- umidlari ustiga tuproq tortadi. Asror o’zi istamagan holda jinoyat ko’chasiga kirib qoladi. Adib qissaning bir qator o’rinlarida Asrorning jinoyat yo’lini tahlil etar ekan, bu mash’um taqdirda uning bir o’zi gunohkor emasligini, balki oila, atrofidagi kishilar, ota-onasi ham birdek aybdor ekanini ta’kidlashga urinadi. Ayniqsa, hikoyachining temir panjaralar ortida Asror bilan qurgan suhbatlari, Asrorning salmoqdor savollari, jo’yali mulohazalari vositasida sog’lom turmush tarzi farzand tarbiyasida etakchi mavqe egallashiga alohida urg’u beradi.
Asrorning jinoyat yo’li Qamariddin bilan boshlangani qissaning bir necha o’rinlarida ko’rsatiladi. Zero, qissaning maxsus bir bobida ta’kidlanganidek, Qamariddin ismi jismiga, hayot yo’liga mos yigitlardan emas; u ko’cha bolasi bo’lib tug’ilgan, ko’cha bolasi bo’lib o’sgan. Asror va uning atrofidagi bolalar Qamariddinni ko’chadagi jinoiy uyushmaning boshlig’i va rahnamosi sifatida taniydilar. Ammo ular «Qamariddining armonini bilishmaydi. Qamariddining dardi ichida. Faqaqt bir marta, kayf qilib o’tirib, Asrorning bo’ynidan ushlab, peshonasini peshonasiga bosib xo’rsingan: «Mening ham o’qigim kelardi, student bo’lib yurgim kelardi. Olim bo’lib, oq «Volga»larda kerilib yurgim kelardi», - 23
degan edi. Ana shunda Asror uning qalbida katta dard, alam borligini sezgan edi» 7
iqtibosdan sezilib turibdiki, har bir o’smirning o’ziga yarasha orzu-armonlari bo’ladi. Ashaddiy jinoyatchi hisoblangan Qamariddin ham bunday muqaddas tuyg’ulardan bebahra emas. Biroq uning armonlari ushulishiga ishonch yo’q. CHunki Qamariddinning hayoti orzu qilinmaydigan hayot. Qamariddin otasi kimligini bilmaydi. U zino bolasi. Onasini uchinchi sinfga borgandagina ko’rgan. Bor gapni keyinchalik buvisidan eshitgan: «Tug’ilganingni bilib xursand bo’ldim. Onang chiqadigan kuni guldasta ko’tarib borsam, bir o’zi kelyapti. Maqsadini tushundim. U yosh edi. Umrini badnom qilgisi kelmagan.» SHu kichkina parchadanoq Qamariddin fojiasi kitobxonga ayon bo’ladi. Qamariddin tug’ruqxonada ko’z ochib, bolalar uyida esini tanigan. Ota-ona, xonadon degan kimsa ham uning uchun yot. SHu sababdan bo’lsa kerak Qamariddin hayotdan bezgan, odam bolasiga mehri yo’q. Har qanday kimsadan bo’lsin o’ch olishga intiladi. SHundan ham ko’rsa bo’ladiki, bola tarbiyasida, uning ma’naviy kamolotida oila, ota-ona va atrof-muhitning alohida o’rni, muayyan ta’siri bor. Insonning mukammallashuvi ayni mana shu omillar ta’sirida ro’y beradi. Tohir Malik o’z qissasida mazkur masalalarni ochiq-oshkora aytmasa ham, kitobxon uning nima demoqchi ekanini ilg’ab oladi. Bu esa adibning etuk iste’dodini, zamonaning dolzarb muammolariga beparvo emasligini ko’rsatib turadi.
«Alvido, bolalik!» qissasining muqaddimasida shunday tasvir bor. «Quyosh barchaga baravar nur sochadi», deydilar. Haq gap. Biroq, uning nuridan hamma ham bir xilda bahramand bo’lavermaydi.
Tikanli sim. Temir panjaralar, baland devorlar ortidan mo’ralagan tonggi quyosh ko’ngilga ozod hayotdagi kabi iliqlikni bera olarmikan? Tikanli simlar bilan o’ralgan qamoqxona hovlisiga ham bahor kiradi, bu erdagi daraxtlar kurtagi
7 Тоҳир Малик. Жиноятнинг узун йўли. «Алвидо, болалик!» 1 китоб. – Тошкент.. «Адолат», 2003. 39-бет 24
ham ko’z ochadi, barg chiqaradi. Ammo, bahor gashti tikanli simlarni oshib bu erga o’ta olarmikan?
