O`zbekiston re spublikasi xalq ta’limi vazirligi navoiy davlat pedagogika instituti «ijtimoiy fanlar» kafedrasi

Falsafaning  ijodiy  xarakteri.  Falsafa  jamiyat  hayotining  deyarli  barcha  jabhalariga  kuchli  ta’sir 

ko’rsatgan holda, ayni vaqtda fan bilan doim yaqin aloqada ish ko’radi. U yoki bu fan qanday muayyan 

muammolarni  hal  qilishidan  qat’iy  nazar,  ular  bilan  bog’liq  jarayonlar  va  hodisalarga,  ya’ni  butun 

vaziyatga,  shu  jumladan  oxir-oqibatda  olingan  natijalarga  nisbatan  falsafiy  yondashuv  doimo  zaruriy 

shart hisoblanadi. Muayyan fan predmetiga va uning oldida turgan muammolarga nisbatan bunday keng, 

mazkur  fan  chegarasidan  chetga  chiqadigan,  bilimning  boshqa  sohalarida  erishilgan  eng  so’nggi 

yutuqlarni  ham  aks  ettiradigan  yaxlit  yondashuvsiz  fundamental  kashfiyotlar  qilish  ham,  umuman 

fanning rivojlanishiga erishish ham mumkin emas.  

O’z  vaqtida  dunyoga  nisbatan  (odatdagi,  «klassik»  fizika  doirasida  uzoq  yillar  hukm  surgan 

yondashuvlarga  qaraganda)  kengroq  yondashuv,  masalan,  A.Eynshteyn  (1879-1955)ga  dunyoning 

manzarasini  tushunishga  nisbatan  butunlay  yangicha  yondashuvni  taklif  qilish  va  avvalgi  fizikaning 

aksariyat  qoidalari  muayyan  darajadagina  haqiqiy  bo’lib  qolgan  sharoitda  klassik  (Nyuton) 

mexanikasini ham o’z ichiga olgan «Nisbiylik umumiy nazariyasi»ni ta’riflash imkonini berdi. Ammo 

tabiiy bir savol tug’iladi: bu yerda falsafa chindan ham ijodiy rol o’ynadimi? Agar ijodiy rol o’ynagan 

bo’lsa, bu nimada va qay tarzda namoyon bo’ldi? 

Umumiy  dalillarga  to’xtalmay,  shuni  qayd  etishni  o’rinli  deb  hisoblaymizki,  Eynshteyn  ongida 

o’zidan  oldingi  va  o’zi  yashayotgan  davrdagi  falsafa  g’oyalari  to’qnashdi.  Ular  mutafakkirning  butun 

ijodiy  faoliyatiga,  hech  shubhasiz,  kuchli  ta’sir  ko’rsatdi,  zero  u  ratsionalistik  falsafaning  ko’pgina 

klassiklari,  ularning  o’tmishdoshlari  va  izdoshlari  bilan  talabalik  yillaridayoq  tanishgan  edi.  «Biz 

Eynshteyn ijodiga  XX asr o’rtalarining fizik  konsepsiyalari va kelajakka  prognozlar nuqtai nazaridan, 

retrospektiv  nazar  tashlar  ekanmiz,  uni  insoniyat  ma’naviy  hayoti  katta  bir  bosqichining  yakuni  deb 

hisoblash mumkin. – Bu bosqich faqat Nyuton mexanikasi bilan boshlangani yo’q. Butun ratsionalistik 

fan  va  XVII  asr  falsafasi  uning  negizi  hisoblanadi.  Eynshteyn  asarlari  bilan  tanishar  ekansiz,  Galiley, 

Dekart,  Spinoza,  Gobbs,  Nyuton  satrlarini  beixtiyor  eslaysiz  –  ba’zan  g’oyalarning  ajabtovur 

o’xshashligiga duch kelasiz... XVII asr ratsionalistik tafakkurining nomuayyan farazlari va izlanishlari 

qanday qilib ijodiy, izchil shakl-shamoyil kasb etayotganining guvohi bo’lasiz. Bu yerda tadrijiy aloqa 

mavjudligi shak-shubhasizdir»

1

.  

Falsafiy  tasavvurlar  va  tabiiy-ilmiy  qarashlarni  farqlash  oson  ish  emas.  Biroq  falsafiy  tasavvurlar 

tabiiy-ilmiy  qarashlarga  ta’sir  ko’rsatgani,  xuddi  shuningdek  al-Xorazmiy,  al-Farg’oniy,  Ibn-Sino, 

Mirzo Ulug’bek, I. Nyuton, A.Eynshteyn kabi buyuk olimlarning ilmiy g’oyalari zamirida ularning keng 

va  teran  falsafiy  bilimlari  yotishi  shak-shubhasizdir.  Ayni  shu  sababli  ko’rsatilgan  mutafakkirlarning 

yaxlit falsafiy ta’limoti haqida bo’lmasa ham ularning jiddiy falsafiy qarashlari haqida to’la asos bilan 

so’z yuritish mumkin.  

 

 

 

 

 

                                                 

1

 Кузнецов Б.Г. Эйнштейн. Жизнь, смерть, бессмертие. – М., 1980. – 414-б.