Qida kimyasından mühazirələr. MƏRuzəÇİ: dos. Həşimov Xalıq Məhəmməd oğlu

 
 
Palmitin  turşusu  1  molekul  asetil-KoA-nın  və  7  molekul  malonil  KoA-nın 
sıxlaşmasından  əmələ  gəlir.  Bu  prosesi  ümumiləşdirilmiş  şəkildə  palmitin 
turşusunun əmələ gəlməsi misalında aşağıdakı kimi təsəvvür etmək olar. 
 
 
 
 
Bu  proses  üçün  asetil-KoA  karbohidratların  və  yağ  turşularının  aralıq 
məhsulundan  alınır,  ondan  başqa  ATF,  NADFH  bikarbonat  və  Mg2
+
  ionları 
olmalıdır. Göstərilən  reaksiyada karbon  qazı deyil onun aktiv  forması  iştirak edir. 
Malonil  –  KoA  əmələ  gəlməsi  asetil-KoA  ATF-in  və  aktiv  CO
2
-nın  asetil-KoA 
karboksilaza fermentinin katalitik təsiri ilə baş verir.  
 
 
 
 
Müəyyən  edilmişdir  ki,  malonil-KoA  hüceyrələrin  sitoplazmasında  onun 
sintezinə  sərf  olunan  asetil  KoA  isə  mitoxondrilərdə  əmələ  gəlir.  Asetil-KoA-nın 
mitoxondriyalardan sitoplazmaya keçməsinə (irimolekullu birləşmələr mitoxondri-
lərdən keçə bilmir) oksalat sirkə turşusu ilə birləşərək keçir. Bu prosesə 1 mol ATF 
sərf olunur.  
Malonil  KoA  alifatik  turşuların  biosintezində  mərkəzi  rol  oynayır.  Malonil 
KoA yağ turşularının sintezində birbaşa asetil KoA ilə reaksiyaya girmir. Əvvəlcə 
asetil  malonil  KoA  asildaşıyıcı  zülal  (ADZ)  ilə  əvəzetmə  reaksiyalarına  girirlər 
aktivləşirlər. ADZ (acil carrier protein) heyvan hüceyrələrinin protoplazmasında və 
          O                                        
                                                      
Asetil-KoA-
 
CH
3
−C~S−KoA + CO
2
 + ATF     
karboksilaza
                         
                                        O 
 
                 HOOC−CH
2
−C~S−KoA + ADF + H
3
PO
4
 
                                  Malonil-KoA 
    
Asetil-KoA + 7 Malonil-KoA + 14NADFN + 14H
+
 → 
→ CH
3
(CH
2
)
14
COOH + 7CO
2
 + 8HS−KoA + 14NADF
+
 + 6H
2
O 

162 
 
mikroorqanizmlərdə  aşkar  edilmişdir.  O  molekul  sonluğunda  aktiv  sulfihidril 
(─SH) qrupları daxil olan maddədir. Onun quruluşu aşağıdakı kimidir.  
 
 
 
Asetil Ko-A –nın ADZ ilə reaksiyasına asetiltransasilaza, malonil Ko A-nın 
müvafiq reaksiyasına isə malonil transasilaza fermentləri kataliz edirlər. 
Doymamış ali yağ turşuları doymuş ali yağ turşuları kimi karbon zəncirinin 
ikiləşərək  çoxalma  yolu  ilə  sintez  olunurlar.  Çünki  onları  kataliz  edən  fermentlər 
məməli  heyvanlarda  və  insan  orqanizmində  mövcud  deyildir.  Doymamış  yağ 
turşuları  yalnız  doymuş  yağ  turşularının  dehidrogensizləşməsi  yolu  ilə  əmələ 
gəlirlər.  Lakin  məməlilərin  orqanizmində  üzvi  turşuların  molekul  zəncirində  sıra 
nömrəsi  9-a  qədər  olan  karbon  atomlarını  hidrogensizləşdirən  (dehidrogenləş-
dirən)  fermentlər  vardır.  Onların  istirakı  ilə  palmitilolein  və  olein  turşuları  sintez 
edilə bilər. Deməli məməlilərin toxumalarında yalnız nonoentərkibli doymamış ali 
yağ turşuları sintez edilə bilər. Palmitilolein və olein turşularının stearin və palmi-
tin turşularından dehidrogenləşmə (hidrogensizləşmə) yolu ilə biosintezində iştirak 
edən  fermentlərə  qaraciyərin  və  piy  toxuması  hüceyrələrinin  mikrosomlarında 
təsadüf edilir.  
Doymamış  yağ  turşularının  dehidrogenləşmə  yolu  ilə  əmələ  gəlməsi  və 
karbon zəncirinin uzanması aşağıdakı sxemdə aydın görmək olar. 
 
