Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRL
Yüklə 0,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
50
TƏŞKİLİNİN TƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSİ 3.1. Məhsul keyfiyyətinin artırılması üzrə göstəricilərin qiymətləndirilməsi Məhsulun keyfiyyətini yüksəltmək, onun attestasiyası və ya istehsaldan δ çıxarılması məqsədilə sistematik olaraq məhsulun keyfiyyəti qiymətləndirilməlidir. Təyin edilmiş keyfiyyət baza keyfiyyəti ilə müqaisə olunur. Buna məhsulun keyfiyyət səviyyəsi deyilir. Baza göstəricisi kimi etalon nümunənin keyfiyyəti və yaxud ölkədə və ya xaricdə istehsal olunmuş bir neçə ən yaxşı nümunələr götürülür.
Məhsulun keyfiyyət səviyyəsini qiymətləndirmək üçün differensial, kompleks, və qarışıq metodlardan istifadə edilir.
Diferensial metod məmulatın keyfiyyət göstəricisini baza göstəricisi ilə müqayisə etmək prinsipinə əsaslanır. Bunun üçün nisbi keyfiyyət göstəricisi aşağıdakı düsturlarla təyin edirlər: q = P İ
/ P İ δ (1) q = P İ δ
İ
(2)
burada :
P İ
– qiymətləndirilən məhsulun fərdi keyfiyyət göstəricisi;
P İ δ - fərdi baza göstəricisidir. Düstur (1) göstəricilər üçün istifadə olunur, onların artması məhsulun keyfiyyətinin yaxşılaşmasına səbəb olur (məmulatın məhsuldarlığı, gücü, dəqiqliyi); düstur (2) isə o göstəricilər üçün tətbiq olunur ki, onların azalması məmulatın keyfiyyətinin yaxşılaşmasına gətirib çıxarır (məmulatın maya dəyəri, material tutmu, yanacaq sərfi). Ə gər göstərilən düsturla hesablanmış nisbi göstəricilər vahiddən çoxdursa və ya vahidə bərabərdirsə, onda məhsulun keyfiyyət səviyyəsi etalon səviyyəyə uyğundur, yaxud ondan yüksəkdir. Əgər göstəricilərin bir hissəsi vahiddən azdırsa, 51
onda kompleks və ya qarışıq metoddan istifadə olunaraq keyfiyyət səviyyəsini təyin edirlər. Məhsulun keyfiyyət səviyyəsini kompleks metodla qiymətləndirərkən ümumiləşmiş keyfiyyət göstəricisindən istifadə əsas götürülür. Bu halda keyfiyyət səviyyəsini bir ədədlə xarakterizə etmək olar. Ümumiləşmiş göstəricilər kimi baş, inteqral və orta tarazlaşmış göstəricilər mövcuddur. Bütün mümkün ola hallarda qiymətləndirmə üçün məhsulun əsas təyinatını daha çox əks etdirən baş parametrdən istifadə edilir. Məsələn, avtomobil şinləri üçün – kilometrlərlə yürüş, dizel mühərrikləri üçün – saatlarla motor resursu, qazma qurğuları üçün – metrlərlə qazma dərinliyi və s. baş göstəricilərdir. Əksər hallarda baş göstərici ilkin göstəricilərlə funksional əlaqəli olur. Məsələn toxucu dəzgahının məhsuldarlığı aşağıdakı düsturla təyin edilir (1,32):
burada: n – baş valın fırlanma tezliyi, dövr/dəq; P u
K f - dəzgahın faydalı iş əmsalıdır. İ nteqral göstərici məmulatın istifadəsindən əldə edilən faydalı effekt, onun istehsalına və istismarına çəkilən ümumi xərclər məlum olduqda tətbiq olunur. Bu göstərici aşağıdakı düsturla təyin edilir: K in
= E f / (X j + X
i )
(4)
burada: E f - hesabat dövründə məmulatın istismarından (istehlakından) əldə edilən faydalı effekt;
X
