Азярбайъан республикасынын тящсил назирлийи бакы дювлят университети

Ə

dəbiyyat siyahısı 

1.  İsmayılov  N.,  İsmayılov  F.    Tibbi  psixologiya  və 

psixoterapiya. Bakı-2002 

2. http://clinic.spb.ru/azariy.html 

3. http://forum.vatan.tc/hamilelikte-psikoloji-t9985.0.html 

4. 

http://pregnancy.about.com/od/trimesterguide/f/3trimesters.htm 

5. http://pregnancy-period.com/pregnancy-trimester.html 

6. www.mama.ru/birth/smu022.htm 

7. www.mama.ru/birth/sokol.htm 

 

 

                 Етнопсихолоъи идейаларын инкишафына даир  

                                      П.С.Гурбанялийева, маэистрант 

 

Гыса  шякилдя  етнопсихолэийаны  халгларын  психолоъи  вя 

мядяни инкишаф хцсусиййятлярини гаршылыглы ялагядя, системли шя-

килдя юйрянян елм сащяси адландырмаг олар. Лакин етнопсихо-

лоэийа  термининин  бирмяналы  шякилдя  щамы  тяряфиндян  гябул 

едилмясини  дя  сюйлямяк  олмаз.  О,  «халгларын  психолоэийасы», 

«психолоъи  антрополоэийа»,  «мцгайисяли-мядяни  психолоэийа» 

вя с. терминлярля адландырылмышдыр.  

Етнопсихолоэийанын мцхтялиф терминлярля адландырылма-

сы  тясадцфи  дейилдир.  Чцнки  о,  щям  дя  бир  сыра  елм  сащялярини 

юзцндя  бирляшдирир.  Етнопсихолоэийанын  бирбаша  баьлы  олдуьу 

 

 

48 

48 

елм сащяляри ися етнографийа, етнолоэийа, антрополоэийа вя пси-

холоэийа щесаб олунур.  

ХЫХ ясрин ЫЫ йарысындан башлайараг бир сыра сосиал амил-

лярин  тясири  иля  етник  психолоэийа  проблемляринин юйрянилмясиня 

диггят даща да артды вя етник психолоэийанын мцстягил елм са-

щяси кими тяшяккцл етмясиня зямин йаранды. Етник психолоэий-

анын  йарадыжылары  алман  алимляри  М.Латсарус  вя  Т.Штейнтал 

1859-жу  илдя  «Халгларын  психолоэийасы  вя  дилчилик»  ъурналынын 

няшриня башладылар. Ъурналын илк нюмрясиндя онларын «Халгларын 

психолоэийасы щаггында дцшцнжяляр» адлы мягаляси чап олунду. 

Елми  етнопсихолоэийанын  йаранма  тарихи  дя  бу  вахтдан 

эютцрцлцр. 

Етнопсихолоэийа (йунан дилиндя етнос - халг, тайфа де-

мякдир) инсанларын психикасынын етник хцсусиййятлярини, йяни бу 

вя  йа  диэяр  халга  мяхсус  олан  етник  стереотип  вя  йюнцмляр, 

адят  вя  яняняляр,  милли  характер  вя  щиссляр,  етник  юзцнцдяр-

кетмя вя гиймятляндирмянин хцсусиййятлярини вя с. юйрянир.  

Демяли,  етник  психолоэийа  инсанларын  мцяййян  етник 

групда, хцсуси етник груп вя шяраитдя формалашмасы иля ялагя-

дар олараг онларын психи симасында, психолоъи хцсусиййятлярин-

дя  баш  верян  дяйишикликлярин  ганунауйьунлугларыны,  тязащцр 

хцсусиййятлярини юйрянян елм сащясидир.   

Антик  дюврцн  мцтяфяккирляриндян  тутмуш  бу  эцнкц 

эцнцмцзя гядяр бир чох алимляр – Щередот, Страбон, Щиппо-

крат, Кант, Тард, Фрейд, Лебон вя б. халгларын психолоэийасы 

иля баьлы мараглы фикирляр сюйлямишляр. Онларын башлыжа гянаятля-

ри етник хцсусиййятляря эюря халгларын бир-бириндян фяргляндийи-

ни, иглим вя жоьрафи шяраитин инсанларын характер вя давранышына 

тясир етдийини сцбут етмяйя йюнялмишдир.  

