2.1 Müəssisənin mühasibat uçotunun və uçot siyasətinin auditinin
təşkili problemləri
Mühasibat uçotunun təşkili və aparılması metodologiyasının auditi aparılar-
kən ilk növbədə müəssisənin “Mühasibat uçotu haqqında” Azərbaycan Res-
publikasının 24 mart 1995-ci il tarixli Qanunun, Aəzrbaycan Respublikası Maliyyə
Nazirliyınin 20 sentiyabr 1995-ci il tarixli, İ-94 saylı əmri ilə təsdiq edilmiş
“Müəssisələrin mühasibat uçotunun hesablar planı və onun tətbiqinə dair təlmınat”
və digər mühasibat uçotuna aid olan metodoloji normativ sənədlərin yerinə
yetrilməsi prinsipiəri müəyyən olunmalıdır. Onu da nəzərə almaq lazımdır ki,
mövcud olan qanunvericiliyə gorə Azərbaycan Respublikasının ərazisində
mənfəətlə, yaxud mənfəətsiz işləmək məqsədilə sahibkarlıq fəaliyyəti və ya başqa
fəaliyyətlə məşğul olan, hüquqi şəxs sayılan, yaxud hüquqi şəxs sayılmayan
tabeçiliyindən və mülkiyyət formasından asılı olmayaraq fəaliyyət göstərən bütün
müəssisələr mühasibat uçotu aparmağa borcludurlar. Müəssisənin mühasibat
xidmətini onun müstəqil struktur bölməsi (idarə, şöbəsi) olan və bilavasitə
müəssisənin rəhbərinə tabe olan mühasibatlıq, mərkəzləşdirilmiş, sərbəst
mühasiblər, müqavilələr əsasında cəlb edilmiş mühasiblər həyata keçirə bilər.
Mühasibat işlərinə rəhbərlik həmin bölmənin rəhbəri və ya baş mühasib tərəfindən
29
həyata keçrilir. Müəssisənin baş mühasibinin tə’yin olunması və azad olunması
müəssisə direktoru tərəfindən aparılır.
Auditor yoxlama dövründə müəssisədə istifadə olunan mühasibat uçotunun
forması müəyyənləşdirilir. Nəzərə alınmalıdır ki, istifadə olunan uçot forması
müəssisənin özü tərəfindən müəyyən olunur. Auditor mühasibat uçotu yazılışları
üzrə bütün əməliyyatların uçotda əks olunması qaydalarını bilməlidir. Auditor onu
da bilməlidir ki, mühasibat uçotu müəssisənin əmlakının, öhdəliklərinin,
kapitalının, dövrüyyə vəsaitlərinin və ümumiyyətlə, bütün təsərrüfat-maliyyə
fəaliyyətinin natural göstəricilər əsasında, pul ifadəsində, fasiləsiz, başdan-başa,
sənədləşdirilmiş və mühasibat registirlərində qarşılıqlı əlaqələndirilmiş bütün
təsərrüfat əməliyyatlarının mühasibat hesablarında ikili yazılış üsulu ilə yığılması
və qaydaya salınması sistemini özündə əks etdirir.
Mühasibat uçotunda əks etdirilməsi zəruri olan uçota qəbul edilmiş ilkin
sənədlərdəki məlumatlar Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Nazirliyi tərəfindən
təklif edilmiş, yaxud nazirlik və baş idarələr tərəfindən ümumi prinsiplərə riayət
edilməklə işlənib hazırlanmış uçot rekstirlərində yığılır və sistemləşdirilir.