 
 
                      O                                                                      O 
 
CH
3
(CH
2
)
16
−C−KoA                   CH
3
(CH
2
)
7
CH=CH(CH
2
)
7
−C−S−KoA 
                                     
NADF + H
+
; O
2 
Stearolil-S-KoA                                     Oleil-S-KoA 
                                              (dehidrogenl şm nin sxemi) 
(genişl ndrilmiş sxem)                                                      Malonil-S-KoA 
                                        
                    NADF + H
+ 
                      O                                                                      O 
 
CH
3
(CH
2
)
14
−C−S−KoA              CH
3
(CH
2
)
5
CH=CH(CH
2
)
7
−C−S−KoA 
                                         NADF + H
+
; O
2
 
Palmitoil-S-KoA                                                       Palmitoolenil-S-KoA 
                                              (dehidrogenl şm nin sxemi) 
                                                                        Malonil-S-KoA 
(genişl ndrilmiş sxem)          
                   NADFN + H
+
 
                                                                      O 
 
                         CH
3
(CH
2
)
5
CH=CH(CH
2
)
9
−C−S−KoA 
                                                 Sis-vaksenoil-S-KoA 
   
CO                O                 CH
3 
H  O                            O 
 
   CH−CH
2
−O−P−O−CH
2
−C−−C−C−NH−CH
2
−CH
2
−C−NH−CH
2
−CH
2
−SH 
 
   NH              OH             CH
3
 OH 
 
ADZ  polipeptid   
       z nciri 

163 
 
 Doymamış  turşularının  məməlilərin  orqanizmində  sintez  edilməsi  qeyri-
mümkündür.  Orqanizm  linol,  linolein,  araxidon  turşularını  yalnız  qida  maddələ-
rinin  (yalnız  bitki  mənşəli)  tərkibində  mənimsəyir.  Bununla  əlaqədar  göstərilən 
turşularıa  əvəzedilməz  turşular  adı  verilmişdir.  Son  vaxtlarda  sübut  edilmişdir  ki, 
məməli  heyvanlar  qida  vasitəsilə  (sorqo,  amarant,  raps  və  s.  yem  bitkiləri  ilə 
qidalandıqda)  kifayət  qədər  linol  və  linolein  turşuları  qəbul  etdikdə  onların 
qaraciyərində bu turşulardan eykozatrien, eyzoatetraen (araxidon) və eykozapenten 
turşuları sintez oluna bilər.  
Tərkibində  bir  neçə  ikiqat  rabitə  olan  üzvi  turşuların  orqanizmdə  mühüm 
vəzifə  daşıması  son  zamanlar  müəyyən  olunmuşdur.  Belə  ki,  bu  turşular 
orqanizmdə  xəstəliktörədici  mikrobların  fəaliyyətini  minimuma  endirir.  Bioloji 
aktiv  maddələrin  (prostaqlandinlər,  prostatsiklin,  tromboksan,  leykotreinlər  və  s.) 
məhz tərkibində bir neçə ikiqat rabitə olan ali yağ turşularında əmələ gəldiyi sübut 
olunmuşdur. Doymamış ali yağ turşularına F (essensial) vitamini də deyilir.  
7. Yağların (triqliseridlərin) sintezi: Yağların biosintezinin əsas substratı 1-
fosfoqliserin  və  asil-Ko  A  molekullarıdır.  Sintez  transasilləşmə  reaksiyası  nəticə-
sində baş verir. Bu prosesdə 1-fosfoqliserin molekulu qliserinin fosforlaşmasından 
və  ya  fosfodioksiasetonun  reduksiyasından  alınır.  Asil-Ko  A  molekulu  isə  yağ 
turşularının sintez prosesi və β-oksidləşməsi zamanı əmələ gəlir.  
Əvvəlcə  transasilləşmə  reaksiyası  nəticəsində  fosfatid  turşusu  (fosfatidil-
dipalmitin) əmələ gəlir.  
 
 
 
 
Əmələ  gəlmiş  fosfatid  turşusu  fosfatidatfosfohidrolaza  fermentinin  təsiri  ilə 
hidrolizə uğrayaraq dipalmitinə (diqliseridə) çevrilir. 
                O                                                               OH 
 
2C
15
H
31
−C~S−KoA + HO−CH
2
−CH(OH)−CH
2
−O−P=O 
         Palmitil-KoA                                     1-Fosfoqliserin 
                                                                                  OH 
                                                    O 
 
                                       CH
2
−O−C−C
15
H
31
 
 
                                            
                O 
 
Qliserofosfatasiltransferaza
 
                                       CH−O−C−C
15
H
31
 + 2HS−KoA 
 
                                                          OH 
                                       CH
2
−O−P=O 
                                                          OH 
                                              Fosfatidildipalmitin 
                                                (fosfatid turşusu) 
                              