– məmulatın yaradılmasına çəkilən xərclər; X i - məmulatın istismarına (istehlakına) çəkilən xərclər. Q = 60n · K f / P
u
(3)
52
Keyfiyyətin baş və inteqral göstəricilərini təyin etmək mümkün olmadığı hallarda məhsulun keyfiyyət səviyyəsini qiymətləndirmək üçün aşağıdakı düsturlarla təyin edilən orta tarazlaşmış göstəricilərdən istifadə edilir: a) orta ədədi tarazlaşmış göstərici
b) orta həndəsi tarazlaşmış göstərici
burada: q i – düstur (1) və (2) vasitəsilə hesablanmış nisbi keyfiyyət göstəricisi; M i (Q)
– ümumiləşmiş göstəriciyə (Q) daxil olan i-ci göstəricisinin çəkilik parametri; M i (V)
– ümumiləşmiş göstəriciyə (V) daxil olan i-ci göstəricisinin çəkilik parametri; i= 1,2,......., n – məhsulun keyfiyyətinin orta tarazlaşmış göstəricisinin təşkil edən göstəricilərin sayı. Ə gər çəkilik parametirləri ∑M i =l şərtini təmin edərsə, bu halda onlar çəki ə msalları adlanır. Çəkilik parametrlərinin qiymətlərini ekspert metodu ilə təyin etmək olar. Məhsulun keyfiyyət səviyyəsinin qiymətləndirilməsinin qarışıq metodu fərdi keyfiyyət göstəricilərinin məcmusu kifayət qədər böyük olduğu və hər bir göstəricisinin differensial metodla qiymətinin təhlili birmənalı cavab alınmasına imkan vermədiyi hallarda tətbiq edilir. Bu metod fərdi ə kompleks (qrup) göstəricilərinin birlikdə tətbiqinə əsaslanır və aşağıdakı əməliyyatların ardıcıl yerinə yetirilməsini nəzərdə tutur:
n Q = ∑
M i (Q) · q i (5)
j=l
M i (V) n
V = Π (q) (6)
j=l
53
- fərdi göstəricilərin müəyyən hissəsini quruplarda birləşdirmək və sonra hər qurup üçün müvafiq kompleks göstərici təyin etmək.Ayrı-ayrı mühüm göstəriciləri quruplarda birlşdirməmək də mümkündür. Bu halda onlardan fərdi göstərici kimi sonrakı təhlil zamanı istifadə etmək olar; - alınmış kompleks və ya fərdi göstəricilər məcmusu əsasında differensial metodla məhsulun keyfiyyət səviyyəsini qiymətləndirmək. Qeyd etmək lazımdır ki, məmulatların keyfiyyət səviyyəsinin qiymətləndirilməsində qarışıq metoddan nisbətən az istifadə edirlər. Müxtəlif cinsli məhsul növləri məcmusunun keyfiyyətini qiymətləndirmək üçün keyfiyyət və qüsurluluq indekslərindən istifadə edirlər. Keyfiyyət İndeksi (JK) – baxılan dövürdə buraxılmış müxtəlif cinsli məhsulların kompleks keyfiyyət göstəricisidir. Bu göstərici həmin məhsulun keyfiyyət göstəricisinin nisbi qiymətlərinin orta tarazlaşmış göstəricisinə bərabərdir və aşağıdakı düsturla təyin edilir:
burada:
Ç i – i növ məhsulun çəki əmsalı ; K i
K ib
– i növ məhsulun baza kompleks keyfiyyət göstəricisi; i= 1,2,......., n – məhsulun növlərinin sayıdır.
Çəki əmsalı öz növbəsində aşağıdakı kimi təyin edilir: n Ç i = Q
i /
Σ
Q i (8)
i=l
Q i – baxılan dövrdə i növ məhsulun qiymətidir.
n J k =
Ç i ·K i / K
ib (7)
i=l 54
Qüsurluluq indeksi (J q ) - baxılan dövürdə buraxılmış müxtəlif cinsli məhsulların qüsurluluq əmsallarının orta tarazlaşmış qiymətinə bərabər kompleks keyfiyyət göstəricisidir.Qüsurluluq əmsalı məhsul vahidinə düşən qüsurların orta tarazlaşdırılmış miqdarına deyilir.
