Falsafa yaxlit ilmiy bilim tizimini tashkil etib, muayyan fundamental qoidalarning yig’indisiga
asoslanadi. Bu qoidalar bir-biri bilan uzviy bog’liq bo’lgan quyidagi uch turkum, yirik muammolarni
1. Borliq va uning rivojlanish muammolari. Borliq — mavjudotni ifodalovchi tushunchadir. U murakkab va
ko’p qirralidir. Moddiy borliq, ideal borliq, inson borlig’i va hokazolar shular jumlasidandir.
Borliq, uning kelib chiqishi va rivojlanish qonuniyatlarini falsafiy mushohada qilish insonni doimo
qiziqtirib kelgan va hozir ham qiziqtirib kelmoqda. Borliqni ilmiy izohlash, anglashga qaratilgan xilma-
xil falsafiy yo’nalishlar va fikrlar mavjuddir. Ularni atroflicha va batafsil o’rganib chiqish insonning falsafiy
2. Falsafa fani borliq muammosi bilan bir qatorda voqelikning eng umumiy aloqadorligi va
rivojlanish qonuniyatlari, ularni inson ongida aks ettirish to’g’risidagi ta’limotidir. Narsa va
hodisalarning bir-biri bilan aloqadorligi va ularning doimiy rivojlanib turishi falsafa fanida uning asosiy
qonun va kategoriyalari sistemasida o’z aksini topadi. Demak, falsafa fani borliqdagi narsa va hodisalarning
eng umumiy aloqadorligi va rivojlanishini aks ettirish uchun qonun va kategoriya tizimini yaratadi va
uning yordami bilan inson atrofini qurshab turgan voqelikni aks ettiradi. Inson tafakkurining shakli
bo’lgan falsafiy qonun va kategoriyalar yordamida borliqni o’rganish katta falsafiy muammodir.
Falsafa — nazariy fikrlarning shakli va qonuniyatlarini ham o’rganuvchi ta’limot bo’lib hisoblanadi.
Tafakkur shakllari va qonunlari formal mantiq va falsafa fanlarida o’rganiladi.
Formal mantiq narsa va hodisalarni harakatsiz, barqaror, ziddiyatsizliqda tahlil etishni talab etadi. Unga
muvofiq, bir faqtda, bir jihatdan olingan ikkita qarama-qarshi fikrlar haqiqat bo’lishi mumkin emas.
Bundan farqli o’laroq, falsafiy tafakkurlash narsa va hodisalarni harakatda, hamma tomonlarini,
ziyadditlar birligida tahlil etishni talab etadi. Ziddiyatlarni hisobga olgan tafakkurlash mazmun va shakl,
mohiyat va hodisa, Ziddiyat va tasodif va h.q. kategoriyalar (tushunchalar) hamda falsafiy qonunlar yordamida
tahlil etilayotgan narsaning barcha tomonlarini chuqur va atroflicha bilib olish imkoniyatini yaratadi.
Empirik bilish formal mantiq qonun-qoidalari asosida fikrlash bilan kifoyalansa, nazariy bilish falsafiy
(dialektik) fikrlashni talab etadi.
3. Voqelikni bilish nazariyasi. Borliqni inson ongida aks ettirish — murakkab dialektik jarayondir.
Uni atroflicha va chuqur bilish uchun falsafa fani — in’ikos nazariyasini ishlab chiqdi. Falsafaning ini’kos
nazariyasi bilish jarayonida sub’ekt bilan ob’ektning aloqadorligi, bilishning asosiy bosqichlari va
shakllari, haqiqatga erishish dialektikasi va shunga o’xshash ko’pgina murakkab masalalarni atroflicha
anglab olishga yordam beradi. Ilmiy bilish va inson amaliyoti uchun bu katta ahamiyat kasb etadi.
YUqorida ko’rsatilgan muammolar falsafasining barcha tarixiy tiplari va yo’nalishlari markazida
turgan muammolardir. Antik davr, o’rta asr, yangi davr va hozirgi zamon faylasuflarining barchasi o’z
asarlarida borliq, uning kelib chiqishi va rivojlanishi qonuniyatlari to’g’risida, insonning borliqqa munosabati,
voqeliknint rivojlanish manbalari, uni bilish qoidalari va shu kabi murakkab falsafiy masalalar to’g’risida
turlicha fikrlar aytganlar va aytib kelmoqdalar. Bu esa, falsafaning fundamental muammolari davomiyligi
va ularning umuminsoniy qadriyatlar ahamiyatiga ega ekanligidan dalolat beradi.
4. Insonning dunyoqarashini, uning ongini falsafa qoidalariga muvofiqlashtirib shakllantirishda
jamiyat taraqqiyoti va rivojlanishi qonuniyatlarini anglab olish katta ahamiyatga ega. Jamiyatda ro’y
berayotgan iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va ma’naviy hodisalar, ularning kelib chiqishi, rivojlanish
yo’nalishlarini falsafiy anglash mazkur jarayonlarni atroflicha va chuqur mushohada etish bilan bir
qatorda, insonning ularga qanday munosabatda bo’lishini aniqlab olish imkoniyatini tug’diradi. SHuning
uchun bu masalalar ham falsafiy tahlil qilishni taqazo etadigan muammolar qatoriga kiradi.
Hozirgi davrda inson va insoniyat, ular taqdirining mushtarakligi, insonning istiqboli, fan va texnika
yutuqlaridan barcha insoniyat manfaati yo’lida oqilona foydalanish har qanday urushning oldini olish,
tabiatni muhofaza etish, ocharchilikning oldini olish, insoniyatni, uning madaniyatini saqlab qolish,
jamiyat taraqqiyotini oldindan ko’ra bilish va shu kabi masalalar ham falsafaning dolzarb muammolari
hisoblanadi.
Falsafa doirasidagi masalalar hayotdan ajralgan mavhum masalalar emas, balki, ular inson va uning
hayotidan kelib chiqadigan dolzarb, umuminsoniy xususiyatga ega muammolardir. Gegel ta’biri bilan
aytganda, falsafa — inson tafakkurida aks etgan davrdir. Falsafa fani vujudga kelgandan boshlab to hozirgi
kungacha ham hayot yuzaga keltirgan turli-tuman masalalar, insonni avvaldan qiziqtirib kelayotgan
muammolar doimo uning diqqat markazidadir.
YUqorida aytilgan fikrlardan ko’rinib turibdiki, falsafa fanining predmeti, muammolari doimo
o’zgarib, yangilanib turadi.
Dostları ilə paylaş: