Microsoft Word xulqi ogishgan bolalar psixologiyasi

Og`ishgan xulq turlarining psixologik tasnifi 
 

---

Psixologik yondoshuv shaxsning og`ishgan xulqidagi alohida ko`rinishlarni 
ijtimoiy-psixologik tafovutini ajratishga asoslangan. Psixologik tasniflar quyidagi 
myezonlar asosida quriladi: 
buzilgan mye'yor turi; 
axloq va uning motivatsiyada psixologik maqsad; 
ushbu axloq oqibati va u kyeltirgan zarar; 
axloqning shaxsiy-uslubiy tavsifnomasi. 
Psixologik yondoshuv doirasida og`ishgan xulqning turli tipologiyasidan 
foydalaniladi. Ko`pchilik mualliflar, masalan,  Yu.A. Klyeybyerg axloqiy 
dyeviatsiyaning uchta asosiy guruhini ajratadi:  salbiy (masalan,  giyohvand 
moddalar istye'mol qilish), ijobiy (masalan, ijtimoiy ijodkorlik) va ijtimoiy-xolis 
(masalan, tilanchilik) [3, 50-b.]. 
Shaxs og`ishgan xulqining ko`rinishlarini tizimlashtirishning birmuncha 
to`liq va qiziqarli variantlaridan biri bizning nazarimizda S.P. Korolyenko va T. A. 
Donskix [6] ga tyegishli. Mualliflar barcha axloqiy dyeviatsiyani ikkita katta 
guruhga bo`ladilar:  nostandart va dyestruktiv axloq. Nostandart axloq 
tafakkurning yangi shakli, yangi qoyalar, shuningdyek, axloqning ijtimoiy 
styeryeotiplari doirasidan chiquvchi harakatlarga ega bo`lishi mumkin.  Bunday 
shakl garchi aniq tarixiy  sharoitlarda qabul qilingan mye'yorlardan chyetga chiqsa-
da, biroq jamiyatning kyelgusidagi rivojlanishida ijobiy rol o`ynovchi  faollikni 
ko`zda tutadi. Nostandart axloqqa misol qilib, novatorlar, inqilobchilar, 
oppozitsionyerlar, bilimning qaysidir soqasini ilk ochuvchilarni kyeltirish mumkin. 
Ushbu guruh qat'iy ma'noda og`ishgan xulq dyeb tan olinishi mumkin emas.  
Dyestruktiv axloq tipologiyasi uning maqsadlariga muvofiq tiziladi. Bir 
qolatda bu ijtimoiy mye'yorlarni  (qonuniy, ma'naviy-etik, madaniy) buzishga 
yo`naltirilgan tashqi dyestruktiv maqsadlar  va munosib ravishda tashqi dyestruktiv 
axloq.  Ikkinchi qolda – shaxsning o`zini dyezintyegratsiyaga yo`naltirilgan ichki 
dyestruktiv maqsadlar, uning ryegryessi va munosib ravishda ichki dyestruktiv 
axloq.  
Tashqidyestruktiv axloq, o`z navbatida,  ad-diktiv va antiijtimoiyga 
bo`linadi. Addiktiv axloq ryeallikdan kyetish va istalgan hissiyotni olish 
maqsadida maxsus faollik yoki qandaydir moddalardan foydalanishni ko`zda 
tutadi. Antiijtimoiy axloq mavjud qonun va boshqa odamlar huquqlarini qonunga 
qarshi, asotsial, axloqsiz-byeadab axloqlar shaklida buzuvchi harakatlardan iborat. 
Ichki dyestruktiv axloq guruhida S.P.Korolyenko va T.A.Donskix 
 
quyidagilarni ajratadilar: suitsid, konformistik, nartsissik, fanatik va autik axloq. 
Suitsid axloq o`z-o`zini o`ldirishning yuqori xavfi bilan  xaraktyerlanadi. Konfor-
mistik – individuallikka muqtoj, faqat tashqi avtorityetga yo`naltirilgan axloq. 
Nartsissik – shaxsiy buyukligi tuyqusi bilan boshqariladi. Fanatik – qandaydir 
qoya, nuqtai nazarga ko`r-ko`rona byerilgan shaklda yuzaga chiqadi.  Autistik – 
odamlar va atrofdagi harakatlardan byevosita chyegaralanganlik, shaxsiy 
fantaziyasi olamiga sho`nqiganlikda ko`zga tashlanadi 
Dyestruktiv axloqning barcha sanab o`tilgan shakllari, olimlar fikriga ko`ra, 
qayot sifatining yomonlashishi, o`z axloqiga tanqidni pasaytirish, kognitiv xatolar 
(sodir bo`lganlarni qabul qilish va tushunishda) o`z-o`zini baholash va hissiy 

