İstanbul Ermeni Patrikleri ve Siyasî Faaliyetleri (1878-1923)

Ermeni Patriklik Nizamnamesinin Kaldırılması

Birinci Dünya savaşının çıkması ve Osmanlı Devleti’nin savaşa işti-

raki bilindiği gibi Türk Ermeni ilişkilerindeki en problemli dönemin 

başlangıcı olmuştur.

Avrupa’daki toprakların kaybedilmesi ve Balkan savaşlarıyla devle-

tin zayıf düşmesi kimi Ermeni çevrelerinde Balkanların ardından sıra-

nın Ermeni vilayetlerine de gelebileceğine ilişkin umut uyandırmıştır. 

Patrikhane ve Ermeni siyasi partileri “Düvel-i Muazzama”nın dikkatini 

Osmanlı Ermenilerinin üzerine çekmek için etkin faaliyete girişmiştir

75

. 

Rus  kontrolü  altında  bağımsızlıklarına  kavuşacaklarını  düşün-

müşler,  bunun  da  ancak,  Doğu  Anadolu’yu,  Rusların  işgal  etmesiyle 

gerçekleşebileceğine  inandıklarından  Ruslarla  işbirliği  yapmaktan 

çekinmemişlerdir

76

.

Bu dönemde Rusya ve Almanya’nın önderlik ettiği Doğu Anadolu 

ıslahatı konusunda da son noktaya yaklaşılması, Doğu Anadolu’nun iki 

bölgeye ayrılarak başlarına iki Avrupalı valinin atanacağının kararlaştı-

rılması, Avrupa’da Ermeniler lehine bir havanın oluşması, Ermenilerde 

bir tavır değişikliğine yol açmıştır. Rusya Maslahatgüzarı Gulkeviç ile 

Sadrazam Said Halim Paşa arasında 8 Şubat 1914’te ıslahat anlaşması 

imzalanmıştır

77

.

1914  Ağustos’unda  Birinci  Dünya  Savaşı’nın  çıkması  üzerine

78

, 

Osmanlı Devleti Doğu Anadolu’da fiili yönetimi ellerine alacak olan iki 

yabancı genel müfettişin sözleşmelerini feshetmiş ve Rusya ile yaptığı 

anlaşmaya uymaktan vazgeçmiştir. Bu durum Ermenileri yeni arayışlara 

yöneltmiştir. 

---

İSTANBUL ERMENİ PATRİKLERİ VE SİYASî FAALİYETLERİ (1878-1923)

97

İstanbul Ermeni Patriği Zaven, daha savaş başlamadan önce Ermeni 

milliyetçi-liberallerin  yayın  organı  Mşak  (Meşak)  gazetesinin  muha-

birine,  Ermeni  meselesinin  kökten  çözümünün,  bütün  Ermenistan’ın 

Ermenilerin kaderinin tarihsel olarak bağlı olduğu Rusya hükümranlığı 

altında birleşmesiyle gerçekleşeceğini belirtmiştir. Patrik, “Rusya buraya 

ne kadar çabuk gelirse bizim için o kadar iyi olur” demiştir

79

. 

Osmanlı Hükümeti, İstanbul’daki Ermeni Patriğine, savaş süresince 

yurt  içi  güvenliğin  sağlanabilmesi  yolunda  yeter  sayıda  jandarma  ve 

askeri birlik ayrılamayacağını, bu durumda Ermeniler tarafından ayak-

lanma girişiminde bulunulması halinde şiddetli önlemler alınacağını, bu 

yüzden cemaatine gerekli uyarılarda bulunması gerektiğini söylemiştir

80

.

Bu uyarıları dikkate almayan Ermeni Patriği 31 Mart 1915 tarihinde 

başkomutanlığa  bir  yazı  yazarak  Ermenilere  haksız  işlem  yapıldığını 

iddia etmiştir

81

. 

Ermeni  Patrikhanesi,  Zeytun’da  meydana  gelen  olayları  hükü-

mete,  kasıtlı  olarak  yanlış  aksettirmiştir.  Bu  durum  üzerine  4.  Ordu 

Komutanlığı  9  Nisan  1915  tarihinde  Başkomutanlığa  bir  yazı  gön-

dererek,  “Ermeni  patriğinin  olayı  anlatışı  gerçeklere  uymamaktadır. 