164 
 
 
Diqliserid  yenidən  diqliseridtransasilaza  fermentinin  təsiri  ilə  asil-Ko  A 
molekulu ilə tripalmitin (triqliseridi) molekulunu əmələ gətirir.  
Triqliseridlərin  sintezi  prosesini  sürətləndirən  fermentlər  qrupuna  qaraciyər 
və s. toxumalarda rast gəlinir.  
8.  Lipid  mübadiləsinin  pozğunluqları:  Yağların  və  lipoidlərin  həzm 
olunmasında mədəaltı vəzinin ifraz etdiyi fermentlərin (lipazanın) və ödün mühüm 
rolu  vardır.  Buna  görə də,  mədəaltı  vəzi şirəsinin  və ödün  bağırsağa tökülməsinin 
pozulması  yağların  orqanizm  tərəfindən  mənimsənilməsini  nəzərə  çarpacaq 
dərəcədə azaldır.  
Mədəaltı  vəzi  şirəsinin  bağırsaq  mənfəzinə  ifraz  edilməsinə  maneəçilik 
törədən  xəstəliklər  nəcisdə  yağların  miqdarının  kəskin  sürətdə  artmasına 
(steatoreya) səbəb olur.  
Pankreas  şirəsinin  bağırsaqlara  tökülməsinin  pozulması  ilə  nəticələnən 
xəstəliklər  anadangəlmə  və  qazanılma  ola  bilər.  Anadangəlmə  xəstəliklərə 
pankreas  kanalının  aplaziyasını,  mədəaltı  vəzinin  hipoplaziyasını  və  fibrozunu 
misal göstərmək olar. Bunlardan mədəaltı vəzinin fibrozu nisbətən çox rast gəlinir.  
Mədəaltı vəzinin fibrozu autosom-resessiv yolla nəslə verilən irsi xəstəlikdir. 
Bu  xəstəlik  zamanı  mədəaltı  vəzinin  selik  ifraz  edən  hüceyrələrində  fermentativ 
dəyişikliklər  baş  verir  və  onlardan  ifraz  edilən  şirə  yüksək  suvaşqanlığa  malik 
olduğuna  görə,  tədricən  vəzin  parenximasını  fibrozlaşdırır.  Yaşlı  şəxslərdə 
pankreatik  steatoreyaya  kəskin  və  xronik  pankreatidlərə,  həmçinin  mədəaltı 
vəzinin axacağının tutulması kimi xəstəliklərə də təsadüf etmək olar.  
 Öd  axacağının  tutulması,  xolesistit  (öd  kisəsinin  iltihabı)  və  öd  ifrazının 
pozulması  ilə  müşayiət  olunan  bəzi  qaraciyər  xəstəlikləri  (məsələn  Botkin 
xəstəliyi)  zamanı  bağırsaqlarda  yağların  həm  həzmi,  həm  də  sorulması  azalır, 
çünki  bağırsaqlara  düşmüş  yağlar  əvvəlcədən  ödün  təsiri  ilə  emulsiyalaşdıqdan 
sonra həzm olunurlar. Yağların parçalanması nəticəsində əmələ gələn üzvi turşular 
isə yalnız öd turşuları ilə kompleks birləşmələr (xolein turşuları) əmələ gətirdikdən 
sonra  bağırsaq  divarından  sorulur.  Bağırsaq  möhtəviyyatında  ödün  miqdarı 
azaldıqda,  yağların  parçalanması  nəticəsində  əmələ  gələn  üzvi  turşuların  hamısı 
xolein  turşularına  çevrilə  bilmir  və  buna  görə  də  bağırsaq  divarından  sorulmur. 
               O                                                              O 
 
CH
2
−O−C−C
15
H
31
              
Fosfatidatfos-
       CH
2
−O−C−C
15
H
31
 
              O                        
      fohidrolaza                                  
O 
 
CH−O−C−C
15
H
31
 + H
2
O                         CH−O−C−C
15
H
31
 + H
3
PO
4
 
 
                   OH 
CH
2
−O−P=O                                           CH
2
−OH 
                   OH 
  Fosfatidildipalmitin                                             Dipalmitin (diqliserid) 

165 
 
Belə  hallarda  nəcis  bozumtul-ağ  rəngdə  olur,  onun  tərkibində  çoxlu  miqdarda 
parçalanmamış yağlar və sorulmamış yağ turşuları aşkar edilir (axolik nəcis).  
Bəzi mədə-bağırsaq xəstəliklərində (kəskin enterokolit, dizenteriya, bağırsaq 
vərəmi,  qastritlər  və  s.)  qida  maddələrinin  həzm  sistemində  hərəkəti  sürətlənir  və 
bağırsaq  divarlarının  selikli  qişasında  anatomik  dəyişikliklər  meydana  çıxır  ki, 
bunlar da yağların sorulmasının pozulmasına səbəb ola bilər. 
Qida  maddələrinin  tərkibindən  yağların  və  lipoidlərin  tamamilə  çıxarılması 
yolverilməz haldır, çünki onların qida maddələrinin tərkibindən çıxarılması nəticə-
sində  orqanizm  yağlarda  həll  olan  vitaminlərdən  (A,  D,  E,  K)  və  əvəzedilməyən 
yağ turşularından (linol – C
17
H
31
COOH, linolen – C
17
H
29
COOH) məhrum olur.  
Xolesterin  mübadiləsinin  pozulmaları  ateroskleroz,  öd  daşı  xəstəliyi, 
ksantomatoz  (idiopatik  hiperxolesterinemiya),  lipoidli  nefroz  və  s.  xəstəliklərin 
əsasını  təşkil  edir.  Ateroskleroz  xəstəliyi  qanda  xolesterinin  artması  ilə  müşayiət 
olunur.  Öd  daşlarının  ümumi  kütləsinin  əsas  hissəsini  (90%-ə  qədər)  xolesterin 
təşkil edir. Xolesterin normal halda ödün tərkibində məhlul halında olur. Suda həll 
olmayan  xolesterinin  məhlul  halında  qalmasında  öd  turşularının  mühüm  rolu 
vardır. Xolesterinin kristallaşaraq çöküntüyə keçməsi nəticəsində öd daşları əmələ 
gəlir.  Bu  kristal  daşlar  oksalat,  urat,  fosfat,  karbonat  duzlarının  həll  olmayan 
çöküntüləridir.  Xolesterin  mübadiləsinin  pozulmaları  praktiki  təbabətin  mühüm 
problemlərindən  biridir.  Bu  problem  haqqında  tələbələr  “Patoloji  fiziologiya” 
kursunda  və  klinik  kafedralarda  daha  ətraflı  məlumat  alacaqlar  və  onun  aradan 
qaldırılması yolları haqqında məlumat əldə edəcəklər.  
 
