Microsoft Word xulqi ogishgan bolalar psixologiyasi
Yüklə 0,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Tushunchani ta'riflash
Bizning ta'limotimiz pryedmyeti shaxsning shunday axloqiy aspyektiki, uni og`ishgan xulq sifatida tasniflash mumkin. Og`ishgan xulq psixik fyenomyenlar qatorida o`zining shaxsiy javonini egallaydi. U psixik kasalliklar, patologik qolat, nyevrozlar, psixosomatik parokandalik va q.k. kabi ko`rinishlar qatorida mavjud. Ushbu fyenomyenlar tibbiy mye'yorlar nuqtai nazaridan “soqliq – kasallik oldi – kasallik” o`qida ko`rib chiqiladi. Shaxsning og`ishgan xulqini, bizning nazarimizda, psixopatologiya nuqtai nazaridan ko`rib chiqish ma'nosizdir. Og`ishgan xulq “ijtimoiylashuv – moslashmaganlik – yakkalanish” o`qida shaxsning ijtimoiy-psixologik maqomini aks ettiradi. Ma'lumki, maxsus adabiyotlarda “og`ishgan xulq” atamasi ko`pincha dyeviant axloq (deviatio – lotin tilida og`ishgan) sinonimi bilan almashtiriladi. Kyelgusida biz o`zaro bir-birining o`rnini to`ldiruvchi sifatida har ikkala atamani qo`llaymiz – “og`ishgan”, “dyeviant”, bunda birinchi atama aniq va o`rganilgan bo`lgani sababli afzal ko`riladi. O`rganilayotgan tushunchaning yaqqol ko`rinib turgan murakkabligiga hammadan avval uning fanlararo xaraktyeri sababdir. qozirgi vaqtda atamadan ikki asosiy mazmunda foydalaniladi. Dyeviant axloq “rasman o`rnatilgan yoki qaqiqatda ushbu jamiyatda yuzaga kyelgan mye'yorlarga mos kyelmaydigan muomala, inson harakati” [13, 257-b.] ma'nosida psixologiya, pyedagogika va psixiatriyaning pryedmyeti sifatida yuzaga chiqadi. “Inson faoliyatining ommaviy va mustaqkam shakllariga nisbatan ifodalanuvchi va rasman o`rnatilgan yoki ushbu jamiyatda qaqiqatda mavjud bo`lgan mye'yorlar va umidlarga mos tushuvchi ijtimoiy ko`rinish” [3, 7-b.] ma'nosida u sotsiologiya, huquq, ijtimoiy psixologiyaning pryedmyeti hisoblanadi. Ushbu ishda biz og`ishgan xulqni birinchi aspyektdagi afzallikda – individual faollikning ko`rinishi sifatida ko`rib chiqamiz. Tushunchani ta'riflash ko`rinishning muqim byelgilarini ajratishni ko`zda tutadi. Shaxsning og`ishgan xulqining shunday maxsus xususiyatlarini ajratish maqsadga muvofiqki, u bizga bu xulq ni boshqa fyenomyenlardan farqlashda, shuningdyek, aniq bir odamda uning mavjudligi qamda dinamikasini aniqlash zaruratida yordam byersin. 1. Shaxsning og`ishgan xulqi – bu umumqabul qilingan yoki rasman o`rnatilgan ijtimoy mye'yorlarga mos tushmaydigan axloq. Boshqacha aytganda, bu harakat mavjud qonunlar, qoidalar, an'analar va ijtimoiy buyruqlarga mos tushmaydi. Dyeviant axloqni mye'yordan og`ishgan axloq sifatida aniqlaganda shuni esda tutish kyerakki, ijtimoiy mye'yorlar o`zgaradi. Bu, o`z navbatida, og`ishgan xulqqa tarixan o`tkinchi xaraktyerni byeradi. Misol sifatida davr va davlat, chyekishga munosabatdan qat'i nazar turli narsani kyeltirish mumkin. Shubhasiz, dyeviant axloq – bu har qanday mye'yor emas, balki ushbu jamiyat uchun shu vaqtda birmuncha muqim bo`lgan ijtimoiy mye'yorlarninggina buzilishidir. 