HÜMBƏtov hüMBƏt sərxoş oğlu

1 
2 
3 
4 
5 
6 
Əsas 
növ  
15 
84,0 ± 2,1 
86,7 ± 2,2 
Dairəvi 
44,8 
Xətvari 
yarpaq  
“----“ 
78,8 ± 1,01 
82,7 ± 1,19 
Elleps-
vari  
46,0–49,3 
Sivri 
yarpaq  
“----“ 
79,0 ± 1,34 
84,5 ± 1,35  Dairəvi  
47,5 
Enli  
yarpaq  
“----“ 
75,6 ± 1,0 
80,1 ± 1,13  Dairəvi  
46,4 
Dairəvi 
yarpaq  
- 
- 
- 
- 
- 
Uzun, 
ensiz 
yarpaq 
“----“ 
76,3 ± 1,01 
79,8 ± 1,12  Dairəvi  
46,8 

 
109
 
 
Cədvəl 5. 4 - ün ardı 
 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
Xırda 
yarpaq 
“----“ 
85,0 ± 2,61 
88,7 ± 2,18  Dairəvi  
48,7 
İti 
yarpaq 
“----“ 
82,7 ± 2,06 
85,3 ± 2,04 
Elleps-
vari 
47,3-49,0 
Sarımtıl-
yaşıl 
yarpaq  
“----“ 
70,6 ± 0,88 
75,8 ± 1,09  Dairəvi  
45,0 
Sıx 
budaqlı  
“----“ 
67,0 ± 0,74 
73,4 ± 0,97  Dairəvi  
45,5 
Seyrək 
budaqlı  
“----“ 
78,3 ± 1,03 
83,2 ±  
1,16 
Dairəvi  
48,5 
Qısa 
boylu  
“----“ 
80,3 ± 1,45 
85,1 ± 2,03  Dairəvi  
48,7 
Elastik 
gövdə  
- 
- 
- 
- 
- 
 
yarpaq  formaların  tozcuqlarının  cücərmə  qabiliyyəti  başqa 
formaların  tozcuqlarına  nisbətən    aşağıdır.Belə  ki,  bu  67,0  ± 
0,74 və 70,6  ± 0,88% təşkil edir.  
Bununla  yanaşı  tozcuqların  cücərmə  qabiliyyətinin 
boyanma  üsulu  ilə  –  asetokarmində  yoxlanılması  göstərdi  ki, 
qısa boylu, xırda yarpaq və iti  yarpaq formaların tozcuqlarının 
boyanma  qabiliyyəti  başqa  formalarla  nisbətən  11,7  –  12,9% 
çoxdur (85,1 ± 2,03-88,7 ± 2,18%) 
Beləliklə  müşahidələrimiz  göstərdi    ki,  iqlim  şəraiti  ilə 
əlaqədar  olaraq,  ən  yüksək  temperatur  şəraitində  (iyul-avqust 
aylarında) çiçəkləyən formaların tozcuqlarının cücərmə qabiliy-
yəti  hər iki üsulla yoxlanmada  daha yüksəkdir.  

 
110
 
 
Tədqiqat  zamanı  ayrı-ayrı  formaların  tozcuqlarının  forma 
və  ölçüsü  də  müəyyənləşdirilmişdir.  Formaların  tozcuqları 
əsasən dairəvi  formadadır.  Yalnız xətvari yarpaq və iti yarpaq 
formada  tozcuqlar  azca  uzunsov  –  elipsvari  formadadır.  Toz-
cuqların  diametri  formalar  üzrə  45,0  -  49,3 

