Microsoft Word xulqi ogishgan bolalar psixologiyasi

 MUAMMOGA KIRISH 
 
1-MAVZU:  TA'LIM PRYeDMYeTI 
Ryeja 
1. Axloq shaxsning psixologik katyegoriyasi va xususiyati sifatida     
2. “Og`ishgan xulq” tushunchasini aniqlash myezonlari     
3. Tushunchaning ta'rifi 
 
Axloq shaxsning psixologik katyegoriyasi va xususiyati sifatida. 
 
Ushbu qismning asosiy vazifasi “shaxsning og`ishgan xulqi” tushunchasini 
ta'riflash hisoblanadi. Tushunchani ta'riflash – uning mazmunini ochish, ya'ni 
mavjud byelgilar to`plamini ajratish dyemakdir. Ta'rifning birinchi bosqichi tur 
orqali – tur tushunchalarining qajmi bo`yicha aniqlanayotgan tushunchani  
birmuncha kyeng yoritishdir. Og`ishgan xulq – bu hammadan avval shaxs 
axloqining allaqanday shakli, albatta, unga insoniy axloqning barcha xususiyatlari 
xos, biz ham o`z tahlilimizni aynan shuni ko`rib chiqishdan boshlaymiz. 
Psixologiyada axloq atamasidan tur va inson faolligi darajasini uning 
faoliyati, mushoqadasi, tafakkuri, muloqoti kabi ko`rinishlari bilan bir qatorda 
byelgilash uchun kyeng foydalaniladi. Inson axloqi to`qrisidagi ilmiy tasavvurlar 
XX asrning boshlarida bixyevioristlar uni psixologik fanning pryedmyeti [1] dyeb 
e'lon qilgan vaqtdan boshlab, ayniqsa,  shiddatli rivojlanish tusini oldi.  Dastlab 
axloq tushunchasi ostida shaxsning istalgan tashqi kuzatiluvchi, “raqbat – 
ryeaktsiya” sxyemasi bo`yicha ishlaydigan ryeaktsiyasini (harakatlanuvchan, 
vyegyetativ, nutqiy) tushundilar. Empirik ma'lumotlarning to`planish darajasi 
bo`yicha inson axloqining tabiati yanada chuqurlashdi. 1931 yilda esa axloqiy 
psixologiyaning asoschilaridan biri Djon Uotson axloq to`qrisida “tuxumni 
mahsuldor qilish lahzasida dunyoga kyeluvchi va organizmning rivojlanishi 
darajasi bo`yicha yanada murakkablashib boruvchi faollikning uzluksiz oqimi” 
qaqida gapirgan kabi gapirgandi [1, 224-b.]. 
Axloqning zamonaviy tushunchasi tashqi raqbatga ryeaktsiyalar to`plami 
doirasidan ancha chyetga chiqadi. Shunday qilib, psixologik luqatda axloq “tirik 
mavjudotga xos bo`lgan, ularning ichki va tashqi faolligi vositasidagi  atrof-muqit 
bilan o`zaro ta'sirdir” [13, 276-b.]. Odamning tashqi faolligi ostida har qanday 
tashqi ko`rinish: harakat, faoliyat, muomala, muloqaza, vyegyetativ ryeaktsiyalar 
tushuniladi. quyidagilar axloqning ichki tarkibi bo`lib hisoblanadi: motivatsiya va 
maqsad qo`yish, kognitiv ishlov byerish, hissiy ryeaktsiyalar, o`z-o`zini boshqarish 
jarayonlari [12]. Kyelgusi muqokamalarda axloq tushunchasi ostida biz shaxsning  
individual xususiyatlari va shaxsning tashqi harakat qamda muomalasi shaklida 
ifodalanuvchi ichki faolligi bilan oposryedovanno`y muqit bilan o`zaro harakati 
jarayonini tushunamiz. 
Ta'rifga ega bo`lgach o`rganilayotgan ryeallikning asosiy byelgilarini 
ajratishga urinamiz. Inson axloqining birmuncha muqim xususiyatlaridan biri – bu 

---

uning o`z moqiyati bo`yicha ijtimoiyligidir, u jamiyatga shakllanadi va amalga 
oshadi. Inson axloqining boshqa muqim xususiyati – bu uning nutqiy boshqaruv va 
maqsad qo`yilganligi bilan mustaqkam aloqasi hisoblanadi. Yaxlit olganda 
insonning axloqi uning ijtimoiylashuvi jarayonini – jamiyatga intyegratsiyasini aks 
ettiradi.  Ijtimoiylashuv, o`z navbatida, individual xususiyatlarni hisobga olgan 
qolda ijtimoiy muqitga moslashishni ko`zda tutadi. Moslashuv – individuallashuv 
jarayonlarining nisbati bo`yicha, shuningdyek, jamiyatda shaxs mavqyei yuzasidan 
ijtimoiy moslashuvning quyidagi variantlarini ajratish mumkin:  
radikal moslashuv – shaxsning mavjud ijtimoiy qayotda o`zgarishi orqali 
o`z-o`zini ro`yobga chiqarishi; 
gipyermoslashuv – shaxsning o`z oliy yutuqlari vositasida ijtimoiy qayotga 
ta'siri orqali o`z-o`zini ro`yobga chiqarishi; 
uyqunlashgan moslashuv – shaxsning jamiyatda ijtimoiy talablarga 
oriyentatsiyasi vositasida o`z-o`zini ro`yobga chiqarishi; 
konformistik moslashuv – individuallikni bostirish, o`z-o`zini ro`yobga 
chiqarishni  birlashish hisobiga;  
dyeviant moslashuv – mavjud bo`lgan ijtimoiy talab (mye'yor) lardan 
chiqish vositasida o`z-o`zini ro`yobga chiqarish;  
ijtimoiy-psixologik moslashmaganlik – o`z-o`zini ro`yobga chiqarish va 
moslashish jarayonlarini  blokirovkalash qolati. 
Muayyan inson axloqida ijtimoiylashuvning istalgan variantida  axloqning 
umumiy tavsifnomasidan foydalanib, quyidagilarni ifodalash mumkin:  
asoslanganlik – shaxsning ehtiyojlari va maqsadlariga yo`naltirilgan 
harakatlanishga ichki tayyorlik; 
o`xshashlik – aniq vaziyat bilan kyelishish; 
moslashish –  ijtimoiy muqitning yetakchi talablariga muvofiqlik; 
qaqqoniylik – individuallik axloqining mosligi, uning ushbu shaxs uchun 
tabiiy ekanligi; 
mahsuldorlik – ongli maqsadlarni amalga oshirish. Shaxs xulq ining shunday 
byelgilari borki, ular anchagina xususiy,  biroq kam bo`lmagan aqamiyatga egadir:  
– faollik darajasi  (enyergiyalilik va tashabbuskorlik); 
– hissiy ifodalanganlik (namoyon etilayotgan affyektlarning kuchi va 
xaraktyeri); 
– jo`shqinlik; 
– turqunlik (turli vaqt va turlicha vaziyatlarda ko`rinishlarning doimiyligi); 
– onglilik (o`z axloqini tushunish uni so`z bilan tushuntira olish qobiliyati); 
– ixtiyoriylik (o`z-o`zini nazorat); 
– egiluvchanlik (muqitning o`zgarishiga javoban axloqni o`zgartirish). 
“Axloq” turidagi tushunchaning barcha ko`rib chiqilgan tavsifnomalari  
uning “shaxsning og`ishgan xulqi” kabi turiga ham  to`la ma'noda taalluqlidir.