Милли  психолоэийанын  юйрянилмяси  ейни  заманда  идео-

лоъи бахымдан, диэяр халглара тясир васитяси кими дя арашдырыл-

мышдыр.  Лихтенштейн,  В.Дороъи,  Л.Фарагон  вя  б.  милли  психо-

лоэийаны  юйрянмяйи  психолоъи  силащ  кими,  Ч.Хогщман, 

Г.Гран,  Ф.Боос  вя  б.  халгларын  психолоэийасында  фярглярин 

мейдана эялмяси сосиал-тарихи инкишафын щялледижи ролу вя диэяр 

 

 

49

49 

халгларын «гялбиня нцфуз етмяк», тяблиьат васитяси кими тядгиг 

етмишляр.  

ХХ ясрин ЫЫ йарысындан башлайараг етнопсихолоэийанын 

тядгигат  истигамятляри  бир  гядяр  дяйишяряк  идеолоъи  вя  щярби 

мягсядляря  йюнялмишдир.  Горер,  Бенедикт,  Хонингам  вя  б. 

психологлар  потенсиал  рягиб  олан  халгларын  психолоэийасынын 

юйрянилмясиня,  ондан  щярби-психолоъи  мягсядляр цчцн  истифадя 

едилмясиня  цстцнлцк  верирляр.  Бундан  башга,  халгларын  психо-

лоэийасынын  юйрянилмяси  игтисади,  мядяни  ялагяляр  гурмаг  ба-

хымындан,  йени  инкишаф  етмякдя  олан  халгларын  психолоэийасы-

нын  юйрянилмяси  онлары  бир-бириня  гаршы  гоймаг  бахымындан 

ящямиййятли щесаб олунур.  

Азярбайжан психолог вя педагоглары да милли психолоэ-

ийанын  юйрянилмяси  сащясиндя  хейли  иш  эюрмцшляр.  Бу  сащядя 

Я.Зякузадя, 

Ф.Я.Ибращимбяйов, 

Я.С.Байрамов, 

Я.Я.Ялизадя,  З.И.Гаралов,  Я.Ш.Щяшимов  вя  диэяр  алимлярин 

хидмятляри 

хцсуси 

гейд 

олунмалыдыр. 

Хцсусиля, 

Я.С.Байрамовун  «Етник  психолоэийа  мясяляляри»  адлы  ясяри 

диггяти жялб едир. О, халгынын эяляжяк инкишафы вя тяряггиси цчцн, 

ейни  заманда,  чатышмазлыгларын,  нюгсанларын,  нагисликлярин 

арадан  галдырылмасында,  етнопсихолоэийанын  ойнайа  биляжяйи 

мцщцм ролу гейд едир.   

Мцасир шяраитдя мцхтялиф юлкялярин, халгларын, миллятля-

рин нцмайяндяляри арасында ялагя вя мцнасибятлярин эенишлян-

дийи бир дюврдя бу вя йа диэяр халгын вя йа етносун етник пси-

холоъи  хцсусиййятляриня  бяляд  олмаг,  онлары  юйрянмяк  чох 

бюйцк ящямиййят кясб едир. Беля бир билик мцхтялиф халглар вя 

миллятляр  арасында  гаршылыглы  мцнасибятлярин  дцзэцн  гурулма-

сына, онларын оптимал вариантларынын асанлыгла тапылмасына йа-

хындан кюмяк едяр. Бу жящятдян етник психолоэийанын щям жид-

ди елми нязяри, щям дя чох бюйцк практик ящямиййяти вар.    