 
ƏDƏBİYYAT 
 
1. Həşimov X.M, Həsənova S.Ə, Qida kimyasi, Bakı 2010, 478 c. 
 2. Həşimov X.M, İbrahimova D.Ə, Ramazanov V.S., Bioloyi kimyadan     
laboratoriya məşğələləri. Dərs vəsaiti, Bakı, 2012, 240 s. 
 3. Xəlilov Q. B. Heyvan biokimyasının əsasları. Bakı. 1987. Maarif.  
 4. Həsənov Ə. C., Rzayev N. A., İslamzadə F. Q., Əfəndiyev A. M. Bioloji kimya. 
Bakı 1989. 
 5.  Кольман Я., Рем К. Г. Наглядное биохимия –Москва. Мир, 2000. 
 6.  Северин  Е.  С.,  Алейникова  Т.  Л.,  Осипов  Е.  В.  Биохимия.  -  Москва. 
Медицина. 2003. 
 7. Ковалевский Н. И. Биологическая химия. Москва. Академия 2008. 
 

166 
 
 Qida kimyasından mühazirələr. 
MƏRUZƏÇİ: dos.Həşimov Xalıq Məmməd oğlu 
MÖVZU 14. MİNERAL MADDƏLƏR MÜBADİLƏSİ. SUYUN VƏ DUZUN  
                      MÜBADİLƏSİ. MAKRO VƏ MİKROELEMENTLƏR 
 
 
 
 
P L A N  
 
 
 
1. Mineral maddələr mübadiləsi haqqında ümumi məlumat 
2. Suyun mübadiləsi və orqanizmdə rolu 
3. Duzların mübadiləsi və bioloji rolu. Makroelementlər 
4. Mikroelementlər mübadiləsi və bioloji rolu 
 
 
 
 
 

167 
 
1. Mineral maddələr mübadiləsi haqqında ümumi məlumat: İnsan və heyvanların 
bədənində  mineral  maddələrdən  su  və  duzlar  olur.  Bunlar  da  molekul  və  ionlar 
şəklində,  həm  də  başqa  maddələrlə  (zülallar,  karbohidratlat,  turşular  və  s.) 
birləşmiş halda təsadüf edilir.  
Duzlara  molekul  halında  əsas  sümük  toxumasında  və  qismən  hüceyrələrin 
tərkibində  rast  gəlinir.  Onlar  birləşmiş  halda,  yaxud  ionlar  şəklində  hüceyrə  və 
toxumaların  əmələ  gəlməsində  və  s.  (molekulların  formalaşmasında  da  )  iştirak 
edirlər.  
Su toxumalarda zülallarla,  lipidlərlə, karbohidratlarla birləşmiş  haldadır. Bu 
da  onlardakı  funksional  qruplarla  (karboksil,  hidroksil,  keton,  aldehid  qrupları  və 
s.),  su  ilə  onun  dissosiasiya  məhsullarının:  hidrogen  və  hidroksil  ionlarının 
xassələri  ilə əlaqədardır.  Su birləşmiş  halda sərbəst  formaya  nisbətən çox az olur. 
Əzələlərdə suyun birləşmiş forması onun maksimum 1%-ni təşkil edir.  
Mineral maddələrdən çoxluğu təşkil edən sudur. O, polifunksional maddədir. 
Su  polyarlıq  xassəsinə  və  hidrogen  rabitəsi  yaratmaq  qabiliyyətinə  malik 
olduğundan  orqanizmdə  həlledici  rolunu  oynayır.  O,  bədəndə  temperaturun 
nizamlanmasında iştirak edir. Bu da istilik tutumunun çoxluğu ilə izah olunur.  
Su bioloji  mayelərin (qan, sidik, öd, həzm şirəsi və s.) əsasını təşkil edərək, 
bədəndə onların hərəkətinə də şərait yaradır. O, ifrazatda da iştirak edir. Maddələr 
mübadiləsi  nəticəsində  əmələ  gələn  son  məhsullar  sulu  məhlullar  şəklində  ifrazat 
orqanlarına aparılır və bədəndən xaric olunur. Buna sidik, tər və s. misal göstərilə 
bilər.  
Su  mübadilə  proseslərində  də  qida  maddələrinin  parçalanmasında,  yeni 
maddələrin biosintezində də iştirak edir. Su mexaniki funksya da daşıyır: oynaqları 
hərəkət  zamanı  sürtünmə  ilə  zədələnmədən  qoruyur.  Bütün  bu  göstərilənlərlə 
əlaqədar olaraq, insan və heyvan 20%-dən çox su itirdikdə ölür.  
Mineral  maddələr  miqdarına  görə  2  qrupa:  makroelementlərə  və 
mikroelementlərə bölünür.  
Makroelementlərin  orqanizmdə  miqdarı  0,001%-ə  qədərdir.  Bu  miqdardan 
az,  yəni  10
-3
─10
-12
%  arasında  olan  elementlərə  isə    m  i  k  r  o  e  l  e  m  e  n  t  l  ə  r  
deyilir.  Makroelementlərə:  kalsium,  maqnezium,  natrium,  kalium,  xlor,  kükürd, 
fosfor  və  s.  mikroelementlərə:  mis,  yod,  kobalt,  sink,  manqan,  molibden  və 
başqaları aidddir.  
Makroelementlərə  orqanizmdə  əsas  qeyri-üzvi  birləşmələr:  sulfat,  fosfat, 
karbonat,  xlorid,  flüorid  turşularının  duzları  şəklində  təsadüf  olunur.  Bu  duzlar 
osmos təzyiqinin yaranmasında, buferli məhlulların əmələ gəlməsində, turşu-qələvi 
müvazinətində də iştirak edir.   
Mikroelementlər əsasən üzvi birləşmələrin: zülalların, fermentlərin, vitamin-
lərin  və  hormonların  tərkibində  olur.  Məsələn,  zülallardan  hemoqlobində  dəmir, 
 