 
arasında dəyiş-
ilir.  Göründüyü    kimi    tozcuqların  cücərmə  qabiliyyəti  
formalar  üzrə  fərqləndiyi  kimi    onların  ölçüləri    də  müəyyən 
dərəcədə bir-birindən fərqlənir.  
Həna populyasiyasında növdaxili dəyişkənliyin öyrənilməsi 
zamanı  ayrı-ayrı  formaların    qeyd  olunan  xüsusiyyətləri  ilə 
yanaşı  onların  ən  mühüm  əlamətlərindən  olan  100  meyvə 
qutucuğunun  çəkisi,  1000  toxumun  çəkisi,  toxumun  ölçüsü, 
toxum  qutucuqlarının  və  toxumun  rəngi,  eyni  ilə  həmin 
formalardan alınan toxumların laboratoriya şəraitində cücərmə  
enerjisi və qabiliyyəti öyrənilmişdir. Aldığımız nəticələr cədvəl 
6. 5 - də göstərilmişdir.  
Göründüyü kimi toxumların ölçüsü müxtəlif formalar üzrə 
dəyişilir.  Ölçüsünə  görə  ən  iri  toxumlara  xətvari    yarpaq,  enli 
yarpaq,  sarımtıl-yaşıl  yarpaq,  sıx  budaqlı  və  iti  yarpaq 
formalarda  rast    gəlinir.  Bu  formalarda  toxumların  uzunluğu 
2,69-2,84 mm, eni 1,65-2,01 mm, qalınlığı isə 1,56 - 1,64 mm 
arasında dəyişilir.  
Sivri yarpaq, seyrək budaqlı uzun ensiz yarpaq, qısa boylu, 
xırda  yarpaq,  formalarda  olan  toxumlar  isə  ölçülərinə  görə 
yuxarıda  qeyd  edilən  formalara  nisbətən  kiçikdir.  Həmin 
formalarda  toxumların  uzunluğu  1,70  –  1,91  mm,  eni  1,31  – 
1,57 mm, qalınlığı isə 1,19- 1,23 mm arasında dəyişir.  
Ayrı-ayrı formalar üzrə 100 toxum qutucuğunun çəkisi  də 
fərqlənir.  Ən  ağır  çəki  iti  yarpaq,  sarımtıl-yaşıl  yarpaq,  sıx 
budaqlı  formalarda  3,580-3,730  qr  müşahidə  edilir.  Ən  aşağı 
çəki isə 3,100 – 3,170 qr xırda yarpaq, seyrək budaqlı və uzun 
ensiz  yarpaq  formalarda  olur.  Qalan  formalar  isə  100  toxum 
qutucuğunun çəkisinə görə orta yeri tuturlar (cədvəl 5. 5).
 
 

 
111
 
 
Apardığımız  müşahidələr  zamanı  müəyyən  etdik  ki,  ayrı-
ayrı formalar  1000 toxumun çəkisinə görə müəyyən dərəcədə 
bir-birindən  fərqlənirlər.  Sıx  budaqlı  və  sarımtıl-yaşıl  yarpaq 
formalarda 1000 toxumun çəkisi  uyğun olaraq 0,820 və 0,850 
qr-dır.  Xırda  yarpaq  və  uzun  ensiz  yarpaq  formalarda  bu  çəki 
0,485-0,495  qr-dır.  Bütün  formalar  üzrə  1000  toxumun  orta 
çəkisi 0,485-0,850 qr arasında dəyişilir.  
Ayrı-ayrı həna formaları üzrə bir toxum qutucuğunda olan 
toxumların orta sayı da dəyişilir.  Sarımtıl-yaşıl yarpaq formada 
1  qutucuq  içərisində  olan  toxumların  orta  miqdarı  53  ədəddir. 
Bu  toxumlar  öz  iriliyi    ilə  başqa  formalardakı  toxumlardan 
fərqlənir.  Seyrək  budaqlı  və  xırda  yarpaq  formalardan  yığılan 
qutucuqlardakı  toxumların  orta  sayı  108-115  arasında  dəyişir. 
Bütün formalar üzrə bir qutucuqda olan toxumların miqdarı 53-
115 ədəd olmuşdur.  
Tədqiqat  zamanı  ayrı-ayrı  formalardakı  qutucuqların    və 
toxumların  rəngi  də  qeyd    edilmişdir.  Sivri  yarpaq  və  dairəvi 
yarpaq  formalar  müstəsna  olmaqla  qalan  formalarda  meyvə 
qutucuqlarının  rəngi  (yetişən  vaxt)  tünd    qəhvəyi  olur.  Qeyd 
edilən  başqa  formalarda  isə  tünd  qırmızı  rəngli  meyvə 
qutucuqları  müşahidə  edilmişdir.  Formalar  üzrə  toxumların 
rəngi o qədərdə dəyişkənliyə uğramamış, əksər formalarda tünd 
və ya açıq qəhvəyi rənglərdə olmuşdur.  
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  tədqiqat  zamanı  ayrı-ayrı 
formalardan yığılmış toxumların keyfiyyəti də yoxlanılmışdır.  
Ən  yüksək  cücərmə  enerjisi  (84,2%)  sarımtıl  yaşıl  yarpaq 
formada  qeydə  alınmışdır.  Lakin  bu  formanın  cücərmə 
qabiliyyəti  əsas növdən 0,4% geri qalmışdır. 
Əsas  növün  cücərmə  enerjisi  3  ildə  orta  hesabla  83,4%, 
cücərmə  qabiliyyəti  isə  89,7%  təşkil  etmişdir.  Digər  formalar 
cücərmə enerjisinə görə bəzi hallarda əsas növdən azacıq üstün 
olsalar da, cücərmə qabiliyyətinə görə əsasən əsas  növdən geri 
qalmışlar (cədvəl 5. 5). 
 