 

 

 

 

 

 

50 

50 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ФЯЛСЯФЯ ВЯ СОСИОЛОЭИЙА 

 

                         

Ъямиййят вя тябиятин гаршылыглы 

                           ялагясинин ясас сявиййяси 

Новрузова Самиря Аьарясул гызы, магистрант 

 

 

Ъямиййят  вя  тябиятин  гаршылыглы  тясири  проблеми  узун 

мцддят  ясаслы  сосиал  проблем  кими  тядгиг  едилмишдир.  Тядги-

гатчылары  ясасян  иътимаи  щяйатын  мцхтялиф  тяряфляриня  тябиятин 

тясиринин характери вя онун формалары марагландырмышдыр. Ъя-

миййят  вя  тябиятин  гаршылыглы  ялагясиня  беля  мящдуд  йанашма  

тярзи  тясадцфи  олмайыб,  ясасян  ашаьыдакы  сябяблярля  шяртлян-

мишдир: 

биринъиси, мадди истещсалын инкишаф сявиййясинин ашаьы олмасы иля. 

Бу дюврдя ъямиййятин тябиятя ъидди тясириндян, ня дя глобал тя-

бии просеслярин мадди истещсала дахил едилмясиндян сющбят эедя 

билмязди.  

 

Икинъиси, бу вязиййят синфи мцбаризяни тялябляри иля шярт-

лянирди. Бу дюврдя эянъ буржуазийанын идеологлары дювлят гуру-

лушунун мцхтялиф формаларыны, бцтювлцкдя ъямиййятин инкишафы-

ны  ъоьрафи  шяраитин  хцсусиййятляриндян  чыхараг  онлара  тябии 

амиллярля изащ етмяйя ъящд едирляр. Буржуа сосиалоглары ъоьрафи 

детерминизмин  метафизик  кон  ишляйиб  щазырлайараг  хариъи 

ъоьрафи детерминизмин метафизик кон ишляйиб щазырлайараг ха-

риъи ъоьрафи мцщити иътимаи инкишафын щялледиъи мадди гцввяси вя 

мцяййянедиъи сябяби кими тясвир етмяйя чалышырдылар.  

 

 

51

51 

 

Тарихин  материалистъясиня  анлашылмасынын  баниляри 

К.Маркс  вя  Ф.Енэелс  тябиятин  ъямиййятя  биртяряфли  тясир  едя 

билмяси  кими  елмя  вя  иътимаи  практикайа  зидд  олан  йанлыш  тя-

сяввцрляри  арадан  галдырараг  тарихин  иътимаи  практикасына 

уйьун эялян беля бир фикир иряли сцрдцляр ки, тябиятин вя ъямийя-

тин тясири гаршылыглы сяъиййя дашыдыьындан инкишаф просесиндя тя-

бият ъямиййятя, ъямиййят ися юз нювбясиндя тябиятя тясир эюстя-

рир. Беля бир гянаятя эяляркян К.Маркс вя Ф.Енэелс цчцн ъя-

миййят  вя  тябиятин  нисбяти  проблемини  чыхыш  нюгтясини  инкишафы 

хариъи ъоьрафи шяраити иля дейил, мадди истещсалын дахили просесля-

ри  иля  шяртлянян  ъямиййятин  мцстягил  систем  кими  сечилиб 

ютцрцлмяси тяшкил едирди. 

 

Гейд едяк ки, ъямиййят вя тябиятин гаршылыглы ялагясини 

сосиал  аспекти  юз  тясирини  мцасир  дюврдя  дя  сахламагдадыр. 

Лакин  елми-техники  ингилаб  шяраитьиндя  ъямиййят  вя  тябиятин 

сосиал аспекти иля йанашы тябии-елми аспекти дя мцщцм актуаллыг 

кясб  едир.  Бу  сонунъунун  ися  мащиййяти  ъямиййят  вя  тябиятин 

гаршылыглы  тясири  просесинин  сруктуруну,  кямиййят  вя  кейфиййят 

тяркибини, эяляъяк инкишаф мейлини вя бу просес цзяриндя щяйата 

кечириляъяк нязарятин мцяййян едилмясиндян ибарятдир. 