Bu göstərici aşağıdakı düsturla təyin edilir:
n
J q = Σ Ç i · G i (9) i=l
burada:
G i – i növ məhsulun nisbi qüsurluluq əmsalıdır. Bu əmsal məhsulun istehsal keyfiyyət göstəricisidir.
Qüsurluluq əmsalı aşağıdakı kimi təyin edilir:
G = q ə
/ q ə b (10) burada:
q
- baxılan dövürdə buraxılmış məhsulun qüsurluluq əmsalının baza qiyməti;
q ə b – məhsulun qüsurluluq əmsalının baza qiymətidir. Keyfiyyət və qüsurluluq əmsalları universal göstəriciləridir. Bu göstəricilər vasitəsilə bütövlükdə müəssisənin buraxdığı məhsulun keyfiyyətini qiymətləndirmək və bir sıra illər ərzində onun dəyişməsini analız etmək olar.
Məhsulun keyfiyyətinin yüksəldilməsi üzrə tədbirlərin həyata keçirilməsi ilə bağlı olan məhsulun maya dəyərinin, mənfəətin, istehsalın renytabelliyinin, işçilərinin sayının, onların əmək haqqının, kapital qoyuluşu məbləğinin və s. planlaşdırılan dəyişiklikləri müvafiq hesablamalarla təsdiqlənməlidir.
Ə traf mühitlə qarşılıqlı əlaqə prosesi də müəssisənin keyfiyyət sahəsindəki siyasəti ilə razılaşdırılmalıdır. Öz məhsulunun keyfiyyətinin artırılması planlarında nəzərdə tutulanların təmin edilməsindən ötrü müəssisə öz tədarükçülərindən göndərdikləri xammalın, materialların, yarımfabrikatların, komplektləşdirici məmulatların, qovşaqların, ehtiyyat hissələrinin və son məhsulun digər komponentlərinin də keyfiyyətlərinin müvafiq qaydada yaxşılaşdırılması tələb etməlidir. Eyni zamanda tədarükçü – müəssisələrə də onların məhsullarının
55
keyfiyyətinin yaxşılaşdırlması üzrə hərtərəfli kömək göstərmək lazımdır. Bu kimi yardım formaları, habelə köməyin göstərilməsinə edilən məsrəflər müəssisədə məhsulun keyfiyyətinin artırılmasının planlaşdırılması işinin maddələrindən biri olmaldır.
Məhsulun keyfiyyətinin artırılması üzrə müəssisənin planının tərkibinə ayrı- ayrı göstəricilər kimi keyfiyyətin yaxşılaşdırılmasına yönəldilən bütöv tədbirlər kompleksi də daxil ola bilər.
Müəssisədə məhsulun keyfiyyətinin artırılmasının planının əsası çox vaxt aşağıdakı tədbirlərdən ibarət olur:
- ən yaxşı ölkə və xarici nümunələrin texniki səviyyəsinə və keyfiyyətinə çatmalı və ötməli;
- sertifikatlaşdırılmış məhsulun buraxılışını artırlmalı; - buraxılan məhsulun ayrı-ayrı keyfiyyət göstəricilərini yaxşılaşdırılmalı;
- rəqabət qabiliyyətliliyi olmayan məhsulu modemizə etməli, yaxud istehsaldan çıxarmalı;
- verilmiş keyfiyyət səviyyəsinə nail olmaq üzrə konkret tədbirləri işləyib hazırlmalı və tətbiq etməli və s.