 
112
 
 
 

 
113
 
 
2001-2003-cü  illərdə  həna  populyasiyalarında  ayrı-ayrı 
formaları  tədqiq  edərkən  onların  müxtəlif  morfoloji 
əlamətlərinə  görə  bir-birindən  fərqlənməsi  hərtərəfli  qeyd 
edilmişdir.  Həmin  formaların  bioloji  xüsusiyyətlərini  öyrənən 
zaman,  qarşıda  duran  əsas  vəzifələrdən  biri  də  həmin 
formaların ayrı-ayrılıqda məhsuldarlığının öyrənilməsidir.  
Məlumdur  ki,  hər  bir  bitkinin  məhsuldarlığı  onun  becəril-
diyi torpaq-iqlim şəraiti ilə yanaşı onun irsi xüsusiyyətlərindən 
də asılıdır. Buna görə də  daha məhsuldar formaların seçilməsi, 
onların çoxaldılması vacibdir.  
Həna  populyasiyalarında  ayrı-ayrı  formalar  üzərində 
apardığımız  müşahidələr  zamanı  onların    yarpaq  və  toxum 
məhsuldarlığı  təyin  edilmişdir.  Bunun  üçün  formalarda  bir 
bitkidəki  yarpaqların    yaş  çəkisi    və    toxum  məhsuldarlığı 
müəyyən edilmişdir. Apardığımız tədqiqatın nəticələri cədvəl 5. 
6 - da
 
verilmişdir.  
Cədvəldən göründüyü kimi  formalar üzrə bir bitkidə olan 
formalaşmış yarpağın orta miqdarı dəyişilmir. Belə ki, seçilmiş 
formalar məhsuldarlığına görə 3 qrupa: yüksək məhsuldar, orta 
məhsuldar və  az məhsuldar qruplara ayrılmışdır.  I qrupa daxil 
olan  elastiki  gövdə,  sıx  budaqlı,  dairəvi  yarpaq  və  iti  yarpaq 
formalarda  formalaşmış  yarpaqların  orta  sayı  970-1055  ədəd 
aralıqda  dəyişlilir.  Orta  məhsuldar  formalara  daxil    olan 
bitkilərdə  isə  bu  göstərici  850-950  ədəd,  az  məhsuldar 
formalara daxil olan bitkilərdə isə 320-800 ədəd təşkil  edir.  
Formalar üzrə bir bitkidə olan formalaşmış yarpaqların orta 
sayı  fərqləndiyi    kimi,  100  formalaşmış  yarpağın  orta  çəkisi 
yüksək məhsuldar formalarda 20, 400-25,120 qr arasında, orta 
məhsuldar  formalarda  15,630-17,100  qr.  az  məhsuldar 
formalarda isə 10,050-13,170 qr  arasında  dəyişilir.  
 