168 
 
vitaminlərdən siankobalamində kobalt, fermentlərdən ksantinoksidazada molibden, 
karboanhidrazada sink, hormonlardan tiroksində yod vardır.  
2.  Suyun  mübadiləsi  və  orqanizmdə  rolu:  Su  orqanizmdə  diri  çəkinin 
yarıdan  çoxunu  (50–80%-ni)  təşkil  edir.  Bu  da  heyvanın  növündən,  yaşından, 
yemindən,  yemlənməsindən  və  s.  amillərdən  asılıdır.  Yaşlı  heyvanlarda  suyun 
miqdarı  cavanlara  nisbətən  azdır.  Əgər  yeni  doğulan  buzovun  bədənində  suyun 
miqdarı  75%  təşkil  edirsə,  yaşlı  öküzdə  55%  olur.  Orta  köklükdə  olan  qoyunun 
bədənində  50–60%,  çox  kök  qoyunda  isə  35–45%  su  vardır.  Bədəndə  müxtəlif 
orqanlarda  su  eyni  miqdarda  paylanmır.  Məsələn,  bədəndəki  suyun  mütləq 
miqdarının  48%-i  əzələdə,  11%-i  dəridə,  8%-i  qandadır.  Beləliklə,  heyvan 
orqanizmindəki  suyun  mütləq  miqdarının  çoxu  əzələlərdə,  dəridə,  bağırsaqlarda, 
sümüklərdə  və  qanda,  azı  isə  ağciyərdə,  beyində,  böyrəklərdə  və  dalaqda 
mövcuddur.  Orqanizmdə  və  bioloji  mayelərdə  də  suyun  miqdarı  müxtəlifdir. 
Məsələn,  qaraciyərdə  70%,  əzələ  toxumasında  75%,  beyində  70–84%,  böyrəklər-
də 82%, qanda 85%, tüpürcəkdə 99,4%, sümük toxumasında 16–46% su var.   
İnsanın  bədənində  olan  suyun  ⅔  hissəsi  hüceyrələrdə,  qalanı  isə  ondan 
xaricdə olur.  
Insan və heyvan suyu xaricdən qida ilə və içməklə qəbul edir. İnsan sutkada 
2,5-2,8 l, at 15-18 l, camış 42-91 l mənimsəyir. Su orqanizmin özündə də, mübadi-
lə zamanı qida maddələrinin oksidləşməsində də yaranır. Toxumalarda 1 kq nişasta 
oksidləşdikdə  600  ml,  1kq  zülaldan  400  ml  və  1  kq  yağdan  isə  1  l-dən  çox  su 
əmələ  gəlir.  Buna  görə  də  onun  balansı  həmişə  mənfi  olur.  Qəbul  olunan  sudan 
ifraz  edilən  suyun  miqdarı  təxminən  15%  çoxdur.  Su  qismən  mədədən  və  əsas 
bağırsaqlardan sorulur. Bədəndə onun əsas deposu dəri sayılır. Çünki içilən suyun 
80%-i  ehtiyat  halında  dəridə  toplanır.  Suyun  bədəndə  saxlanmasını  natrium  ionu, 
əksinə, ifrazını isə kalium və kalsium ionları artırır, toxumaların dehidratasiyasına 
səbəb olur.  
Su  bədəndən  əsasən  sidiklə  gedir.  Bədəndən  çıxan  suyun  təxminən  50%-i 
sidiklə, 30%-i dəri və ağciyərlə, qalanı isə bağırsaqdan nəcislə ayrılır. İnsan sidiklə 
sutkada 1,5 l, at 4–8 l su ifraz edir.  
Suyun mübadiləsində dəri və böyrəklərin də əhəmiyyəti çoxdur. Böyrəklərin 
normal fəaliyyəti zamanı insan orqanizmindən içilən suyun 80%-i 3–4 saata, atınkı 
30–54%-i və inəyinki 33–61%-i 4–6 saata xaric olur.    
Suyun  mübadiləsinə  bəzi  daxili  sekresiya  vəzilərinin  (qalxanabənzər, 
hipofiz, mədəaltı vəzi və s.) hormonları da təsir göstərir. Buna misal vazopressini, 
tiroksini və s.-ni göstərmək olar.  
Tiroksin  suyun  ifrazatını  artırır,  vazopressin  və  insulin  isə  azaldır, 
toxumalarda  saxlanmasına  şərait  yaradır.  Suyun  mübadiləsinin  nizamlanmasında 
sinir sistemi də (beyin qabığı, ara beyin, boz qabıq) iştirak edir.    