Müəssisədə məhsulun keyfiyyətinin artırılmasının planlaşdırılmasının sərbəst istiqamətləri kimi adətən aşağıdakılara xüsusi fikir verilir: - məhsulun keyfiyyətinin firmadaxili (istehsal daxili) planlaşdırılması; - müəssisədə keyfiyyətin idarə olunması sisteminin tətbiqinin planlaşdırılması; - məhsuun keyfiyyətinin yüksəldilməsinin kadr təminatının planlaşdırılması; - daxili və xarici çıxdaşdan müəssisənin itkilərinin planlaşdırılması; - müqavilələrdə və kontraktlarda məhsulun keyfiyyətinin planlaşdırılması. Son illərdə buraxılan məmulatların (işlərin, xidmətlərin), keyfiyyət və istehsal sistemlərinin sertifikatlaşdırılmaya hazırlanmasının planlaşdırlması müəssisədə məhsul keyfiyyətinin yüksəldilməsinin ən mühüm istiqamətlərindən birinə çevrilmişdir.
56
Keyfiyyətin artırılmasının planlaşdırılması istiqamətlərinin məzmunu müəssisənin mülkiyyət formasından, fəaliyyətinin məqsədlərindən və təşkilat sturukturunun növündən asılı olaraq fərqlənə bilər. Məhsulun istehsalına edilən xərclərin azaldılmasının və keyfiyyətinin yüksəldilməsinin ən mühüm problemlərindən biri də daxili və xarici çıxdaş itikilərinin azaldılmasından ibarətdir. Planlaşdırma zamanı həmin amilin nəzərə alınması müəssisəyə öz ehtiyatlarına daha uğurla qənaət etmək və vəsaitləri öz inkişafına sərf etmək imkanı verər. Kiçik müəssisələrdə məhsulun keyfiyyətinin planlaşdırılması ilə peşəkarcasına məşğul olan ixtisaslaşdırılmış sturuktur bölmələri, yaxud ayrı-ayrı işçilər olmur. Nəticədə keyfiyyətin planlaşdırlması prosesinin informativ və normativ təminatı sahəsində bəzən çətinliklər meydana çıxır, metodoloji çatışmazlıqlar əmələ gəlir. Kiçik müəssisələrin məhsul keyfiyyətinin yüksəldilməsi planlarının özündə, bir qayda olaraq, məhdud miqdarda işlənib hazırlanmış göstəricilər olur və bunlar çox vaxt məhsulun tədarükünün ( xidmətlərin göstərilməsinə, işlərin icrasına) dair bağlanmış müqavilələrdən irəli gəlir. Çox vaxt müəssisələrdə keyfiyyətin artırılması məsələləri onların öz inkişaflarına dair işlənib hazırlanmış biznes planlarda da öz lazimi əksini tapmır. Elmi əsaslandırılmış yanaşma kiçik müəssisədə müstəqil sənədin – məhsul keyfiyyətinin artırılması planının işlənib hazırlanmasını tələb edir. Kiçik müəssisəyə nisbətdə onun aşağıdakı bölmələri ola bilər: 1) bütövlükdə müəssisə üçün məhsulun keyfiyyətinin artırılması üzrə plan göstəriciləri və tapşırıqları; 2) müəssisənin daxili bölmələrindən ötrü məhsulun keyfiyyətinin artırılması üzrə plan göstəriciləri və tapşırıqları; 3) məhsulun keyfiyyətinin artırılmasının material – texniki təminatı üzrə planı tədbirləri; 4) məhsulun keyfiyyətinin artırılmasının təşkilati baxımdan təminatının plan tədbirləri;
57