 
 
 

 
114
 
 
 

 
115
 
 
 

 
116
 
 
5. 2. Həna bitkisinin  növdaxili dəyişkən fenotipik  
əlamətlərinin  irsiyyətdə saxlanılması 
 
2001-2003-cü  tədqiqat  illərində  qarşımızda  duran  ən 
mühüm    məsələlərdən  biri  də  həna  bitkisinin  yuxarıda  gös-
tərilən növdaxili dəyişkən formalarının  fenotipik və təsərrüfat 
üçün  yararlı  xarakterik  əlamətlərinin  irsiyyətdə  saxlanılması 
məsələlərinin öyrənilməsi idi.  
Bu  məqsədlə  tədqiq  etdiyimiz    formalar  həm  toxum,  həm 
də vegetativ  yolla   çoxaldılmışdır. Ayrı-ayrı  formaların çoxal-
dılması  zamanı alınan bitkilər sahəyə əkilmiş və öyrəndiyimiz 
morfoloji dəyişkən əlamətlərin irsiyyətdə saxlanılması üzərində 
müntəzəm müşahidələr aparılmışdır.  
Məlum  olmuşdur  ki,  dairəvi  yarpaq  və  elastiki  gövdə 
formalar vegetasiya müddətində inkişaf fazalarına başlamamış, 
yəni  çiçəkləyib  toxum  verməmişdir.  Buna  görə  də  həmin 
formalar yalnız vegetativ yolla çoxaldılmışdır. Nəticədə məlum 
olmuşdur ki, həmin formalar vegetativ yolla 3 il becərilməsinə 
baxmayaraq inkişaf fazalarına başlamamışlar. 
Seyrək  budaqlı,  uzun,  ensiz  yarpaq,  xətvari  yarpaq,  enli 
yarpaq, sarımtıl-yaşıl  yarpaq, sıx budaqlı formaların toxumları 
vegetasiyanın  sonuna  qədər  tam  yetişmədiyi  üçün  paralel 
olaraq  həm toxum, həm də qələmlə çoxaldılmışdır.  
Məlumdur ki,  populyasiya  halında əmələ  gəlmiş  ən  yaxşı 
əlamətlərin  sonrakı  nəslə  keçirilməsi    üçün  ən  əlverişli  üsul 
vegetativ  yolla  çoxaltmaqdır.  Belə  seçilmiş  bitkiləri  toxumları 
ilə artırdıqda ola bilsin ki, bəzi qiymətli əlamətlər yeni nəsildə 
özünü göstərməsin. Bunu nəzərə alaraq, həmin formalar paralel 
olaraq  həm  də  vegetativ  yolla  çoxaldılmışdır.  Vegetasiyanın 
sonunda  həna  bitkisinin  növdaxili  dəyişkən  formalarından 
kəsilmiş qələmlər istixana şəraitində əkilmiş və  onlar üzərində 
ardıcıl  müşahidələr  aparılmışdır.  Məlum  olmuşdur  ki,  həna 
bitkisinin  seçilmiş  müxtəlif    formaları  kök  bağlama  qabiliy-
yətlərinə görə bir-birindən fərqlənir.  

 
117
 
 
Vegetativ  və  generativ  yolla  çoxaldılmış  formalar  açıq 
sahəyə çıxarılaraq ayrıca əkilmiş  və onlar üzərində müşahidə-
lər  aparılmışdır.  Vegetativ  yolla  çoxaldılmış  bütün  formalar 
bütün  fenotipik  dəyişkənliyi  saxlamışlar.  Vegetativ  yolla 
becərilən  formaların  hər  birinin  hündürlüyü,  çətirin  diametri, 
kök  boğazının  diametri,  əsas    və  yan  budaqların  sayı  eyni 
zamanda  məhsuldarlığı  ayrı-ayrı  formalar  üzrə  toxumdan 
becərilən bitkilərə nisbətən üstünlük təşkil edir. Vegetativ yolla 
becərilmiş  bütün  formaların  morfoloji  əlamətləri-yarpaqlarının  
forması,  ölçüsü  və  rəngi,  çiçəklərinin  rəngi  və  ölçüsü  və  s. 
fərqləndirici əlamətlər nəsildə saxlanılmışdır.  
Yuxarıda qeyd  edildiyi  kimi, toxum əmələ gətirən forma-
lar vegetativ  yolla yanaşı  toxumla da çoxaldılmışdır.  Məlum 
olmuşdur    ki,  həmin  formaların  bir    sıra  əlamətləri  -  yarpaq-
larının  və gövdəsinin forması, budaqlanması  irsiyyətdə özünü 
aydın surətdə göstərir. Qısa  boylu, xırda yarpaq  və iti  yarpaq 
formalarda yarpağın, gövdənin forması, inkişaf fazaları sonrakı 
nəsildə olduğu kimi  saxlanılır. 
 