Auditor müəssisədə aparılan təsərrüfat əməliyyatlarının mühasibat uçotunda
doğru, düzgün və etibarlı əks olunmasını müəyyən edir. Bunların
müəyyənləşdirilməsində auditin təşkilində və fəaliyyətində problemlərin yaranması
aşağıdakı göstərilən səbəblər əsasında olur:
– müəssisə mühasibatlığı işçilərinin funksional vəzifələrinin yerinə yetirilmə-
sinə dair təminatın tərtib olunmaması
– hər bir mühasibat işçisi üçün konkret vəzifə bölgüsü və uçot əməliy-
yatlarının yerinə yetirilməsi qrafikinin müəyyən olunmaması;
30
– mühasibat uçotu əməliyyatlarının icra olunması üzrə sənəd dövrüyyəsinin
müəyyən olunmaması;
– mövcud olan əmlakın hərəkəti, onlardan istifadə olunması üzərində
nəzarətin təmin olunmaması;
– mühasibat uçotu prinsipləri və standartlarının yerinə yetrilməsi üzərində
nəzarətin təmin olunmaması;
– müəyyən olunmuş vaxtlarda müəssisə əmlakının invertarlaşdırılmasının
aparılmaması, onun nəticələri, sənədləşdirilməsi və nəticələrin mühasibat uçotu
göstəriciləri ilə müqayisə olunmaması
– mühasibat uçotunun təşkilinin mövcud olan əmlakın qorunub saxlanmasına
cavab verməməsi, əmlak və pul vəsaitinin mənimsənilməsi hallarının qarşısının
alınması ilə əlaqədar olaraq tədbirlər görülməməsi;
– tərtib olunmuş illik mühasibat (maliyyə) hesabatında əks olunmuş gös-
təricilərin mühasibat uçotu yazılışlarına uyğun olmaması və sairə.
Auditor müəssisədə mühasibat uçotunun təşkilini yoxlayarkən daxili nəzarət
xidmətlərınin işi ilə ətraflı tanış olmalı və bu sahədə görülən işlər və buraxılan
nöqsanlan müəyyən etməlidir.
Mövcud olan qanunvericiliyə görə mühasibat uçotunun təşkilinə müəssisə
rəhbəri cavabdehdir. Müəssisənin rəhbəri mühasibat uçotunun düzgün aparılması
üçün lazımi şəraitt yaradır, xidmətlərin işçiləri tərəfindən hazırlanan uçot
sənədlərinin və məlumatlarının vaxtında və düzgün tərtib və təqdim edilməsi işində
tələblərin yerinə yetrilməsini tə’min edir və uçot üzrə normativ sənədlərin
tələblərinə riayət edir.
31
Müəssisənın baş mühasibi bütün mühasibat uçotu standartlarının və uçota aid
olan normativ sənədləri rəhbər tutaraq mühasibat uçotunun ümumi prinsiplərinə
riayət edliməsinə nəzarət etməlidir.
Mühasibət uçotunun təşkilinin auditi aparılarkən müəssisə təsərrüfat-maliyyə
fəaliyyətini mühasibat uçotunda əks olunmuş göstəricilərin doğru, düzgün və
etibarlı olmasını müəyyən etmək üçün auditor test-audit formasından da istifadə
elə bilər. Son illərdə bu forma bir sıra ölkələrdə audit yoxlamalarda tətbiq olunur.
Bu formanın mənası ondadır ki, auditor yoxlamanı başlamazdan qabaq, auditin
məqsədinə uyğun olaraq suallar hazırlayır və həmin sualları müəssisənin mühasibat
işçiləri, rəhbərliyi, bölmə rəhbəri arasında həmin sualları yayır və onlardan
müəyyən formada cavablar toplayır. Bunda əsas məqsəd müəyyən olunmuş
nöqsanların aradan qaldırılmasından ibarətdir.
Belə aparılan “test-auditi” suallarında müəssisə mühasibat uçotunun təş-
kilində və daxili şəraitdə mövcud olan əməliyyatlara aid suallar əhatə olunur, Bu
formada aparılan audit nəticəsində mühasibat uçotunun təşkili və daxili auditlə
əlaqədar müsbət və zəif cəhətlər müəyyənləşdtrilir.
“Mühasibat uçotu haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununda müəyyən
olduğuna görə xarici investisiyalı müəssisələr istisna olmaqla bütün müəssisələr
rüblük və illik mühasibat hesabatı tərtib etməlidirlər. Bu birbaşa müəssisənin
mühasibat uçotunda auditinin təşkilində yaranacaq problemlərin qarşılanmasına
kömək edir.
Mühasibat (maliyyə) hesabatı mülkiyyətçilərə, dövlət vergi, Statislika orqan-
larına və Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyi ilə müəssisənin fəaliyyətinin
ayrı-ayrı tərəflərinin yoxlaması və müvafiq hesabatların alınması həvalə edilmiş
digər dövlət orqanlarına təqdim olunmalıdır.