Eşkıyalar Zeytun’a cephane götüren bir jandarma kıtasına silahla saldır-

mışlardır. Olayın başından beri bütün gücümle yerli halkın zerre kadar 

incinmemesi ve Müslüman halkın, hatta silahlı eşkıyaya karşı bile en 

küçük bir karşılık vermemesine çalıştım. Bu amaç tam olarak sağlan-

mıştır. Patrik Efendi bunun aksini ispat edemez demiştir.

Bu  arada  Dahiliye  Nazırı Talat  Bey, Taşnak  komitesinin  tanınmış 

üyelerine ve özellikle Erzurum mebusu Vartkes Efendi’ye “Ermenilerin 

isyan ve ihtilal hareketlerine yöneldikleri takdirde çok şiddetli tedbir-

lerle karşılaşacaklarını bildirmiştir

82

. Meclis-i Mebusan reisi de komi-

telere mensup Ermeni mebuslarla konuşmuş ve bu suretle Ermeniler 

kendi rüesa-yı ruhaniye ve eşraf ve muteberanı vasıtasıyla ihtilalden vaz-

geçmeleri ve bunun zorunlu ve üzüntü verici sonuçlarından haberdar 

edilmişlerdir. 

Bilindiği  üzere  yapılan  bu  tür  uyarıların  hiçbir  etkisi  olmamış, 

Ermeniler  özellikle  Doğu  Anadolu  bölgesinde  Ruslarla  işbirliği  yap-

mışlar,  Osmanlı  birliklerini  zor  durumda  bırakmışlar,  bazı  bölgelerde 

bilfiil isyan etmişlerdir. Bunun sonucu olarak da cephe gerisinin emni-

yeti sağlamak zorunda olan Osmanlı Devleti, Ermenileri bulundukları 

yerlerden çıkararak ülkenin başka bir bölgesine yerleştirmiştir. 

---

DOÇ. DR. RECEP KARACAKAYA

98

Osmanlı  Devleti,  bu  tedbirin  devamı  sayılabilecek  başka  bir  ted-

bir daha almak zorunda kalmış, Eçmiyazin Katagikosluğu aracılığıyla 

Osmanlı  Ermenilerinin  Rusya’ya  olan  bağımlılığını  önlemek  istemiş, 

1863  tarihli  Ermeni  milleti  nizamnamesi  yürürlükten  kaldırılarak, 

“Ermeni Katagikosluk ve Patrikliği Nizamnamesi” adı altında yeni bir 

nizamname  yürürlüğe  konmuştur.  Bu  nizamname  28 Temmuz  1332 

tarihli Takvim-i Vekayi’de padişah iradesiyle birlikte yayınlanmıştır

83

. 

Otuz dokuz maddeden oluşan bu yeni nizamnamenin otuz yedinci 

maddesi  ile  1863  nizamnamesi  yürürlükten  kaldırılmış,  Mukaddime 

kısmında yer alan 1. madde ile Sis ve Akdamar Katagikoslukları bir-

leştirilmiş,  İstanbul  ve  Kudüs  Patriklikleri  bu  katagikosluğa  bağlan-

mıştır.  Ecmiyazin  Katagikosluğu  ile  bütün  ilişkiler  kesilmiş,  İstanbul 

Katagikosluğu’nun  ikametgahı  Kudüs’teki  Mar  Yakup  Manastırı 

olmuştur

84

. 

Osmanlı Devleti, bu yeni Katagikosluk ve Patriklik nizamnamesi ile 

hem Eçmiyazin’i dışarıda bırakarak Rusya’nın Osmanlı Ermenileri ile 

ilişkisini kesmeye, hem de siyasi bir nitelik almış olan “Umumi Meclis”i 

kaldırarak Ermeniler arasında fırka tartışmalarından doğan ve cemaat 

içinde patriğin otoritesini sarsan huzursuzluğu önlemeye çalışmıştır

85

. 

10  Ağustos  1916  tarihinde  Adliye  ve  Mezahip  Nezareti  bir  tezkire 

ile görevinin bittiğini Zaven Efendi’ye tebliğ etmiş, zabıta tarafından 

da  Bağdat’a  gitmesi  ve  orada  ikamet  etmesi  kendisine  bildirilmiştir. 

Daha  sonra  Zaven  Efendi’nin  Musul  vilayeti’nin  bir  kazasında  ika-

met etmesinde bir sakıncalı olmadığı Musul Valiliği’ne tebliğ edilmiş-

tir

86

. Zaven Efendi, Polis Müdüriyet-i Umumiyesi tarafın dan Bağdat’a 

gönderilmiştir

87

.