Xxi аср: фан ва таълим масалалари

www.sharqjurnali.uz 

                                                                                                                                

2

 

-  “Yalpi ichki mahsulotning aholi jon boshiga toʻgʻri kelishi”  (“GDP per 

capita”) usuli;   

-  1990-yilda    AQSH  tomonidan  ishlab  chiqilgan  “Inson  taraqqiyoti 

indeksi” (“Human Development Index”) usuli. U tugʻilishda umr koʻrish 

davomiyligi, ta’lim sifati va daromad koʻrsatkichlarini oʻz ichiga oladi; 

-  Buyuk  Britaniyaning  Leysester  universituti  psixologlari  tomonidan 

ishlab  chiqilgan  “Hayot  indeksidan  qoniqish”  (“Satisfaction  With  Life 

Index”)  usuli.  Bu  usul  odamlardan  toʻgʻridan  toʻgʻri  ular  oʻzlarining 

sogʻligi, boyligi va ta’limidan qay darajada mamnun ekanliklari haqida 

so’rashni oʻz ichiga oladi.  

Bundan tashqari oʻrtacha umr koʻrish, sogʻlikni saqlash, aholi savodxonligi, 

ijtimoiy himoya, inson erkinligi kabi koʻrsatkichlaridan ham foydalaniladi. Hozirgi 

kun  iqtisodiyotida  eng  koʻp  qoʻllaniladigan  oʻlchov  bu  aholi  jon  boshiga  toʻgʻri 

keluvchi  yalpi  ichki  mahsulot  (YaIM)  ni  hisoblashdir.  Bu  murakkablashmagan 

lekin,  fundamental  ma’lumot  jihatidan  tushunish  va  hisoblash  oson  boʻlgan  usul 

sanaladi.  Bu  usulda  xalqaro  taqqoslashlarni  amalga  oshirishda  aholi  jon  boshiga 

toʻgʻri  keluvchi  YaIM  koʻrsatkichlarini  umumiy  valyutaga  keltirish  orqali 

hisoblash muhim hisoblanadi, masalan, AQSH dollarida hisoblash qabul qilingan. 

Chunki  turli  valyutalarda  hisoblangan  taqqoslashlar  tafovutlarni  yaqqol  koʻrishda 

qiyinchilik tugʻdiradi.  

Aholi jon boshiga toʻgʻri keluvchi mahsulot qiymatini bir umumiy pul birligiga 

keltirish  zarur,  aks  holda,  buning  ortidagi  ma’lumot  valyuta  kursi  tufayli  buzib 

koʻrsatilishi  mumkin.  Mukammal  boʻlmagan  valyuta  bozorlari  ba’zi  pul  birliklari 

qiymatini  haddan  tashqari  koʻp  baholaydi,  boshqalarini  esa  aksincha  boʻlishi 

mumkin.  Ba’zi  mamlakatlarda  YaIM past,  lekin  yashash  arzonroq  boʻlishi  mumkin. 

Ming dollar kambagʻal mamlakatlarda boy mamlakatlarga nisbatan koʻproq mahsulot 

va  xizmatlarni  sotib  olish  bilan  birga  kambagʻal  mamlakatning  pul  birligini  joriy 

valyuta  kursida  past  baholanadi.  Shu  sababli,  agar  dollar  boshqa  mamlakatning  pul 

birligiga  xarid  qobiliyati  pariteti

1

  (XQP)  asosida  valyuta  kursi  orqali  hisoblansa, 

YaIM ancha aniqroq boʻladi.  

                                                           

1

 Xarid qobiliyati pariteti – ikki (yoki bir nechta) valyuta valyuta oʻrtasida muayyan tovarlar va xizmatlar toʻplamini 

xarid etish quvvatlari nisbatini boshqa mamlakatlarning pul birliklarida ifodalangan bir mamlakat pul birligining xarid 

quvvati nimaga teng ekanligini koʻrsatadi. 

---

“XXI аср: фан ва таълим масалалари” илмий электрон журнали. №3, 2018 йил