32
Müəssisələrin maliyyə (mühasibat) hesabatlarının başqa ünvanlara göndəril-
məsi təsisedici sənədlərə və ya Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyində
nəzərdə tutulduqda həyata keçririlir. Auditor mühasibat (maliyyə) hesabatının
auditini apararkən xüsusilə “Mühasibat uçotu haqqında” Azərbaycan
Respublikasının Qanununun mühasibat uçotunun təşkili məsələlərinə dair
tələblərin yerinə yetrilməsinə xüsusi diqqət verməlidir. Tələblərə diqqətin
yetirilməməsi müəssisənin mühasibat uçotu və siyasətində auditin təşkili
problemlərinə gətirib çıxarır. Bu problemlərin yaranma səbəblərini aşağıda
göstərək:
1. Müəssisə əmlakının, öhdəliklərinin və bütün əməliyyatlarının mühasibat
uçotunu və Qanun əsasında işlənib hazırlanmış mühasibat uçotu standartlarına
uyğun olmadan apardıqda, mühasib uçotunun hesab planına və başqa normativ
sənədlərə uyğun mühasibat uçotu hesablarında qarşılıqlı əlaqədə ikili yazılış üsulu
ilə aparılmadıqda
2. Mühasibat uçotunun aparılmasında hesabat dövrü ərzində ayrı-ayrı
təsərrüfat əməliyyatlarını uçotunda düzgün əks etdirmədikdə, əmlakın qiymətləndi-
rilməsi zamanı təsərrüfatçılıq şəraitindən asılı olaraq qəbul edilmiş uçot siyasətinə
və Qanuna uyğun hazırlanmış mühasibat uçotu slandartları və uçota dair başqa
normativ sənədlərin tələblərinə əməl olunmadıqda, keçən dövr ilə müqayisədə uçot
siyasətindəki dəyişikliklər mühasibat hesabatında izah edilmədikdə.
3. Hesabat dövründəki (ay,rüb, il) mövcud əmlakın, öhdəliklərin, kapitalın,
hesablaşmaların və digər sərfətlərin invertarizasiyanın nəticələri uçotda tam və
düzgün əks etdirilmədikdə. Bütün təsərrüfat əməliyyatlarının ardıcıl olaraq uçot
registirlərində düzgün, xronoloji qeydiyyatı təmin edilmədikdə.
4. Gəlir və xərclər hesabat dövrünə düzgün aid edilmədikdə. Uçotda cari xərc-
lərin isıehsala (tədavül xərclərinə) və kapital qoyluşlarına ayrılması dürüst mü-
33
əyyənləşdirilmədikdə. Hər ayın biri tarixinə analitik uçot hesablarının məlumatları
ilə üzləşdirilərək onların bərabərliyi və düzgünlüyü müəyyənləşdirilmədikdə.
5. Mühasibat uçotunun əsas vəzifəsi maliyyə, bank, vergi orqanları, inves-
torlar, malsatanlar, malalanlar, kreditorlar, dövlət orqanları və digər marağı olan
təşkilatlar və şəxslər tərəfindən operativ rəhbərlik və idarəetməni həyata keçirmək,
təqdim ediləcək maliyyə (mühasibat) hesablarının tərtibi üçün, həmçinin
müəssisənin təsərrüfat prosesləri və maliyyə-təsərrüfat fəaliyyəti haqqında zəruri
olan məlumatları tam və düzgün formalaşdırılmadıqda. Maliyyə-təsərrüfat
fəaliyyətindəki mənfi halların qarşısını vaxtında almaq, təsərrüfatdaxili ehtiyatları
aşkara çıxarmaq və onları səfərbər etməkdir.
6. Müəssisədə mühasibat uçotunun təşkilinə müəssisə rəhbəri cavabdehdir.
Müəssisənin rəhbəri mühasibat uçotunun düzgün aparılması üçün lazımi şərait
yaratmadıqda, uçotla əlaqədar olan bütün bölmələrinə, xidmətlərin işçiləri
tərəfindən hazırlanan uçot sənədlərinin və məlumatların vaxtında və duzgün tərtib
və təqdim edilməsi işində tələblərin yerinə yetrilməsini təmin etmədikdə və uçot
üzrə normativ sənədlərin tələblərinə riayət etmədikdə.