5) məhsulun keyfiyyətinin artırılmasının kadr təminatı üzrə plan tədbirləri. Müəssisədə keyfiyyətin artırılmasının planlaşdırlmasının son məqsədi onun fəaliyyətinin səmərəliliyinin yüksəldilməsindən ibarət olmalıdır. Məhsulun keyfiyyətinin yüksəldilməsi üzrə tədbirlərin məqsədəuyğunluğu yaxşılaşdırılmış keyfiyyət xarakteristikalarına malik yeni əmək vəsaitlərinin istehsalından və onlardan istifadə olunmasından əldə edilən iqtisadi səmərəliliyin mövcudluğu və həcmi ilə müəyyən olunur. Adı şəkilən səmərəlilik mütəxəssislər tərəfindən məlum metodika üzrə hesablana bilər. Bundan başqa, ayrı-ayrı müəssisələr üzrə məhsulun keyfiyyətinin yüksəldilməsi bağlı konkret tədbirlər işlənib hazırlanırkən lazımi göstəricilər məhsulun keyfiyyətinin yüksəldilməsi üzrə tapşırıqlarda; məhsul buraxılışının, müəssisənin texniki
inkişafının, standartlaşdırmanın, elmi-tədqiqat və təcrübə - konusturuktor işlərinin, kadr hazırlığının və s. planlarında öz əksini tapır. Məmulatların sertifikatlaşdırmaya hazırlanması üzrə tədbirlər planı müəssisədə məhsulun keyfiyyətinin yüksəldilməsinin planlaşdırılmasının əsas mərhələlərindən biridir. Bundan ötrü müəssisənin keyfiyyətli məhsulun sabit buraxılışını təmin edən lazımi ehtiyyatı və işçi heyəti olmalıdır. Keyfiyyətin artırılması sahəsində tədbirlərin həyata keçirilməsinin təmin olunmasından ötrü müəssisə rəhbərliyi ehtiyyatlardan istifadə üzrə tələbləri müəyyənləşdirməli və onu lazımi miqdarda ayırmalıdır. Həmin ehtiyatlara aşağıdakılar daxil edilə bilər: - insan ehtiyatı və ixtisaslaşdırılmış işçi heyəti; - layihə - konstruktor işləri və tədqiqatları üçün lazım olan avadanlıq; - istehsal avadanlığı; - nəzarət, sınaq və yoxlama avadanlığı; Qeyd etmək lazımdır ki, məhsulun keyfiyyətinin artırılmasının planlaşdırılması iş həcmi bir neçə illik müddət üçün nəzərdə tutulan prespektiv (mürəkkəb məhsulun hazırlanmasının böyük istehsal silsiləsi ilə) və prespektiv plan tapşırıqlarının həyata keçirilməsini, konkretləşdirilməsini və yerinə yetirilməsini nəzərdə tutan cari (məsələn, illik) plan kimi ola bilər. İllik plan
58
rüblərə və aylara bölünməklə tərtib edilir, elmi – texniki şurada müzakirə olunur, baş mühəndislə razılaşdırılır və müəssisə rəhbəri tərəfindən təsdiqlənir. Keyfiyyət sahəsində mütəxəssislərin keyfiyyətin əksər problemlərinin başa düşülməsi ilə bağlı xüsusi problemləri yoxdur. ISO 9001-2008 standartı tərəfindən daxil edilmiş validasiya, verifikasiya, monitorinq və çoxlu digər spesifik anlayışlara artıq tam aydınlıq gətirilmişdir. Ancaq standartda mübahisə doğuran elə məqamlar var ki, onlar üzrə nə vahid fikir, nə də dəqiq tövsiyə yoxdur. Məsələn: • Keyfiyyət sahəsində məqsədlərin ölçülə bilən olması; • Proseslərin məqsədlərinin təyin edilməsinin zəruriliyi və məqsədəuyğunluğu; • Proseslərin məqsədlərinin seçilməsi; • Keyfiyyət menecmenti sisteminin (KMS) proseslərinin və bütövlükdə KMS- nin məhsuldarlığı və effektivliyi; • KMS proseslərinin və bütövlükdə KMS-nin mütəmadi yaxşılaşdırılması. Göstərilən problem suallardan birincisinə baxaq. Keyfiyyət sahəsində məqsədlərin ölçülə bilən olmasının müxtəlif anlamlarda qəbul edilməsi və bu məqsədlərin rəhbərlər və menecerlər tərəfindən bəzən