---

buzilishlar kabi dyeviant myezorlarga javob byeradi. Nihoyat, ular katta eqtimol 
bilan shaxsning yakkalanib qolishigacha bo`lgan ijtimoiy moslashmasligiga olib 
kyeladi.  
Psixologik adabiyotlarda shaxs og`ishgan xulqining ko`rinishlarini 
tasniflashda boshqa yondoshuvlarni ham uchratish mumkin.   
Kyelgusida biz axloqiy og’ishlarning og`ishgan xulqning salbiy oqibatlari va 
buzilgan mye'yor ko`rinishlari kabi yetakchi myezonlarga asoslangan  shaxsiy 
tasnifimizga suyanamiz.  
Sanab o`tilgan myezonlarga muvofiq og`ishgan xulqning uchta asosiy 
guruhini ajratamiz: antiijtimoiy (dyelinkvyent) axloq, asotsial (axloqsiz) axloq, 
autodyestruktiv (o`z-o`zini parchalovchi) axloq. 
Antiijtimoiy (dyelinkvyent) axloq – bu qonun mye'yorlariga qarshi 
chiquvchi, ijtimoiy tartib va atrofdagi odamlar farovonligiga xavf soluvchi axloq.  
U qonunchilik  bilan taqiqlangan istalgan harakat yoki harakatsizlikni o`z ichiga 
oladi.  
Katta odamlar  (18 yoshdan kattalar) da dyelinkvyent axloq, ayniqsa,  o`z 
ortidan jinoiy yoki fuqarolik javobgarligi va tyegishli jazoni boshlab kyeluvchi 
qonunbuzarlik shaklida  namoyon bo`ladi.  O`smirlarda (13 yoshdan boshlab) 
dyelinkvyent axloqning quyidagi turlari ustunlik qiladi: byezorilik, mayda o`qrilik, 
o`qrilik, vandalizm, jismoniy zo`rlik, giyohvand moddalarni sotish. Bola yoshida 
(5 yoshdan 12 yoshgacha) o`zidan kichik yoshdagi bolalar va tyengdoshlariga 
nisbatan zo`ravonlik, qayvonlarga shafqatsiz munosabat, o`qrilik, mayda 
byezorilik, mulkni buzish, yondirish kabi shakllari birmuncha kyeng tarqalgan.  
Asotsial axloq – bu shaxslararo munosabatlarning tinchligiga byevosita xavf 
soluvchi, axloqiy-ma'naviy mye'yorlarni bajarishdan qochuvchi axloq. U 
tajovuzkor axloq, jinsiy dyeviatsiya (tartibsiz jinsiy aloqalar, fog’ishabozlik, 
yomon yo`lga kirish, vuayyerizm, eksgibitsionlik va boshqalar), pulga azart 
o`yinlarga tortilish, daydilik, boqimandalik sifatida namoyon bo`ladi.   
O`smir yoshida uydan chiqib kyetish, daydilik qilish, maktabga bormaslik 
yoki ta'lim olishdan bosh tortish, tajovuzkor axloq, promiskuityet (tartibsiz jinsiy 
aloqa),  graffiti (dyevorga uyatsiz xaraktyerdagi rasmlar chizish va yozuvlar 
yozish), submadaniy dyeviatsiyalar (slyeng, shramlash, tatuirovkalar) birmuncha 
tarqalgan. 
Bolalarda esa uydan qochib kyetish, daydilik, maktabga bormaslik, 
tajovuzkor axloq,  qiybat qilish, yolqon, o`qrilik, ta'magirlik (tilanchilik) kabi 
ko`rinishlarda uchraydi.  
Asotsial axloqning chyegaralari, ayniqsa, o`zgaruvchan, chunki u boshqa 
axloqiy dyeviatsiyalardan ko`ra madaniyat va vaqtning ta'siri ostidadir.  
Autodyestruktiv (o`z-o`zini parchalovchi axloq) – bu  tibbiy va psixologik 
mye'yorlardan og`ishgan, shaxsning rivojlanishi qamda umuman o`ziga xavf 
soluvchi   axloq. O`z-o`zini parchalovchi axloq zamonaviy dunyoda quyidagi 
asosiy shakllarda yuzaga chiqadi:  suitsidal axloq, ozuqaga muqtojlik, kimyoviy 
moddalarga muqtojlik (psixofaol moddalarni suiistye'mol qilish), fanatik axloq 
(masalan, dyestruktiv-diniy madaniyatga tortilish), autik axloq, viktim axloq 

---

(jabrlanuvchining axloqi), qayot uchun aniq ko`rinib xatarli faoliyat (sportning 
ekstryemal turlari, avtomobilda yurganda tyezlikni o`ta oshirish va boshqalar). 
 
O`smir yoshda autodyestruktiv axloqning xususiyati  (avvalgi shakliga 
o`xshash) uning guruhli qadriyatlar bilan bilvosita bog’liqligi hisoblanadi. O`smir 
kiritilgan guruh autodyestruktsiyaning quyidagi shakllarini tuqdiradi: 
giyohvandlikka mutye bo`lib qolgan axloq, o`z-o`zini kyesish, kompyutyerga 
boqlanib qolish, ozuqa addiktsiyalari, kamroq –  suitsidal axloq. 
Bolalik yoshida tyekish va toksikomaniyaga o`rin bor, biroq umuman 
olganda ushbu yoshdagilar uchun  autodyestruktsiya  davri kam xaraktyerlidir.  
Biz shaxs og`ishgan xulqining turli ko`rinishlari ikkita – o`ziga yoki 
boshqalarga qarama-qarshi yo`nalishli  “dyestruktiv axloq”ning  yagona o`qida 
joylashganini ko`ramiz.   
Dyestruktiv ifodalanganlikning yo`nalishi va darajasi bo`yicha og`ishgan 
xulqning quyidagi shkala bo`yicha taqdim etish mumkin:  antiijtimoiy (faol-
dyestruktiv) – proijtimoiyye (antiijtimoiy guruhlar mye'yoriga moslashgan, 
nisbatan dyestruktiv) – asotsial (passiv-dyestruktiv) –  o`z-o`zini parchalovchi 
(passiv-autodyestruktiv) – o`z-o`zini o`ldiruvchi (faol-autodyestruktiv). 
Og`ishgan xulqning alohida turlarini ajratish va ularni o`xshash byelgilar 
bo`yicha tizimlashtirish garchi ilmiy tahlil maqsadida oqlangan bo`lsa-da, shartli 
hisoblanadi.  Ryeal qayotda alohida shakllar ko`pincha uyqunlashadi yoki 
kyesishadi, og`ishgan xulqning alohida aniq qollari individual bo`yalgan va 
takrorlanmas bo`ladi.