2. Shaxs va dyeviant axloq, uning namoyon bo`lishi boshqa odamlar tomonidan salbiy baholanadi. Salbiy baho jamoatchilik muqokamasi yoki ijtimoiy sanktsiya , shu jumladan, jinoiy jazo shakliga ega bo`lishi mumkin. Dastavval, sanktsiyalar istalmagan axloqning oldini olish vazifasini bajaradi. Biroq boshqa tomondan ular shaxs stigmatizatsiyasi – unga tamqa osish kabi salbiy ko`rinishga olib kyeladi. Masalan, jazo muddatini o`tab, “mye'yoriy” qayotga qaytgan odamning moslashuvdagi qiyinchiliklari yaxshi ma'lum. Insonning yangi qayot boshlashga intilishi ko`pincha atrofdagi odamlarning ishonmasligi va ularni rad etishi natijasida barbod bo`ladi. Dyeviant (giyohvand, jinoyatchi, o`z-o`zini o`ldiruvchi va q.k.) tamqasi syekin-asta dyeviant barobarlikni (o`z-o`zini qis qilish) shakllantiradi. Shunday qilib, axmoqona shuqrat xavfli yakkalanishni kuchaytiradi, ijobiy o`zgarishlarga to`sqinlik qiladi va dyeviant axloqning takrorlanishini chaqiradi. 3. Og`ishgan xulqning xususiyatlari shaxsning o`zi yoki atrofdagilarga aqamiyatli tarzda qayot sifatini pasaytirgan qolda ryeal zarar kyeltirishi hisoblanadi. Bu mavjud tartibning noturqunligi, ma'naviy va moddiy zarar kyeltirish, jismoniy zo`rlik va dard-alam yetkazish, soqligining yomonlashishi bo`lishi mumkin. Dyeviant axloq o`zining eng kyeyingi ko`rinishlarida qayot uchun byevosita xavf tuqdiradi, masalan, suitsidal axloq, zo`ravonlik jinoyatlari, “oqir” giyohvand moddalar istye'mol qilish. Zararning psixologik markyeri o`sha odamning o`zi yoki uning atrofidagilarning aziyat chyekishidir. Ushbu byelgi shaklidan – dyestruktiv yoki autodyestruktiv bo`lishidan qat'i nazar og`ishgan xulqning parchalovchi ekanini bildiradi. Bizning nazarimizda radikallik, kryeativlik va marginallik kabi yaqin ijtimoiy ko`rinishlar og`ishgan xulq bo`la olmaydi va ushbu byelgini qoniqtirmaydi. Garchi ular ham umumqabul qilingan mye'yorlardan chyeklanib, aqolining konsyervativ qolatga mayli bo`lgan qismida qashlik uyqotsa-da, bu fyenomyenlar jamiyat uchun xatardan ko`ra foydaliroqdir. Xullas, radikal moyil bo`lgan shaxslar jamiyatni tubdan yangilashni maqsad qiladilar, bu esa ularda istiqbolli o`zgarishlarga sabab bo`ladi. Kryeatorlar nostandartligi bilan farqlanib, tadqiqotchilar va ilk ochuvchilar sifatida chiqadilar. Marginallar ijtimoiy mye'yorlarning chyegaralarini kyengaytirgan qolda o`zlarini ko`pchilikka qarshi qo`yadilar. Sanab o`tilgan fyenomyenlar uyqunlashishi mumkin. Masalan, ko`pincha o`smirlar axloqi barcha uchta tyendyentsiyani o`zida aks ettiradi Pirsing, tatuirovka yoki qatto chandiq bilan ekspyerimyent o`tkazgan o`smirni, albatta, dyeviantlar guruhiga kiritish mumkin emas. Biroq gyeroin istye'mol qiluvchi o`smir qayot uchun yuqori xatarli og`ishgan xulqni yaqqol namoyish qiladi. Shunday qilib, og`ishgan xulq o`z moqiyati bo`yicha dyestruktivdir. 4. Ko`rib chiqilayotgan axloqni muqim takrorlanuvchi (ko`p marotaba yoki uzoq muddatli) dyeb xaraktyerlash mumkin. Agar yetti yoshli bola ota- onasidan so`ramay shirinliklar uchun uncha katta bo`lmagan mablaqni olgan bo`lsa, kyelgusida ijtimoiy tartibni buzmasa, ushbu axloqni og`ishgan sifatida ta'riflash odobdan bo`lmaydi. Aksincha, o`smir tomonidan sistyematik tarzda anglangan qolda pul o`qirligi sodir etilsa – bu og`ishgan xulq shakllaridan biri hisoblanadi. Boshqa tarqalgan misol: qodisalar qatorida spirtli ichimlik istye'mol qilish to`liq yo`l qo`yilgan yoki qatto foydali dyeb tan olinadi. Ushbu qoida istisno ega. Masalan, qatto bir martalik suitsidal urinish jiddiy xavf tuqdiradi va shaxsning og`ishgan xulqi sifatida baholanishi mumkin. 5. Axloqni og`ishgan dyeb kvalifikatsiya qilish uchun u shaxsning umumiy yo`nalganligi bilan muvofiqlashishi zarur. Bunda axloq nostandart vaziyatlar oqibati (masalan, jaroqatdan kyeyingi sindrom doirasidar axloq), krizisli vaziyat oqibati (masalan, yaqin odamining o`limi tufayli birinchi oy davomidagi qayqu ryeaktsiyasi) yoki o`z-o`zini muqofazalash oqibati (masalan, qayot uchun ryeal xavfning mavjudligida) bo`lmasligi lozim. 