 

Мцасир ъямиййятля ятраф тябии мцщитин гаршылыглы ялагя-

синин мцхтялиф каналлары мювъуд олдуьу цчцн ъямиййят вя тя-

биятин мцряккяб сяъиййя дашыйан гаршылыглы тясир просесинин юй-

рянилмясиня  тябитят  елмляринин  там  бир  спектри  гошулмушдур: 

ъоьрафийа вя эеолоэийа, биолоэийа вя еколоэийа, кимйа вя физи-

ка.  Ъямиййят  вя  тябиятин  гаршылыглы  ялагясинин  юйрянилмясиндя 

ъоьрафийа елминин мцстясна ролу вардыр. Щмин ялагянин юйря-

нилмясиндя ъоьрафийанын ролуну бундан эюрмяк олар ки, ъоьра-

фийа  тякъя  ъоьрафи  шяраитин  айры-айры  компонентлярини  дейил, 

щям дя елементляри тез-тез диэяр елмлярин идрак обйектиня чев-

рилян хцсуси ярази  комплексляриндя юйрянир. 

Бир сыра мцяллифляр тябият вя ъямиййятин гаршылыглы тясири-

нин айры-айры тяляблярини юйрянмякля йанашы ъямиййят вя тябия-

тин  гаршылыглы  тясиринин  цмуми  нязяриййясини  йаратмаьа  вя  бу 

просесин ясас ганунларыны формуля етмяйя дя ъящд эюстярирляр. 

 

 

52 

52 

Сорушула биляр: ъямиййят вя тябиятин гаршылыглы тясиринин цмуми 

нязяриййяси нядян ибарятдир? Ф.С.Худушин бу суала ъаваб ола-

раг  йазыр.  «Цмуми  нязяриййяни  йаратмаг  –  обйектив  алямин 

гаршылыглы  тясири  просесини  ики  тяряфини  о  мювъуд  ялагялярини  вя 

ганунауйьунлугларыны ачмаг, ашкара чыхармаг демякдир». 

 

Синерэетик системлярин ясас хцсусиййятляри 

 

Щаъыйев Намиг Салеh оьлу, магистрант 

 

 

ХХ  ясрдя  елмин  инкишафы  бир  даща  сцбут  етди  ки, 

йашадыьымыз  эерчяклик,  онун  елми,  нязяриййя  вя  йахуд 

моделдяки  ифадясиндян  чох  мцряккябдир.  И.Пригожинин  сюзляри 

иля  десяк,  синерэетика  мювъуд  оланын,  вар  оланын  дейил, 

йаранын,  тяшяккцл  тапанынмягамларыны  айдынлашдырмаьа  ъан 

атыр. 

 

Хаосдан    низамын  неъя  йаранмасыны  изляйир.  Системли 

йанашма  цчцн сяъиййяви  олан  «щарадан»  вя  «щарайа»  суалла-

рындан чох синеэетика неъя? Суалына ъаваб ахтарыр. Синерэети-

ка  мцасир  тябиятшцнаслыьын  парадигмаларындан  биридир.  Сине-

рэетика  мцряккяб,  ачыг  вя  тякамцлдя  олан  системляри  тящлил 

едир.  Бу  ъцр  системляр  юзляринин  инкишафы  цчцн,  ятрафла  енержи, 

мадди  вя  информасийа  мцбадиляси  олмагла  бярабяр,  щям  дя 

мцтляг юз дахили имканларындан истифадя едирляр. Бу мянада да 

синерэетик  методлар  диэяр  елмлярин  методларындан  фярглянир, 

чцнки синерэетика бир нечя фундаментал елмин интегерасийасын-

дан  йарандыьындан  бянзярсиз  метод  шябякясиня  маликдир.  Бу 

мянада  о  методлар  цмумелми  йанашма  нцмуняляридир.  Си-

неэетикада ихтийари интегратив метод йох, йалныз мцяййян се-

чим ясасында эютцрцлмцшляр ишлядилир. 

 

Синеэетик  консепсийада  даща  эениш  тящлил  едилян  вя 

цмумиляшдирилян  информасийа  ентропийа  мцнасибятляри,  ганун, 

тясадцф, зярурят, сябяб, нятиъя вя с. кими анлайышлара йени мяна 

эятирди. Дцнйада ня сырф детерминик, ня дя сырф тясадцфи щадися-

ляр мювъуд дейилдир. Каинатда мящз она эюря бизи ящатя едян 

 

 

53

53 

щармонийа  мювъуддур  ки,  юзцнц  тяшкил  едян  системляр,  инфор-

масийа-ентропийа  мцнасибятляриндя  лазымлы  сайылан  спонтан 

(эизли)  мцяййян  едир.  Бу  да  онлара  бир  тяряфдян  юз  структуру 

бцтювлцйцнц  сахламаьа,  диэяр  тяряфдян  ися  дяйишмя  вя 

мцряккябляшмя  истигамятиндя  мцщитля  гаршылыглы  тясирдя  ол-

маьа имкан верир. 