7. Mühasibat uçotunun təşkili, aparılması, uçot siyasətinin formalaşması,
daxili mühasibat hesabatı, inventarizasiya qaydası, əmlak və öhdəliklərin qiy-
mətləndirilməsi üsulları və s. barədə müəssisə rəhbəri daxili əmrlər, qərarlar, qay-
dalar və s. hazırlamadıqda. Bu zaman o, mühasibat uçotunun təşkilatı formasını,
sənəd dövriyyəsi qaydasını və uçot məlumatlarının texnoloqiyasını təyin etməyir,
daxili uçot və hesabat sistemini işləyib hazırlamayır, mühasibat uçotunun məqsə-
dini həyata keçirmək üçün vacib olan təsərrüfat əməliyyatları üzərində
qaydasını, sənədlərə imza etmək hüququ olanları və s. müəyyən etməyir.
8. Müəssisənin mühasibat xidmətinə baş mühasib rəhbərlik edir. Baş mühasib
və mühasibat xidmətinin rəhbəri müəssisə tərəfindən həyata keçrilən bütün
təsərrüfat əməliyyatlarının mühasibat uçotu hesablarında düzgün əks etdirilməsini,
34
ona nəzarəti, operativ məlumatların təqdim edilməsini, mühasibat (maliyyə)
hesabatlarının müəyyən edilmiş müddəttərdə tərtib və təqdim edilməsini, digər
bölmə və xidmət sahələri ilə birlikdə təsərrüfatdaxili ehtiyatların aşkara çıxarılması
və səfərbər edilməsi məqsədilə mühasibat uçotu və hesabatın məlumatları üzrə
müəssisənin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin iqtisadi təhlilini həyata keçirliməsini
təmin etmədikdə. Auditorun tərtib etdiyi proqramaya uyğun olaraq müəssisənin
bütün təsərrüfat-maliyyə fəaliyyəti üzrə yoxlamalar aparılmadıqda mühasibat
(maliyyə) hesabatının düzgünlüyü və etibarlılığını qiymətləndirməyə şərait
yaranmayır.
Bununla əlaqədar auditor Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin illik
mühasibat (maliyyə) hesabatının həcmi üzrə müəyyən olunmuş hesabat formalarını
yoxlamaqla, hesabat nəticələrini müəyyənləşdirir. Auditor yoxlaması ilə əlaqədar
müəssisənin balansı, maliyyə nəticəiəri haqqında hesabat, əmlakın hərəkətinə dair
hesabat, pul vəsaitinin hərəkətinə dair hesabat, müəssisə balansına əlavə, illik
hesabatı izahatlı arayış müvafiq normativ sənədlərlə qüvvədə olan digər hesabat
formaları və sair hesabatlar yoxlanarkən auditor qanunvericiliklə müəyyən
olunmuş normativ sənədlərlə yanaşı aşağıdakı informasiya mənbələrindən istifadə
edə bilər:
– müəssisə təsərrüfat maliyyə fəaliyyəti ilə əlaqədar olan hesabat formaları;
– illik hesabatın tərtib olunması ilə əlaqədar olan inventarlaşdırma məlumat-
ları;
– sintetik və analitik hesablarda əks olunmuş mühasibat uçotu yazılışları və
sair.
Audit aparılarkən hesabat ilinin sonuna olan dövr üçün müəssisə balansının
bütün maddələri, əvvəldəki keçirilən inventarlaşma nəticələri əsasında əsaslı
35
şəkildə yoxlanmalıdır. Mühasibat uçotu yazılışlarda bütün səhvlər və nöqsanlar
müəyyən olunmalı və aid olan uçot yazılışlarında lazımi düzəlişlər aparılmalıdır.
Auditor balans maddələrinin düzgün qiymətləndirilməsini yoxtamalı və ba-
lansa əlavə olunmuş maliyyə nəticələrinin, kapitalın hərəkətinın, pul və satışın
hərəkəti və digər hesabatların uçot göstəricilərinə uyğunluğunu müəyyən etməlidir.