169 
 
  3. Duzların mübadiləsi və bioloji rolu. Makroelementlər: Bütün canlıların 
həyatında  duzların  da  rolu  az  deyildir.  Duzlar  ən  çox  (təxminən  84%)  insan  və 
heyvanların  sümüklərində  olur.  Sümük  toxumasının  85%-ni  kalsium-fosfat,  10%-
ni isə kalsium-karbonat təşkil edir. Sümüklərdə 1,5% maqnezium-fosfat da vardır. 
Küldə 0,3% kalsium-flüorid də olur.  
Duzlar  orqanizmdə  buferli  sistemlərin  də  (fosfat,  karbonat  buferləri  və  s.) 
əmələ gəlməsində, osmos təzyiqinin yaranmasında iştirak edir.  
Kalsiumun  orqanizmdə  miqdarı  2%-ə  yaxın,  maqnezium  0,05%,  kalium 
0,3%, natrium 0,15% və flüor 0,009% olur. Orqanizm duzları qida və içilən su ilə 
qəbul edir. İnsan və heyvanların duzlara olan təlabatı onların yaşından, qidasından, 
ilin  fəslindən,  fizioloji  və  patoloji  halından  və  s.  amillərdən  asılıdır.  İnsanın 
sutkalıq təlabatı kalsiuma 0,7–0,8 q, fosfora 1,5–2 q, natriuma 4–8 q, kaliuma 2–3 
q, xlora 2–4 q təşkil edir. Heyvanların diri çəkisinin hər 100 kq-na sutkada inəkdə 
5 q, atda 35 q, qoyunda  3–10 q kalsium,  müvafiq olaraq 2,5 q, 37 q  və 1,5–5,5  q 
fosfor  tələb  edilir.  Bəzi  duzlar  (kalsium-karbonat,  maqnezium-karbonat,  kalsium-
fosfat, maqnezium-fosfat) suda pis həll olur. Pankreas şirəsi və öd onların sorulma-
sını asanlaşdırır.   
 
 
 
Duzların  orqanlarda  paylanması  müxtəlifdir.  Kalsium,  maqnezium  və 
fosforun duzları ən çox sümüklərdə, xörək duzu dəridə, dəmir qaraciyərdə toplanır. 
Onlar  sidiklə,  tərlə  (natrium  xlorid)  və  nəcislə  ifraz  olunur.  Civə,  qurğuşun  və 
bismut  duzları  yoğun  bağırsağın  selik  qişası  ilə  ifraz  edilir.  Kalsium-fosfatlar  isə 
əsas sidiklə və qismən nəcislə ayrılır.  
Natrium  və  kalium  bədəndə  fosfat,  karbonat,  xlorid,  sulfat  turşularının 
duzları formasındadır. Bu elementlərin müəyyən hissəsi ionlaşmış halda, bir qismi 
də zülallar, nuklein turşuları və başqa maddələrlə birləşmiş vəziyyətdədir.  
Natrium  bioloji  mayelərdə,  kalium  isə  toxumalarda  çoxdur.  Məsələn,  qan 
zərdabında natrium 335 mq%, kalium 20 mq%, əzələlərdə isə natrium 38 mq% və 
kalium  320  mq%-dir.  Kaliumun  95%-dən  çoxu  eritrositlərdədir.  Bu  elementlər 
osmos  təzyiqinin  yaranmasında  (xüsusilə  natrium),  buferli  məhlulların  əmələ  gəl-