Ч. Пригожинин сюзляри иля десяк: «бизим дцнйамыз ня ав-

томатдыр, ня дя хаоус». Дцнйа гейри-мцяййянлик дцнйасыдыр. 

Ентропийа  щаггында  верилян  анлайышлар  синерэетик  бахымдан 

тамаиля  фярглянир.  Ентропийанын,  тябиятин  инкишаф  вя  тякамцлц 

цчцн  верилдийи  «щагг»  олмасы  фикрини,  даща  доьрусу  материйа 

кейфиййятинин  итмямяси  щяля  Т.де  Шарден  сюйлямишди.  Лакин 

мялумдур  ки,    Т.де  Шерден  дцнйанан  инкишаф  едяряк  сон 

«Омега» нюгтясиня доьру эетмяси кими теоложи бир консепсийа 

мцяййян  етмишдир.  Синерэетика  нязяриййясинин  вердийи  имкан 

нятиъясиндя материйанын юзцнцтяшкили вя диссипасийасынын (пай-

ланмасы)  ващид  тябии  просесин  ики  тяряфи  кими  тящлил  етмяк 

мцмкцн олду. 

Ентропийа-информасийа  асылылыьына  айдынлыг  эятирян,  си-

неэетиканын  баниляриндян  бири  щесаб едилян,  гейри-хятти  термо-

динамиканын  йарадыъысы  И.Пригожинин  «диссипатив  структурлар» 

нязяриййяси  олмушдур.  Диссипатив  структурлар  нязяриййяси,  си-

неэетика иля бир мяна верир. 

Пригожин вя онун давамчылары, автомотик кимйяви реак-

сийалара  вя  диэяр  синерэетик  щадисяляр  дя  баш  верян  мюъцзяли 

просесляри анламасы ъящд едяркян, мялум олмушдур ки, инкишаф 

вя тяняззцлцн якс яняняляри, вящдят тяшкил едяряк, ейни заман-

да  вя  паралел  фяалиййят  эюстярирляр.  Информасийа  вя  ентропийа 

динамик  варлыьын  ващид  просесляридир.  Ян  ясасы  будур  ки,  бу-

нунла  термодинамиканын  Ы  вя  ЫЫ  ганунларынын  ассиметрийасы 

мялум олду. 

Ясас одур ки, синеэетик йанашманын юзяллийи онун елми 

изащынын  да  фяргли  олмасыны  шяртляндирир.  Синерэетик  изащ  чох 

бюйцк юлчцдя дедуктив прогностик характеря маликдир. Биринъ-

иси одур ки, синерэетик тядгиг етдийи системин эяляъяйинин онун 

 

 

54 

54 

дахили мащиййятиня уйьун формалашмасына мане олмур. О, бу 

мянада  кянар  мцшащидячидир.  Синерэетики  систем  юз  тябиятиня 

уйьун щансы инкишаф йолуну сечмяси марагландырыр. Бу заман 

о,  бцтцн  мцмкцн  олаъаг  вариантларын  щамысыны  нязяря  алыр. 

Синерэетик системин дахили ишляриня гарышмадан ону юйрянир. 

Синерэетик изащда бюйцк ящямиййят дашыйан амиллярдян 

бири дя заман анлайышыдыр. Синерэетик тясвирдя заман системин 

дахили мащиййятиня аид олан кими чыхыш едир. Бу системдя индики 

эяляъяйи формалашдырыр. 