5. 3. Тəsərrüfat sınağının nəticələri 
 
Apardığımız  tədqiqat  zamanı  həna  bitkilərinin  becərilməsi 
və  yüksək  keyfiyyətli  məhsul  əldə  edilməsinə  zəmin  yaradan 
variantlar  seçilmiş  və  təsərrüfat  şəraitində  sınaqdan  çıxarıl-
mışdır.  Тəsərrüfat  sınaqları  Kürdəmir  rayonundakı  “Həna” 
istehsalat  kooperativində  və  ADKТA-nın  Qovlarsarı  tədris  - 
təcrübə təsərrüfatının torpaqlarında 1,0 ha sahədə keçirilmişdir. 
Тəsərrüfat sınağının nəticələri barədə akt tərtib edilmişdir.  
Həna şitilləri 60 x 20 sm qida sahəsi verilməklə Kürdəmir 
rayonu  şəraitində  20.  IV  ayda,  Qovlarsarı  tədris-təcrübə  təsər-
rüfatında  isə  20.  V  ayda  açıq  sahəyə  əkilmişdir.  Əkilmiş  şitil-
lərə yüksək aqrotexniki qaydada qulluq göstərilmiş,  

 
118
 
 
 

 
119
 
 
vegetasiya  müddətində  2  dəfə  (2.  VIII  ayda  və  15.  X  ayda) 
biçilib yaş kütlə və quru yarpaq məhsuldarlığı təyin edilmişdir. 
Тəsərrüfat sınağının nəticələri cədvəl 5. 7- də verilmişdir.
 
 
Cədvəldən  aydın  olur  ki,  həna  bitkisi  Kürdəmir  rayonu 
şəraitində  I  biçin  zamanı  15,9  s/ha  yaş  kütlə,  2,9  s/ha  quru 
yarpaq,  II  biçin  zamanı  38,5  s/ha  yaş  kütlə,  6,9  s/ha  quru 
yarpaq  məhsulu  vermişdir.  İki  biçində  çəmi  yaş  kütlə 
məhsuldarlığı 54,4 s/ha, quru yarpaq məhsuldarlığı isə 9,8 s/ha 
olmuşdur.   
Qovlarsarı  tədris  -  təcrübə  təsərrüfatında  isə  həna  bitkisi  I 
biçin zamanı  hektardan  16,7 s  yaş kütlə,  3,4 s quru  yarpaq,  II 
biçin  zamanı  45,5  s  yaş  kütlə,  9,1  s  quru  yarpaq  məhsulu 
vermişdir.  İki  biçində  cəmi  yaş  kütlə  məhsuldarlığı  62,2  s/ha, 
quru yarpaq məhsuldarlığı isə 12,5 s/ha olmuşdur.  
Göründüyü  kimi  həna  bitkisinin  yaş  kütlə  məhsuldarlığı 
Qovlarsarı  tədris-təcrübə  təsərrüfatında  Kürdəmir  rayonuna 
nisbətən  7,8  s/ha,  quru  yarpaq  məhsuldarlığı  isə  2,7  s/ha  artıq 
olmuşdur. 
Həna  bitkisi  Kürdəmir rayonu  şəraitində  yaş kütləsinin  18 
%-i, qədər Qovlarsarı tədristəcrübə   təsərrüfatında isə 20 % - i 
qədər quru yarpaq vermişdir. 
Apardığımız  tədqiqatlardan  belə  nəticəyə  gəldik  ki,  həna 
bitkilərinin  yüksək  keyfiyyətli  yarpaq  məhsulu  almaq  üçün 
Qovlarsarı tədristəçrübə təsərrüfatında becərilməsi daha faydalı 
və məqsədəuyğundur. 
 