170 
 
məsində, ayrı-ayrı orqanların (sinir sistemi, ürək, əzələlər, damarlar və s.) fəaliyyə-
tində iştirak edir. Natrium əzələlərin oyanmasını artırır, kalium isə əksinə ləngidir.      
Qidada  natrium  az  olanda  insan  və  heyvanlarda  adinomiya  xəstəliyi  baş 
verir.  
Kalsium ən çox (97%) fosfat və karbonat turşusunun duzları şəklində sümük 
toxumasında  rast  gəlinir.  Qalan  orqan  və  toxumalarda  ion  şəklində,  yaxud 
zülallarda (məsələn, kazeinlə) birləşmiş haldadır. 
Kalsium  sinir  oyanmalarını,  toxuma  zülallarının  su  ilə  birləşmək  qabiliyyə-
tini, hüceyrələrin sızma xüsusiyyətini (keçriciliyini) azaldır, qanın laxtalanmasında 
iştirak  edir,  ürəyin  fəaliyyətini  artırır.  Fermentlərin  fəallığına  da  təsir  göstərir. 
Lesitinazanı fəallaşdırır, dipeptidazaların fəallığını azaldır.  
Kalsium 25–35% sidiklə, 65–75% isə nəcislə ifraz olunur.  
Maqnezium  hüceyrədaxili  kationdur.  Mitoxondriyalarda  oksidləşməklə 
fosforlaşmanı sürətləndirir. Nüvədə və ribosomlarda zülallarla və nuklein turşuları 
ilə  birləşmiş  halda  olur.  O,  ADF  və  ATF-lə  komplekslər  əmələ  gətirməklə  onları 
fəallaşdırır. Bu da pirofosfat qrupunun ikivalentli kationlarla birləşmək qabiliyyəti 
və  hüceyrələrdə  maqnezium  ionunun  qatılığının çoxluğu  ilə əlaqədardır.  Kalsium 
və  maqnizium  mübadilə  proseslərində  bir-birinin  antoqanistidir.  Maqnizium  çox 
qəbul edildikdə, o kalsiumu zülalların və mineral birləşmələrin tərkibindən sıxışdı-
rıb çıxarır. Onun artıq miqdarı böyrəklər vasitəsilə orqanizmdən xaric olunur. 
 
 
 
Maqnezium  ionunun  ATF-lə  kompleks  əmələ  gətirmək  qabiliyyəti  ADF-ə 
nisbətən 10 dəfə çoxdur. ATF isə MgATF
2-
 kompleksi şəklində daha fəal olmaqla, 
fermentativ  reaksiyalarda  fosfatın  donoru  rolunu  oynayır.  Maqnezium  ionu 
mübadilə proseslərində vacib biostimulyatordur, zülalların biosintezində, irsiyyətlə 
əlaqədar  çevrilmələrin  nizamlanmasında,  əzələlərin  qısalmasında,  bir  sıra 
fermentlərin (fosfataza, peptidaza, karboksilaza və s.) fəallaşmasında iştirak edir.  
Maqneziumun  70%-ə  yaxını  fosfatlar  və  karbonatlar  şəklində  sümük  toxu-
masındadır.  
Fosfor fosfat turşusunun duzları şəklindədir. O, bəzi zülalların (fosfoproteid- 
lər), lipidlərin (fosfatidlər), karbohidratların törəmələrinin (monosaxaridlərin fosfat 
                                                                      Mg
2+
 
                                                       O
-
      
-
O        O 
                                                       
│
│
│
                   
Mg ATF
2-
         
Adenin-riboza 
─ ── ── ──
O P O P O P O
-
 
                                                                           
║
║ 
                                                                  O        O 
 
                                                      O             O 
                                                                    
║
║ 
Mg ADF
-
        
Adenin-riboza
 
─ ──
─ ─
──
O P
O P O
-
 
                                                      
│
│
               
                                                     
-
O
─
Mg
2+
─
O- 

171 
 
efirləri),  nukleotidlərin  (nukleozidfosfatlar)  və  s.  birləşmələrin  də  tərkibinə  daxil 
olur. 
Mübadilə proseslərdə: zülalların, karbohidratların, yağların parçalanmasında 
fosforun rolu çox böyükdür.  
Fosfat  turşusu  bir  sıra  kofermentlərin  də  tərkib  hissələrindən  biridir.  O, 
kalsiumla  birlikdə  sümük  toxumasının  əsasını  təşkil  edir.  Bədəndəki  fosforun  
87%-i  sümük  toxumasındadır.  Bunların  yəni  fosfor  və  kaliumun  mübadiləsi 
pozulduqda tetaniya, raxit və osteomalyasiya xəstəliyi baş verir.  
Kükürd  əsas  üzvi  birləşmələrin:  bəzi  aminturşularının,  peptidlərin 
(qlütation), zülalların, hormonların və fermentlərin tərkibində olur.  
Kükürd bəzi vitaminlərdə də (tiamin, biotin) vardır. Bunlarda kükürd reduk-
siyalaşmış  formada:  hidrogen-sulfidin  qalığı  şəklindədir.  Kükürd  sulfhidril  qrupu 
şəklində oksidləşmə-reduksiya reaksiyalarında mühüm rol oynayır. Lakin mukopo-
lisaxaridlərdə kükürd oksidləşmiş formada, sulfat turşusunun qalığı şəklindədir.  
Kükürd  ən  çox  tükdə  (yunda),  buynuzda,  dırnaqda  və  lələkdə  olur.  Onun 
qeyri-üzvi birləşmələrinin çoxu (60%-ə yaxını) dəridə toplanır.  
Kükürd  orqanizmdə  əmələ  gələn  bir  sıra  zərərli  maddələrin  (fenol,  krezol, 
indol,  skatol  və  s.)  sulfat  turşusunun  efirləri  şəklində  zərərsizləşməsində  mühüm 
rol oynayır. O, orqanizmə zülallarla daxil olur. Onun çox hissəsi (60–70%) sidiklə 
sulfatlar  (natrium-sulfat,  kalium-sulfat,  ammonium-sulfat,  kalsium-sulfat,  maqne-
zium-sulfat), az qismi  isə sulfat  turşusunun efirləri (fenol-kükürd,  indoksilkükürd, 
krezolkükürd turşuları və s.) şəklində ifraz olunur.  
Dəmir  ən  çox  (60–70%)  porfirinin  törəmələrində  (hemoqlobin,  mioqlobin), 
katalazada,  peroksidaza  və  sitoxromlarda  olur,  zülal  komplekslərində  isə  nisbətən 
azdır. Qan plazmasında beta-qlobulinlərlə birləşərək transferrin əmələ gətirir.  
Dəmir  orqanizmdə  baş  verən  oksidləşmə-reduksiya  proseslərində,  immuno-
bioloji  reaksiyalarda,  boy  artımı  və  qanyaranma  proseslərində  aktiv  iştirak  edir. 
Dəmir  mübadiləsi  qan  zərdabında  dəmirin  daşıyıcısı  rolu  oynayan  ixtisaslaşmış 
zülali maddə-siderofillin vasitəsilə həyata keçirilir.  
 