Ону да гейд етмяк лазымдыр ки, синерэетик изащ дедук-

тив аспектля мящдудлашмыр. Моделляшдирмя вя практики мцгай-

ися онун изащ схеминдя ясас йерлярдян бирини тутур. Модел цзя-

риндя  нязяри  вя  практики  иш  апарылмадан  синерэетикада  модел-

ляшдирмя елми сайылмыр. Модел ясасында алынан инкишаф вариант-

лары фактики олараг системин дахилиндя йетишдирдийи эяляъяк вари-

антлардыр. Синерэетик изащда мцщцм ящямиййят кясб едян мя-

сялялрдян бири дя ятраф алямин нязяря алынмасы иля баьлыдыр. Си-

нерэетик йанашмада бунун принсипиал мянасы вар. Чцнки сине-

рэетикада  систем  юзцнцтяшкил  едян  мцстягил  обйект  кими  ня-

зярдян кечирился дя, онун мцщцм ъящятляриндян бири ачыг олма-

сы  ятраф  алямля  даим  ялагядя  олунмасыдыр.  Мцстягил  системя 

ятраф  алямя  органик  дахил  олан  обйект  кими  бахмаг  бир  сыра 

чятинликляр  йарадырса,  тядгигатчы  цчцн  мянзяряни  мцряккяб-

ляшдирирся,  бцтювлцкдя  оптимал  нятиъяляр  алмаьа  йардым  едир. 

О ъцмлядян, елмя универсал идаряетмя кейфиййяти эятирир. 

Бцтцн  бунлар  синерэетик  изащын  диэяр  елм  сащясиндяки 

изащындан фяргляндийини билдирир. Синерэетика башга тябият елм-

ляри кими изащын сон мягсядинин емприк верилянляря уйьунлугда 

эюрмцр. Синеэетика даим диологу, микро иля макронун вящдя-

тини, субйектля тядгигат обйектинин бцтювлцйцнц вя бу ясасда 

гаршылыглы инкишафы ясас сайыр. Онун изащы сон мягсяддя бу ня-

тиъянин ялдя едилмясиня йюнялиб.  

 

 

 

 

 

55

55 

J.-P. Sartr fəlsəfəsində humanizm ideyaları

                                     

 

                                         Aşurova Gülnar,маэистр 

 

J.-P.Sartr 

ekzistensializm 

fəlsəfəsinin 

inkişafında 

özünəməxsus  yeri  olan  görkəmli  filosoflardan  biridir.  O,  II 

dünya  müharibəsindən  sonrakı  otuz  il  ərzində  Avropa 

siyasətinin  formalaşmasının  fəal  iştirakçılarından  olmuş  və  bir 

qayda  olaraq,  humanist  dəyərlərin  müdafiəçisi  kimi  çıxış 

etmişdir. 

Həmin  dövrdə  ekzistensialist  fikrin  mərkəzinin  Fransaya 

keçməsi  məhz  onun  fəlsəfi  və  bədii  yaradıcılığının  məhsulu 

hesab olunur. 

J.-P.Sartrın 

fəlsəfi 

təliminin 

formalaşmasında 

M.Haydeggerin  ekzistensialist  və  E.Husserlin  fenomenoloji 

təliminin mühüm rolu olmuşdur. 

J.-P.Sartr  istər  fəlsəfə,  istərsə  də  bədii  yaradıcılıq 

sahəsində  bir  sıra  dəyərli  əsərlərin  müəllifı  kimi  məhşurdur. 

Bunlardan 

"Varlıq 

və 

heçlik", 

"Ekzistensializm 

- 

humanizmdir",  "Dialektik  zəkanın  tənqidi"  və  s.  fəlsəfi 

əsərlərini, "Milçəklər", "Çirkli əllər", "Bağlı qapılar arxasında" 

və s. kimi roman və pyeslərini qeyd etmək olar. 

Sartr  fəlsəfəsinin  və  ümumilikdə  ekzistensializmin 

meydana  gəlməsinin  başlıca  səbəbi  XX  əsrin  əvvəllərində 

Qərbi  Avropa  sivilizasiyasını  bürüyən  dərin  sarsıntı  və 

böhranların baş verməsi idi. 

Filosofun bütün yaradıcı fəaliyyətinin əsasında başlıca bir 

problem  dayanır:  müasir  insanın  və  ümumilikdə  bəşəriyyətin 

acı  taleyini  yüngülləşdirmək  və  insanları  bu  vəziyyətdən  necə 

xilas etmək məsələsi. 