6. Og`ishgan xulqning xususiyatlaridan biri u tibbiy mye'yorlar chyegarasida ko`rib chiqiladi. U garchi patologik qolat bilan uyqunlashsa-da, psixik kasalliklar yoki patologik qolat bilan tyenglashtirilmasligi darkor. Psixik parokandalik qolida psixik kasal odamning patologik axloqiga o`rin bor. Patologik axloq tibbiy mye'yorlardan og’ishadi, birinchi darajasi tibbiy aralashuvni talab qiladi va psixiatriyada, masalan, psixik kasallarning dyeviant axloqi sifatida o`rganiladi. Patologik axloq kasallik qolati ta'siri ostida shaxsning o`z harakatlarini anglash va nazorat qilish qobiliyati aqamiyatli tarzda pasayishini nazarda tutadi. Ayni damda muayyan sharoitlarda og`ishgan xulq patologikka o`tishi mumkin. Masalan, muqtoj bo`lib qolgan axloq tizimli kasallikka o`sib o`tishi mumkin – piyonistalik, giyohvandlik. Shunday qilib, og`ishgan xulqli shaxs “soqliq – kasallik oldi – kasallik” psixopatologik o`qida istalgan joyni egallashi mumkin. 7. Og`ishgan xulqning xususiyatlaridan biri u ijtimoiy moslashmaganlikning turlicha ko`rinishlari bilan birga boradi. Ushbu axloq kasallik yoki o`limga olib kyelishi shart emas, biroq u tabiiy suratda ijtimoiy moslashmaganlik qolatini uyqotadi yoki kuchaytiradi. Moslashmaganlik qolati, o`z navbatida, shaxsning og`ishgan xulqini mustaqil sababi bo`lishi mumkin. 8. Og`ishgan xulqning oxirgi byelgisi sifatida uning ifodalangan individual va yosh-jinsiy o`ziga xosligini ta'kidlash mumkin. Og`ishgan xulq dastavval, shaxsning jamiyatda tashqi mavjudligini aks ettiradi. U “ichki” jiqatdan o`ta turli- tuman bo`lishi mumkin. Dyeviant axloqning bir xil turlari har xil odamlarda turli yoshda turlicha ko`zga tashlanadi. Odamlarning individual farqlanishi axloq sabablari, ko`rinish, dinamika shakllari, ifodalanganlik chastotasi va darajasiga daxl qiladi. Masalan, dyeviatsiya shakli va uning ifodalanganlik darajasi shaxsning og`ishgan xulqini birmuncha yaqqol tavsiflash hisoblanadi. Ular to`la byeozor ko`rinishdan shaxsning qayotiy faoliyatini total buzilishigacha o`zgartirishi mumkin. Boshqa muqim individual xususiyat odamning og`ishgan xulqni qanday– o`zi uchun byegona, istalmagan xulq sifatidami, vaqtinchalik qoniqtiruvchi yoki oddiy va maftunkor xulq sifatida qarashiga taalluqli. Shaxsning og`ishgan xulqqa munosabati (shaxsiy nuqtai nazari) ko`p qolda uning taqdirini byelgilaydi. Dyeviant axloqning yosh va jinsiy farqlanishi garchi asosiy mavzularni ko`rib chiqishda inobatga olinsa-da, bizning ta'limotimiz pryedmyeti hisoblanadi. Shuni ta'kidlash zarurki, “og`ishgan xulq” atamasini 5 yoshdan kichik bo`lmagan bolalarga nisbatan qo`llash mumkin, qat'iy ma'noda esa – 9 yoshdan kyeyin. 5 yoshdan oldin bolaning ongida ijtimoiy mye'yorlar qaqidagi zaruriy tasavvurlar bo`lmaydi, o`z-o`zini nazorat qilish esa kattalar yordamida amalga oshiriladi. Faqat 9-10 yoshidagina bolada ijtimoiy mye'yorlarga mustaqil rioya qilish qobiliyatining mavjudligi qaqida gapirish mumkin. Agar 5 yoshdan kichik bo`lgan bolalarda axloqi yosh mye'yoridan aqamiyatli tarzda oqsa, bunda uni yetilmaganlikning, asabiy ryeaktsiya yoki psixik rivojlanish buzilishining bir ko`rinishi sifatida ko`rib chiqish maqsadga muvofiqdir. Barcha yuqorida aytilganlardan kyelib chiqib, og`ishgan (dyeviant) xulq qa quyidagicha ta'rif byerish mumkin – bu shaxsning birmuncha muqim ijtimoiy mye'yorlardan oquvchi, jamiyat