 
 
 
 
 
 

 
120
 
 
VI FƏSİL. HƏNA BİTKİSİ  BECƏRİLMƏSİNİN 
İQТİSADİ SƏMƏRƏLİLİYİ 
 
Böyük  iqtisadi  əhəmiyyətə  malik  olan  həna  (lawsoniya) 
bitkisinin respublikamızda becərilməsi bir tərəfdən respublikanı 
bu  məhsulun  xaricdən  idxal  edilməsindən  azad  edər,  digər 
tərəfdən isə bu bitkini becərmək istəyən fermer təsərrüfatlarının 
iqtisadi  göstəricilərinin  möhkəmlənməsinə  səbəb  ola  bilər. 
Həna  tozunun  xaricdən  alınması  respublika  üçün  çox  baha 
qiymətə  başa  gəlir.  Ona  görə  də  bu  bitkinin  respublikamızın 
Gəncə - Qazax və Şirvan bölgələrində becərilməsinin nə dərə-
cədə  səmərəli  olmasını  apardığımız  tədqiqatlarda  nəzərdən 
keçirmişik. Məlum olub ki, becərildiyi torpaq  iqlim şəraitindən 
və  becərilmə  üsullarından  asılı  olaraq  bitkilərin  hər  hektardan 
məhsuldarlığı  və  buna  uyğun  olaraq  iqtisadi  səmərəsi  də 
müxtəlif olur. 
Həna  bitkisində  biçin  vaxtlarının  dəyişdirilməsi  hektardan 
alınan  məhsuldarlığa  əsaslı  təsir  göstərir.  Ona  görə  də  bu 
bitkinin  iqtisadi  səmərəliliyini  öyrənən  zaman  daha  artıq 
məhsulun əldə edildiyi biçin vaxtlarında (I biçin 2 avqustda, II 
biçini  isə  15  oktyabrda  apardıqda)  əldə  olunan  quru  yarpaq 
məhsuldarlığı əsas götürülmüşdür. 
Тədqiqat apardığımız dövrdə (1991  - 2004 - cü illər) 1 ha 
həna  bitkisinin  becərilməsi  və  ondan  məhsul  istehsal  edilməsi 
üçün qüvvədə olan normativ üzrə (2004 - cü il qiymətləri ilə ) 
lazım olan xərclərin miqdarı hesablanmışdır. Məlum olmuşdur 
ki, hər iki bölgədə həna bitkisinin bir hektarına 25632 – 33553 
manat xərc çəkilir. 2004 - cü il qiymətləri ilə 1 sent. həna tozu-
nun satış qiyməti 8900 manat (AZN) olmuşdur (cədvəl 6. 1). 
Şirvan bölgəsində həna bitkisinin bir hektarından variantlar 
üzrə orta hesabla 41581 – 67284 manat, Gəncə - Qazax bölgə-
sində isə müvafiq olaraq 48016 – 82147 manat xalis gəlir əldə 
olunmuş, bir sentner məhsulun maya dəyəri Şirvan bölgəsində
 

 
121
 
 
 

 
122
 
 
2670  - 3204, Gəncə - Qazax bölgəsində isə 2581-3115 manata 
bərabər olmuşdur (cədvəl 6. 1). 
Cədvəldən göründüyü kimi ən yüksək iqtisadi səmərə 60 x 
20  sm  qida  sahəsində  becərilmiş  bitkilərdən  alınmışdır.  Bu 
variantda  hektardan  alınan  məhsuldarlıq  başqa  variantlara 
nisbətən artıq olduğundan daha çox xalis gəlir əldə olunmuş və 
məhsul  vahidinin  maya  dəyəri  daha  ucuz  başa  gəlmişdir. 
Deməli həna bitkisinin quru  yarpaq məhsulu üçün 60 x 20 sm 
qida  sahəsində  becərilməsi  iqtisadi  cəhətdən  daha  səmərəlidir. 
Onu  da  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  Şirvan  bölgəsində  məhsul 
vahidinin  maya  dəyəri  Gəncə-Qazax  bölgəsinə  nisbətən 
variantlar üzrə orta hesabla 89 manat baha başa gəlmişdir. 
Müxtəlif  bölgələrdə  becərilən  həna  bitkilərinin  iqtisadi 
səmərəliliyinin  hesablanmasından  belə  nəticəyə  gəldik  ki,  hər 
bölgə üçün optimal vaxtlarda biçin aparılarsa  həna bitkilərinin 
yarpaq  məhsulu  əldə  etmək  üçün  Gəncə  -  Qazax  bölgəsində 
becərilməsi  Şirvan  bölgəsində  becərilməsinə  nisbətən  daha 
səmərəli və rentabellidir. 