Ekzistensializmin  başlıca  şüarına  çevrilən  "İnsan,  oyan" 

ifadəsi Sartr fəlsəfəsinin də əsasında dayanırdı. 

Ümumiyyətlə,  onun  insan  haqqındakı  düşüncələrinə 

görkəmli alman filosofu F.Nitşenin böyük təsiri olmuşdur. 

 

 

56 

56 

Sartrın 

humanist 

ideyalarının 

mərkəzində 

azadlıq 

problemi  dururdu.  Onun  fəlsəfəsinin  çıxış  momentini  də 

azadlıq  ideyası  təşkil  edirdi.  Sartra  görə,  insan  mütləq  şəkildə 

azad  olmalıdır.  Bu  elə  bir  azadlıqdır  ki,  orada  şüur  bütün 

qadağalardan,  əxlaq  qanunlarından,  cəmiyyətdəki  sosial 

normalardan, 

dəyərlərdən, 

bir 

sözlə, 

onun 

azadlığını 

məhdudlaşdıran hər bir şeydən imtina etməlidir. 

Sartrın  fikrincə,  insan  özü  azadlığı  "kəşf  etməli",  ona 

çatmaq  üçün  yaşamalıdır.  Azadlıq  fantaziya  deyildir.  O  bir 

həqiqətdir.  Azad  insan  dünyadakı  bütün  münasibətlərin 

əsasıdır. Hər bir insanın azadlığı da, əslində başqası tərəfindən 

açılır. Başqası olmasa insanın azadlığı gizli qalar. 

Varlığa  məna  verən  insandır.  İnsanla  təmasda  olmayan 

hər  hansı  bir  şeyin  mənasından  danışmaq  mümkün  deyil.  Hər 

hansı  bir  insan  başqa  insanla  münasibətdə  olarkən  müəyyən 

məna kəsb edir. 

Sartra  görə,  insan  hətta  təbiət  qanunlarına  da  tabe 

olmamalıdır, o, sərbəst iradənin hökmü ilə yaşamalıdır. Sərbəst 

iradəyə  nəinki  təbiət,  heç  Allah  da  mane  ola  bilməz.  Sartr 

insanı  o  dərəcədə  azad  görmək  istəyirdi  ki,  hətta  onu  Allah 

səviyyəsinə qədər qaldırırdı. 

Filosofün  fikrincə,  insan  əvvəlcə  mövcud  olur,  dünyaya 

gəlir, orada fəaliyyət göstərir və yalnız bundan sonra şəxsiyyət 

kimi müəyyənləşir. Deməli, insanın taleyi onun öz əlindədir, o, 

bunu  öz  əməlində  sübut  etməlidir.  Buradan  aydın  olur  ki, 

insanın  heç  kimə  və  hətta  Allaha  da  ehtiyacı  yoxdur.  İnsanın 

mütləq azadlığı onu hətta Allaha da çevirir. 

Beləliklə,  Sartrın  fikrincə,  insana  "sən  əvvəlcə  mövcud 

olmusan,  sonra  azadlıq  əldə  etmisən"  demək  düzgün  deyil. 

Çünki, mövcud olmaq elə öz azadlığını təmin etmək deməkdir. 

Başqa  sözlə,  mövcud  olmaq  -  öz  varlığını  yaratmaq 

məsuliyyətini öz üzərinə götürmək deməkdir. 

Sartrın  fəlsəfəsinə  əsasən,  insan,  sərbəst  iradə  və 

yaradıcılıq azadlığa aparan başlıca yoldur. 

 

 

57

57 

Sartrın  düşüncəsinə  görə,  insan  heç  bir  zaman  özünə 

bərabər olmamalı, öz-özü ilə kifayətlənməməlidir. O, daima öz 

üzərində  yeniliklər  etməli,  hətta  lazım  gələrsə,  ziddiyyət 

yaratmalıdır. Onun qənaətincə, hər bir insan, xüsusən də filosof 

öz-özü ilə əbədi inkarda olmalıdır. 

Bütün  fəlsəfi  yaradıcılığı  boyu  Sartr  əsas  diqqəti  insanın 

ona  düşmən  olan  dünya  qarşısında  mənəvi  dözümünə 

yönəldirdi.  Onun  fikrincə,  insan  obyekt  yox,  hər  şeydən  əvvəl 

bir  subyektdir.  O,  azad,  təşəbbüskar,  məsuliyyətli,  təkrarsız, 

fərdi varlıqdır. 