düzgün formalaşdırılmamasının kökündə keyfiyyət anlayışının genişliyi, mürəkkəbliyi dayanır. Təsadüfi deyil ki, Edvard Deminq, Cozef Curan, Filip Krosbi, Armand Feyqenbaum, Kaory İsikava, Geniti Taquti kimi böyük alimlərin də konsepsiyalarında (şək.1) keyfiyyətə və onunla bağlı mühüm məqamlara fərqli yanaşmalar mövcuddur. Keyfiyyətin idarə olunmasına vahid yanaşmanı təbliğ edən ISO 9001-2008 standartının özündə də keyfiyyət sahəsində məqsədlərlə bağlı kifayət qədər aydınlıq yoxdur. Məsələn, ISO 9001-2008 standartının 5.4.1 bəndinin tələblərinə görə təşkilatın rəhbərliyi məhsulun keyfiyyətinin tələblərə uyğunluğunu təmin etmək üçün təşkilatın uyğun bölmələri və səviyyələrinin keyfiyyət sahəsindəki məqsədlərini düzgün müəyyənləşdirməlidir. Təşkilatlarda keyfiyyət məqsədləri ölçülə bilən və keyfiyyət sahəsindəki siyasətə uyğun olmalıdır. Lakin standartın özündə bu məqsədlərin ölçülməsi ilə bağlı dəqiq və geniş izahat verilmədiyindən, həmçinin hər hansı bir nümunə göstərilmədiyindən mütəxəssislər qeyd olunan
59
məqsədlərin nədən ibarət olduğunu müəyyənləşdirərkən, yalnız öz təcrübə və biliklərinə arxalanmalı olurlar. Proses yanaşması terminologiyasına əsaslanaraq ölçülə bilən məqsədlərin özündə nəyi ehtiva etdiyini və mütəxəssislər tərəfindən necə başa düşüldüyünü nəzərdən keçirək. ISO 9001-2000-in bu baxımdan əsas qüsuru “ölçmə” anlayışına standartda iki fərqli yanaşmanın mövcud olmasıdır. ISO 9001-2008 standartına görə bir tərəfdən ölçmə - metroloci xarakteristikalara malik ölçmə avadanlıqlarından istifadə edilməklə aparılır. Digər tərəfdən isə ölçmə-kəmiyyətin qiymətini müəyyənləşdirmək üçün əməliyyatların məcmusudur və bu halda ölçmənin nəticəsi həm də riyazi düsturlara görə hesabatın nəticəsi və istənilən şəkildə (məsələn, bal şə klində və ya linqvistik dəyişənlərin “yaxşı”, “əla”, “kafi”, “pis” və s. qiymətləri ilə) qiymətləndirmə kimi başa düşülə bilər. Keyfiyyət sahəsində məqsədlərin ölçülə bilən olmasının nə demək olduğunu başa düşmək üçün “keyfiyyət sahəsində məqsədlər” anlayışına diqqət yetirək. Standartın tələbinə görə “keyfiyyət sahəsində məqsədlər - əldə olunan və ya keyfiyyət sahəsində can atılan məqsədlərdir ”. Məqsədə nail olmanın əsas göstəricisi həyata keçirilən tədbirlərin müvafiq nəticələr verməsidir. Beləliklə, məqsədə çatmanın yoxlanılma (nəzarət, qiymətləndirmə) imkanının mövcudluğu onun ölçülə bilən olmasını mümkün edir. Daha dəqiq desək, keyfiyyət sahəsində nail olunması (nail olunma dərəcəsi) yoxlanıla bilən məqsədi ölçülə bilən məqsəd hesab etmək olar. İndi belə bir suala cavab tapmaq lazımdır: əldə olunmasını yoxlaya (nəzarətdə saxlamaq, qiymətləndirmək) bilmək üçün keyfiyyət sahəsində məqsəd necə təqdim olunmalıdır? Keyfiyyət sahəsindəki məqsədi iki halda ölçülə bilən hesab etmək olar: • Məqsəd - (aşkar və ya qeyri aşkar şəkildə) “göstəricinin məqsəd qiyməti” adlanan hər hansı göstəricinin qiyməti ilə təqdim edilmişdir (birinci qrupun məqsədi); • Məqsəd - müddətində baş verməli olan hadisədən ibarətdir (ikinci qrupun məqsədi). 60
Birinci qrupun məqsədlərini üç növə ayırmaq olar: mütləq, nisbi və müvəqqəti (müddət üzrə) məqsədlər. Yüklə 0,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|