 
121
 
 
NƏТİCƏLƏR 
Gəncə  -    Qazax  və  Şirvan  bölgələrində  həna  bitkisinin 
becərilməsinin aqrotexniki xüsusiyyətlərinin öyrənilməsinə dair 
apardığımız  çoxillik  elmi    tədqiqat  işlərindən  aşağıdakı 
nəticələrə gəlmək olar. 
1.  Həna  toxumlarının  laboratoriya  cücərmə  enerjisi  və 
qabiliyyəti Gəncə -  Qazax bölgəsində Şirvan bölgəsinə nisbə-
tən 7,0 -7,3 % aşağı olmuşdur.  
2.  Həna  bitkilərinin  I  yarusundan  yığılmış  toxumların 
laboratoriyada  cücərmə  enerjisi  və  qabiliyyəti  yuxarı  yarus-
lardan yığılan toxumlara nisbətən yüksək olur. 
3. İstixanadan toplanmış həna toxumları iki il saxlandıqda 
cücərmə  enerjisi  və  cücərmə  qabiliyyəti  müvafiq  olaraq  7,0  - 
8,4  %  azalır.  Açıq  sahədən  Şirvan  bölgəsində  toplanmış  həna 
toxumları  iki  il  saxlandıqda  cücərmə  enerjisi  və  cücərmə 
qabiliyyəti  müvafiq  olaraq  4,9  -  5,8%  azalır.  Gəncə  -    Qazax 
bölgəsində isə müvafiq olaraq 11,0 - 12,1 %  azalma müşahidə 
edilmişdir. 
4.
 
İstixananın  ləmələrində  həna  toxumlarının  optimal 
səpin vaxtı hər iki bölgədə 20. I ay, istixananın torpağında 15. 
X ay, parnikdə isə 20. II ay hesab olunur.  
5.
 
Standart həna şitilləri əldə etmək üçün ən  yaxşı  səpin 
norması  istixananın  ləmələrində  hər  iki  bölgədə  10  q/m
2
, 
istixananın torpağında və parnikdə isə 12 q/m
2
 hesab olunur. 
6.
 
 İstixananın
 
ləmələrində  həna  toxumlarının  optimal 
basdırılma  dərinliyi  hər  iki  bölgədə  3,0  mm,  istixananın 
torpağında və parnikdə isə 4,0 mm dir. 
7.
 
 Qapalı  şəraitdə  üfüqi  vəziyyətdə  basdırılmış  həna 
qələmlərinin (çiliklərin) kök vermə qabiliyyəti şaquli və əksinə 
istiqamətdə basdırılmış qələmlərə nisbətən yüksək olur. 
8.
 
Həna  şitillərinin  açıq  sahəyə  əkilməsinin  ən  əlverişli 
vaxtı  Şirvan  bölgəsində  20.  IV  ay,  Gəncə  -  Qazax  bölgəsində 
isə 20. V ay hesab olunur. 

 
122
 
 
9.
 
Hər iki bölgədə həna bitkisi ona verilən qida sahəsi nə 
qədər  artıq  olursa  o  qədər  də  intensiv  böyüyür  və  morfoloji 
göstəriciləri  yüksək  olur.  Lakin  həna  bitkisi  Gəncə  -    Qazax 
bölgəsində  Şirvan  bölgəsinə  nisbətən  daha  yaxşı  böyüyüb 
inkişaf edirlər. 
10.
 
 Həna  bitkisindən  daha  yüksək  yarpaq  məhsulu  əldə 
etmək  üçün  həp  iki  bölgədə  optimal  qida  sahəsi  60  x  20  sm 
hesab olunur. 
11.
 