yoki uning o`ziga ryeal zarar yetkazuvchi, shuningdyek, uning ijtimoiy moslashmaganligi bilan birga boruvchi turqun axloqi. Ushbu ta'rif dyeskriptiv (tasviriy) xaraktyerga ega va dastavval og`ishgan xulqi mavjud bo`lgan odamlar bilan amaliy ishlashga mo`ljallangan. (Ushbu ko`rinishning kontsyeptual-tushuntirish modyeli qo`llanmaning kyeyingi bo`limlarida ko`rib chiqiladi.) Bu ta'rif aniq qollarda og`ishgan xulqni tashhis qilish, profyessional ta'sirni loyiqalash, shaxs axloqining dinamikasini va u bilan ishlash samaradorligini baholash kabi profyessional maqsadlarni amalga oshirishda yordam byerishi mumkin. Bundan tashqari, u boshqa axloqiy fyenomyenlarda dyeviant axloqni diffyeryentsiyalash imkonini byeradi. Dyeviant axloqni ko`rib chiqayotib, biz yaqqol salbiy assotsiatsiyani uyqotuvchi so`zni qo`llashga majburmiz: dyeviant, addikt, noijtimoiy va ijtimoiy xulq qa qarshi va q.k.Shu bilan birgalikda, aniq shaxs bilan ishlashda biz ongli ravishda kamsituvchi oqangli atamalardan foydalanishdan, shuningdyek, tamqa osishdan tiyilmoqimiz kyerak. Shuni esda tutish lozimki, birinchidan, axloqiy muammolar o`ta kyeng tarqalgan. Ikkinchidan, og`ishgan xulq chyegaralarini aniqlash ko`pincha murakkab. Jamiyatdagi o`zgarishlar mye'yorlarning, albatta, axloqiy dyeviatsiya turlarining o`zgarishiga olib kyeladi. Biroq mye'yorlarning o`zi va ulardan og’ishish har qanday ijtimoiy tizimning ajralmas qismidir. Binobarin, ijtimoiy darajada og`ishgan xulq – bu faqat jamiyat va shaxs orasidagi o`zaro munosabatning mumkin bo`lgan shakllaridan biri. Og`ishgan xulqni ijtimoiy ko`rinish sifatida “tugatish” eqtimoli dargumon. Bundan tashqari, maxsus ko`rib chiqishda dyeviatsiyalar jamiyat uchun mye'yoriy va foydali ekanini isbotlash mumkin, chunki unda istiqbolli o`zgarishlarni raqbatlantiradi. Individual darajada dyeviant axloq anchagina muammoli ko`rinadi, chunki shaxsning o`zi va atrofdagi odamlar qayoti uchun ryeal zarar, dyeviant shaxsning ijtimoiy muqit bilan janjali, uning ijtimoiy moslashmaganligi kabi salbiy fyenomyenlar bilan bog’liqdir. Xususan, og`ishgan xulq shaxsiy darajada – bu shaxsning dyeviant usul va qayot tarzi shaklida yuzaga chiquvchi ijtimoiy nuqtai nazari. Ma'lumki, ko`pchilik odamlar istasalar jamiyatga nisbatan o`z nuqtai nazarlarini o`zgartirishlari mumkin. Nazorat savollari va topshiriqlar 1. “Axloq” atamasining mazmunini ochib byering va inson axloqining asosiy tavsiyanomasini sanab o`ting. “Og`ishgan xulq” tushunchasini ta'riflashning myezonlari qandayq “Shaxsning moslashmaganligi” tushunchasining aqamiyatini ochib byering. “Og`ishgan xulq” va “patologik axloq” tushunchalarining o`xshash va farqli tomonlari nimadaq Og`ishgan xulq nimaq Uning byelgilari qandayq 6. Sizning nazaringizda quyida sanab o`tilganlardan qaysilari og`ishgan xulq hisoblanadi: tabak chyekish, odam o`ldirish, nikoqdagi xiyonat, gyeroin istye'mol qilish, suitsidal harakat, yolqon, bolani jismonan jazolash, gomosyeksual munosabat, myeksika syeriallariga o`ta qiziqish, kartani pulga o`ynash, sababsiz maktab darslarini qoldirish, qurolli o`qrilik, xakyerlik, syektaga kirish, qomatni korryektsiyalash maqsadida kuchdan kyetkizuvchi ochlik, qo`pollik. 7. Bir-biriga yaqin tushunchalar mazmunini ochib byering: «dyeviatsiya», «og`ishgan xulq», «ijtimoiy og’ish», «noijtimoiy axloq», «antiijtimoiy axloq», «autodyestruktiv axloq», «moslashmaganlik», «dyesotsializatsiya». Yüklə 0,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|