Har lahza, soat, kun… ularni ozodlikka yaqinlashtiradi. Har lahza, soat, kun… ularni iskanjaga oladi, ular o’ylamay bosilgan qadamdlarini lanatlab yashashadi» 8
G’oyat ta’sirchan tasvir. YOzuvchi ana shu tasvir orqali o’quvchini voqelikka to’g’ridan-to’g’ri olib kiradi. Demak, asar o’smirlar orasida yuz bergan jinoyatchilik, bu jinoyatchilikning sabab oqibatlarini ko’rsatish, bular haqida o’quvchiga o’git berish haqida bo’lib, birinchi galda, insonning ma’naviy kamolotiga xizmat qiluvchi hayotiy unsurlarni ta’kidlashni e’tiborda tutadi. Xo’sh inson ma’naviyati bilan bog’liq masalalar, ayniqsa, yoshlar tarbiyasi, o’smirlar ahloqi masalasi qisasida qay tariqa berilgan? Bu masalalarni adib qaysi mezonlarda turib talqin va tahlil qiladi? Bu muammolarni hal etish o’zidan-o’zi yuzaga kelmaydi. Adib har bir timsol xrakterida jinoyatga moyillikni yuzaga kelish sabablarini axtarishga, jinoyat paydo bo’lgan muhitni ko’rsatishga, ko’rsatibgina qolmay, jinoyatchi o’smirning shu yo’lga kirishiga sababchi bo’lgan kimsalarning qiyofasini yoritishga alohida diqqat qiladi.
Asrordagi muqaddas tuyg’ular butunlay so’nib ketmagan. Aks holda Asror qotillik yuz bergan kechasi undan keyin ham qilib qo’ygan ishidan o’kinib pushaymon bshlib tashvishga tushmas edi. Asror kuchli ruhiy iztirobning iskanjasiga qolib ketadi. Bundan keyingi tunlarini bedor o’tkazadi. YUlduzli osmonni bir chetdan yamlab kelayotgan qo’ng’ir bulutlar orasida nifoq chiqib, yashin chaqnatadi. Nur ham o’sha ko’zlardan chiqdi. «Men qotilimni izlab, topdim», deya shu beshinchi qavat peshayvoniga otildi. Momaqoldiroq gumburladi. Asrorning nazarida o’sha odam na’ra tortdi. «Qarang, qotilimni topdim», deya shahar ahlini uyg’otmoqchi bo’ldi. 9
Adabiyotshunos Umarali Normatov detektiv-sarguzasht turlar haqida gapirib, T. Malikning shu mazmundagi qissalari haqida bergan bahosi e’tiborga
8 Тоҳир Малик. Жиноятнинг узун йўли. «Алвидо, болалик!» 1 китоб. – Тошкент.. «Адолат», 2003. 3-бет. 9 Тоҳир Малик. Кўрсатилган асар. 9-бет. 25
loyiq.: «So’nggi yillarda bizda ham zamonaviy jahon adabiyotida keng tarqalgan detektiv-sarguzasht tur ancha jonlandi, bu adabiy turning Tohir Malikday iste’dodliligi prfessional sohibi qalamlari va uning iste’dodli izdoshlari etishib chiqdi… eng muhimi, Tohir Malik o’zbek adabiyotida bu turga yuksak madaniyat olib kirdi, bu tur mensimay qarash, ta’na-malomatlardan xalos etdi, bu turni rostakam san’at darajasiga ko’tara oldi» 10 . Haqiqatan ham , Tohir Malik detektiv- sarguzasht turning mazmunini bir jihatdan yangilay oldi. Bu jihat, birinchi galda, qahramonlar sarguzashtlarning ochiq bayonida emas, balki ularning ruhiy kechinmalarini shu voqelik bilan uyg’unlikda berishda, biror-bir jinoyat yoki mash’um hodisaning ildiz va sabablariga chuqur kirib borishda ko’rinadi.
Yüklə 270,69 Kb. Dostları ilə paylaş:
|