Vegetasiya  müddətində  həna  bitkilərində  iki  biçinin 
aparılması yarpaq məhsuldarlığının bir biçinə nisbətən 1,5 - 2,5 
dəfə  yüksəlməsinə  səbəb  olur.  Həna  bitkisi  üzrə  optimal  biçin 
vaxtları hər iki bölgədə I biçinin avqustun əvvəlində, II biçinin 
isə oktyabrın ortalarında aparılmasıdır.  
12.  Optimal  qida  sahəsində  və  biçin  vaxtında  Şirvan 
bölgəsində həna  bitkisi  hektardan  10,8 s quru  yarpaq məhsulu 
verir. Gəncə -  Qazax bölgəsində isə həna bitkisindən müvafiq 
olaraq 13,0 s quru yarpaq məhsulu alınmışdır ki, bu da Şirvana 
nisbətən 2,2 s/ha çoxdur. 
13.
 
Həna  plantasiyalarında  bitkilərin  kütləvi  qönçə-
lənməsi və ya 50 % nin çiçəkləməsi zamanı meyvə orqanlarının 
qoparılması məhsuldarlığı 2,05 - 3,12 s/ha artır. 
14.
 
Ən  yüksək  toxum  məhsulu  hər  iki  bölgədə  60  x  20 
sm  qida  sahəsi  verilmiş  həna  bitkilərindən  alınmışdır  (7,48  - 
8,74 s/ha). Bu variantda həna bitkisi Şirvan bölgəsində Gəncə -  
Qazax bölgəsinə nisbətən 1,26 s/ha artıq toxum vermişdir.  
15.
 
Həna  bitkiləri  təsərrüfat  şəraitində  Gəncə  -    Qazax 
bölgəsində  Şirvan  bölgəsinə  nisbətən  daha  yaxşı  inkişaf  edib, 
yüksək keyfiyyətli yarpaq məhsulu verir. 
16.
 
Optimal 
variantlarda  əkilib  becərilmiş  həna 
bitkilərinin  hər  hektarından  müvafiq  olaraq  Şirvan  bölgəsində 
67284,  Gəncə  -    Qazax  bölgəsində  isə  müvafiq  olaraq  82147 
manat (AZN) xalis gəlir götürülür. 
 
 

 
123
 
 
İSТEHSALAТA ТƏKLİFLƏR 
Respublikamızın  müxtəlif  bölgələrində  həna  bitkilərinin 
becərilməsinin  aqrotexniki  xüsusiyyətlərinə  aid  apardığımız 
elmi-tədqiqat  işlərinin  nəticələrini  araşdıraraq  istehsalata 
aşağıdakıları təklif edirik: 
1.  Həna  toxumu  səpmək  üçün  qəbul  olunmuş  qaydada 
hazırlanmış substrat 20 - 25 °C temperaturlu su ilə tam suvarıl-
malı və hər kv.m ə 10 - 12 q toxum, toxumun üzərinə isə 3-4 
mm  qalınlığında  substrat  səpib,  üzəri  polietilen  örtüklə  cücərti 
alınana qədər ortülməlidir, kütləvi cücərti alınmağa başlandıqda 
örtüyü  açmaq  və  səpini  nazik  rezin  borularla  suvarmaq 
məqsədəuyğundur. 
2.  Standart  şitillərin  alınması  üçün  hər  kv.  m  səpin 
sahəsində  800  -  1000  ədəd  cücərti  saxlamaqla  yüksək  aqro-
texniki qaydada becərmə aparmaq lazımdır. 
3. Örtülü şəraitdə həna bitkisini vegetativ yolla çoxaltmaq 
məqsədilə onun qələmlərini üfüqi vəziyyətdə 2,0 sm dərinlikdə 
basdırmaq lazımdır. 
4.
 
Daha  yüksək  quru  yarpaq  və  toxum  məhsulu  almaq 
üçün  həna  şitillərini  60  x  20  sm  qida  sahəsində  becərmək 
məqsədəuyqundur.  Həna  bitkiləri  sahə  vahidindən  daha  çox 
yarpaq  məhsulu  almaq  üçün  vegetasiya  müddətində  iki  dəfə  - 
avqustun  əvvəlində,  oktyabrın  ortaları  və  axırlarında  biçil-
məlidir.  Yarpaq  məhsulunu  artırmaq  üçün  həna  bitkisinin 
kütləvi  çiçəkləmə  zamanı  meyvə  orqanlarının  qoparılması 
istehsalat üçün daha faydalıdır. 
 
 
 
 
 
 
 

 
124