J.-P.Sartrın  fəlsəfəsinə  əsasən,  insanın  mütləq  azadlığını 

əlindən  alan  qüvvələrdən  biri,  bəlkə  də  birincisi,  məhz 

vicdandır.  İnsan  azadlığı  üçün  vicdanı  mütləq  dəf  etməlidir. 

Çünki, vicdan ekzistensiyanı - mövcudluğu məhdudlaşdıran ən 

böyük amildir. 

Qeyd  etməliyik  ki,  Sartrın  humanizminin,  ümumilikdə 

fəlsəfəsinin  son  məqsədi  məhz  vicdanla  savaşmaqdır.  Bunu 

həm  də  fransız  ekzistensializminin  son  məqsədi  hesab  etmək 

olar. 

Sartr  fəlsəfəsində  seçim  azadlığı  məsələsi  də  mühüm  yer 

tutur.  Onun  fikrincə,  seçmə  ruhi  aktdır,  seçmə  zamanı  insanm 

dünyaya  və  özünə  münasibəti,  onun  etikası,  estetikası,  idrakı 

mühüm rol oynayır. 

Sartra  görə,  insan  da,  onun  azadlığı  da  seçmədir.  İnsan 

özünün  seçmə  bacarığı  ilə  öz  xoşbəxtliyini  qazanır  və  ya  onu 

itirir. 

Sartrın  məhəbbətə  dair  baxışları  da  olduqca  maraqlıdır. 

Onun  fikrincə,  məhəbbət  hiss  məsələsi  olmayıb,  son  dərəcədə 

mürəkkəb bir məzmuna malikdir. 

Məhəbbət  -  başqasının  azadlığına  yiyələnmək  deməkdir. 

Bu zaman bir başqası insanın mövcudluğunun sirrinə yiyələnir. 

Beləliklə,  insanı  varlıqdan  çıxararaq,  özü  üçün  varlıq  edir.  Bu 

isə  yolverilməzdir.  Çünki,  məhz  bu  zaman  insanın  azadlığı 

 

 

58 

58 

əlində  almır.  Sartra  görə  isə,  var  olan  insan  mütləq  azad 

olmalıdır. 

Bu  deyilənləri  ümumiləşdirərək,  qeyd  etmək  olar  ki, 

Sartrın fəlsəfəsi antropologiyadır. Çünki, filosofun fəlsəfəsində 

ruhun  önə  çəkilməsi,  insan  qəlbinin,  şüurun  prioritetliyi, 

şüurdan  kənarda  olanların  varlığının  qeyri-mümkünlüyü,  hər 

şeyin  ancaq  şüurla  təmasda  var  olması  məsələləri  üstünlük 

təşkil edir. 

Ümumilikdə  isə,  J.-P.  Sartrın  fəlsəfəsində  humanist 

ideyalar  olduqca  zəngindir.  Lakin  onun  humanizmini  mütləq 

şəkildə qəbul etmək olmaz. Çünki Sartrın humanist dəyərlər adı 

altında  qəbul  etdiyi  bir  sıra  ideyaları  normal  şəraitdə  yaşayan 

insana  deyil,  tamamilə  fərqli  dünyada  yaşayan  birinə  şamil 

etmək  olar.  Ən  başlıcası  ona  görə  ki,  insanın  sosial 

normalardan,  dəyərlərdən,  vicdandan,  əxlaqdan  kənarda 

mövcudluğu  mümkünsüz  olduğu  üçün  onun  azadlığı  da  qeyri-

mümkündür. 

Bir sıra mübahisəli məqamların olmasına baxmayaraq, J.-

P.Sartrın  fəlsəfi  baxışları,  onun  hadisələrə,  predmetlərə 

yanaşma tərzi öz orijinallığı ilə seçilir. Əbəs yerə deyildir ki, J.-

P.Sartrın  fəlsəfəsi  ekzistensialist  fikrin  inkişafında  xüsusi 

mərhələ hesab olunur.