Bundan sonra auditor mühasibat uçotu analitik və sintetik hesablarında əks
olunmuş məlumatları yox-lamalı və həmin göstəricilərin hesabat formalarında əks
olan göstəricilərə uyğunluğu müəyyən olunmalıdır. İilik hesabatlar yoxlanarkən
rüblük hesabatlar da yoxlanmalı və onların bir-birinə uyğunluğu müəyyən
olunmalıdır. Nəzərə almaq lazımdır ki, rüblük mühasibat hesabının məzmunu və
tərkibində illik hesabat göstəricilərindən fərqiər müəyyən oluna bilər. Belə halda
auditor rüblük və illik hesabatların tərtib olunması qaydaları ilə əlaqədar olan
məlumatlardan istifadə etməlidir
Uçot siyasətinin hazırlanması zamanı özünün strateji inkişaf baxımından
təsərrüfat subyekti optimal son nəticələrə nail olmağa imkan verəcək siyasətin
formalaşdırılmasına səy göstərir. Uçot siyasətinin seçilməsindən öncə aşağıdakı
analitik işlər görülməlidir:
– Müəssisənin cari maliyyə vəziyyətinin təhlili;
– Müəssisənin uçot siyasətinin bu və ya digər aspektinə təsir edən mövcud
qanunvericilikdə və digər normativ aktlardakı dəyisikliklərin təhlili;
– Növbəti maliyyə ilində təsərrüfat subyektinin strategiyasının və inkişaf
perespektivinin qiymətləndirilməsi;
– Uçot siyasətinin təmin edə biləcəyi aparıcı məqsədlərin müəyyən edilməsi;
– Mühasibat uçotunun aparılmasının mövcud üsul və metodlarının təhlili və
təsərrüfatçılığın konkret şəraitində onların tətbiqinin səmərəliliyinin
qiymətləndirilməsi;
36
– Müəssisənin strateji vəzifələrinin yerinə yetirilməsinə, o cümlədən onun
maliyyə sabitliyinin yüksəldilməsinə şərait yaradan daha səmərəli uçot
metodlarının müəyyən edilməsi;
– Mühasibat uçotunun aprılması ilə baglı problemli məsələlərin müəyyən
edilməsi. Yoxlama zamanı auditor uçot siyasətinin mövcud qanunvericiliyə
uygun omasına, onun bütün struktur bölmələri tərəfindən tətbiq edilməsnə diqqət
verməlidir.
Uçot siyasətinin formalasdırılması zamanı aşağıdakı mütləq tələblər
gözlənilməlidir:
– Bütün təsərrüfat faktlarının ilkin sənədlərdə və mühasibat uçotu
registlərində əks etdirilməsinin tamlıgı;
– Müəssisənin seçdiyi mühasibat uçotunun aparılması üsul və metodlarının
qanuniliyi, təsərrüfat fəaliyyəti aktlarının uçotda əks etdirilməsi qaydasının
mövcud qanunvericiliyə uygunlugu;
– Analitik və sintetik uçot məlumatlarının ziddiyətli olmaması;
– Təsərrüfat fəaliyyəti aktlarının uçotda əks etdirilməsində məzmunun forma
üzərində üstünlüyü;
– Dürüstlük - maliyyə fəaliyyətinin dürüst aralıq və son nəticələrinin
formalasdırılması;
– Səmərəlilik – təsərrüfat fəaliyyəti şəraitindən asılı olaraq mühasibat
uçotunun rasional və səmərəli aparılması.
Yoxlama zamanı nəzərə amaq lazımdır ki, müəssisənin uçot siyasəti uçot
prosesinin bütün aspektlərini metodiki və təskilati-texniki tərəfinin əhatə
etməlidir.
Metodiki aspekt – mühasibat uçotunun aprılması üzrə müəssisənin seçdiyi
konkret üsul və metodlar; Təskilati-texniki aspekt – mühasibat xidmətinin
qyrulması sistemi, daxili təərrüfat uçotunun, hesabatının və nəzarətin təskili, uçot
informasiyalarının işlənməsi texnologiyası. Auditor uçot siyasətinin tərtib
edilməsinin düzgünlüyünü yoxlayır. Müəssisənin uçot siyasəti yeni hesabat ilinin
37
əvvəlində təsdiq edilir. O, müəssisə rəhbərinin əmri kimi və ya müvafiq əmrə
əsasən uçot siyasəti üzrə qayda kimi rəsmiləşdirilə bilər.
Dostları ilə paylaş: |