AğASƏF İmran

Qədim və müasir təşkilatların müqayisəsi    
 
Qədim təşkilat 
Müasir təşkilat 
Böyük təşkilatların olmaması, 
nəhəng təşkilatların istisnası 
Çoxlu sayda kommerisya və qeyri-
kommersiya təşkilatları kimi böyük 
və nəhəng təşkilatların olması 
Nisbətən az sayda rəhbərlər, 
orta pilləli rəhbərlərin istisnası
Orta pilləli və ümumiyyətlə 
rəhbərlərin çoxlu sayda olması 
Qeyri-idarəçilik işindən 
seçilməyən və ayrılmayan 
idarəçilikişi 
Dəqiq ayrılmış idarəçilik qrupları, 
idarəçilik işi qeyri idarəçilikdən qəti 
ayrılmış və qəbul olunmuşdur 
Rəhbər vəzifələrin təşkilatlarda
çox vaxt irsən və ya güc yolu 
ilə tutulması 
Rəhbər vəzifələrin təşkilatlarda çox 
vaxt seçkili və səlahiyyətli şəkildə 
qanuna müvafiq olaraq tutulması 
Təşkilatlarda mühüm qərarların
qəbul olunmasına qadir olan az
sayda adamların olması 
Təşkilatlarda mühüm qərarlarının 
qəbul olunmasına qadir olan çoxlu 
sayda adamların olması 

---

14
 
 
 
Əmrə və intuisiyaya meyl 
Kollektiv və fərdi qaydada əməyə 
meyl 
 
Qərb alimləri belə hesab edirlər ki, ilk dəfə idarəetməyə elmi 
yanaşma 1911-ci ildən yaranmışdır. Məhz o vaxt, Frederik Uilson 
Teylor  özünün “Elmi idarəetmənin prinsipləri”   kitabını dərc 
etdirmişdir. Elə o vaxtdan da  menecment  ənənəvi olaraq idarəetmə 
elm kimi və müstəqil fəaliyyət  sahəsi kimi qəbul edilir. 
 Əlbəttə ki, təşkilatın məqsədinə səmərəli nail olmaqdan ötrü 
onu sistemli şəkildə idarə etmək olar. Bu konsepsiya özünün 
inkişafını tarixin uzun bir mərhələsində - XIX əsrin ortalarından XX 
əsrin 20-ci illərinə qədər keçmişdir. 
Menecmentin inkişafına əsas təkan verən qüvvə, İngiltərədə baş 
vermiş sənaye inqilabı olmuşdur. Amma idarəetmənin inkişafında və 
uğurlarında əhəmiyyətli sıçrayış  ilk dəfə Amerikada yaranmışdır. 
XIX əsrin əvvəllərində ABŞ  yeganə ölkə idi ki, orada insan özünün 
milliyyəti və mənşəyi ilə bağlı problemləri  unudaraq öz peşəsi üzrə  
iş tapa bilirdi. Öz həyat səviyyəsini yaxşılaşdırmağa çalışan 
milyonlarla avropalı  XIX əsrdə Amerikaya köçmüş və orada 
əməksevər insanlardan ibarət nəhəng işçi qüvvəsi yaratmışdılar. ABŞ 
dövləti yarandığı gündən təhsil almaq istəyənləri ciddi dəstəkləmişdir. 
Təhsil, insanlar arasında intellektual səviyyənin yüksəlməsi, müxtəlif 
sahələrdə, eləcə də biznes sahəsində və idarəetmədə üstünlük 
yaradırdı. Maraqlıdır ki, o dövrdə biznesi tənzimləyən dövlət nəzarəti 
orqanı yox idi. Sərbəstlik, iş adamlarına tam imkan verirdi ki, onlar 
öz ticarətlərinin ilkin mərhələsində inhisarçılara çevrilsinlər. Bu və ya 
digər amillər iri istehsal sahələrinin meydana gəlməsinə səbəb oldu 
ki, bu da onların elmi yolla təkmilləşdirilməsini və yeni idarəetmə 
üsullarının tətbiqini tələb edirdi. 

---

15
 
 
 
Menecment özü də, məhsuldar qüvvələrin sənaye istehsalının 
inkişaf mərhələləri kimi təkamül yolu ilə (ev təsərrüfatı formasından 
sənaye, postsənaye mərhələsinə qədər) keçmişdir. Menecmentin 
inkişaf yolu aşağıdakı ardıcıllıqla getmişdir: 
1. Mülkiyyət sahibi, həm də işçi olmuşdur; 
2. Kapital sahibi, həm də menecer olmuşdur; 
3. Kapital sahibi, menecer və digər işçilər müstəqil sosial təbəqə 
olmuş, muzdlu  menecerlər  yaranmağa  və  yayılmağa başlamışdır; 
4. Menecment elminin əsasları formalaşmağa başlamışdır; 
5. Marketinq menecmenti inkişaf etmiş, yeni-yeni menecment 
metodları yaranmışdır; 
 6.  Menecmentdə  insan amilinə geniş  yer  verilmiş,  sosial 
davranış problemi kəskin halda irəli sürülmüşdür.  
Menecmentin  təkamülündə  ayrı-ayrı  məktəblərin  və 
yanaşmaların müstəsna rolu olmuşdur. 
Yuxarıda  qeyd  etdik  ki,  menecment  bir  elm  kimi  XX  əsrin  
əvvəllərində yaranmışdır və bu tarix 1911-ci ildə sahibkar və alim 
olan Fredrix Teylorun “Elmi idarəetmənin  prinsipləri “ adlı kitabının 
nəşrindən başlanır.  
Lakin bu, heç də belə deyildir. Hələ eramızdan əvvəl 
təşkilatların mövcud olması elmə məlumdur (misal üçün, Misir 
piramidaları, Böyük Çin səddi və s. tikililər idarəetmə olmadan 
yaradıla bilməzdilər). Həm  də, idarəetmənin  bir  elm  
 kimi meydana gəlməsi amilləri,  hələ   orta   əsrlərdə  Şərq 
alimlərinin əsərlərində, dahi Nizaminin «Xəmsə»sində, Nəsirəddin 
Tusinin «Əxlaqi Nasiri» traktatında öz dərin əksini tapmışdır.  Daha 
sonralar isə, XVIII əsrin sonları və XIX əsrin ortalarındakı  İngiltərə 
sənaye  inqilabı  və  Amerikada dünya  bazarının yaranması 
menecmentin yaranmasına yox, inkişafına təkan vermişdir. 

---

16
 
 
 
Deməli, daha dəqiq desək, idarəetmə bütün tarix boyu mövcud 
olmuşdur. Amma onun təsiretmə xüsusiyyətləri - icra mexanizmi 
başqa cür olmuşdur. 
Menecment  elmi öz  inkişafına  görə aşağıdakı təkamül 
mərhələlərini keçmişdir: 
1. Elmi idarəetmə məktəbi (1885-1920); 
2. Klassik və ya inzibati idarəetmə məktəbi (1920-1950); 
3. İnsani münasibətlər məktəbi (1930-1950); 
4. Müasir idarəetmə  (kəmiyyət) məktəbi (1950-indiyədək).