 

172 
 
 
Dəmir zülal komplekslərindən ən çox (quru çəkiyə  görə 17–25%)  ferritində 
olur. Bu da əsas qaraciyərdə və dalaqdadır.  
Xlor  bütün  toxumalarda  və  bioloji  mayelərdə  ion  halındadır.  Bu  ən  çox 
mədə  şirəsində  xlorid  turşusunun  tərkibində,  qan  plazmasında,  xörək  duzunda 
mövcuddur.  Bioloji  mayelərdə  osmos  təzyiqinin  yaranmasında  xlorun  da  rolu 
böyükdür. Qanın osmos təzyiqinin 65–70%-i xloridlərlə əlaqədardır.  
Flüor sümüklərdə, dişlərdə kalsium-flüorid şəklindədir. Bunun artıqlığından 
dişlərdə  ləkə  əmələ  gəlir.  Bu  da  xallı  emal  adlanır.  Flüorid  az  olanda  isə  dişin 
emalı sərtliyini itirir.  
4.  Mikroelementlər  mübadiləsi  və  bioloji  rolu:  Heyvan  orqanizmində 
mikroelementlər  mühüm  fizioloji  funksiya  yerinə  yetirir.  Bir  çox  fermentlərin 
(karboanhidraza, uratoksidaza, tirozinaza, prolidaza, ksantinoksidaza, fosfopiruvat-
hidrataza  və  s.)  hormonların  və  vitaminlərin  tərkib  hissəsi  mikroelementlərdən 
ibarətdir,  mübadilə  proseslərinin  fəallaşmasında,  qandoğurmada,  toxuma  tənəffü-
sündə, boy və inkişaf proseslərində iştirak edir.  
Mikroelementlərin üzvi birtləşmələri qeyri-üzvi birləşmələrinə nisbətən daha 
qüvvətli  təsir  göstərir.  Məsələn,  20  mq  qeyri-üzvi  kobalt  0,004  mq  üzvi  kobaltla 
əvəz olunur.  
Mikroelementlərin  çatışmazlığından  bir  sıra  xəstəliklər  baş  verir,  heyvan-
ların boy və inkişafı ləngiyir, məhsuldarlığı azalır. Bu da xarici mühitdə: torpaqda, 
suda,  bitkilərdə  onların  azlığından  və  ya  artıqlığından  irəli  gəlir.  Bu  məsələlərin 
öyrənilməsi  ilə  biogeokimya  elmi  məşğul  olur.  Biogeokimya  kainatın  kimyəvi 
tərkibi  ilə  orqanizmin  elementar  kimyəvi  tərkibi  arasındakı  əlaqəni  və  mübadilə 
proseslərini öyrənir. Biogeokimyanın banisi akademik V. İ. Vernadskidir. Hazırda 
bəzi  ölkələrdə  bir  sıra  biogeokimyəvi  əyalətlər  müəyyən  edilmişdir.  Bu  da 
mikroelementlərin  xarici  mühitdə  yayılma  dərəcəsini  (azlığını  və  artıqlığını) 
göstərir.  Bu  məsələni  ilk  dəfə  öyrənən  akademik  L.  P.  Vinoqradov,  sonralar  isə    
V. V. Kovalski, Y. V. Peyve, Y. M. Berzin, M. A. Riş, R. K. Dautov və başqaları 
olmuşdur.  Bu  biogeokimyəvi  əyalətlərə  görə  insan  və  heyvanların  mikroelement-
lərlə nə dərəcədə təmin olunduğu müəyyən edilir və bir sıra əməli tədbirlər həyata 
keçirilir.  Bu  sahədə  Azərbaycanda  da  xeyli  işlər  aparılmışdır  (Ə.  Güləhmədov,      
İ. Eyyubov, F. Hacıyev, Q. Xəlilov, K. Daşdəmirov və başqaları).  
Azərbaycanın  çox  rayonlarında  (Şəki–Zaqatala,  Lənkəran–Astara,  Laçın–
Kəlbəcər,  Gəncə  -  Qazax,  Muğan  zonalarının  və  s.)  mikroelementlərin  (yod, 
kobalt, mis, manqan və s.) çatışmazlığı və bununla əlaqədar olan bəzi xəstəliklərdə 
(endemik  ur,  enzootik  ataksiya,  alimentar  anemiya  və  s.)  aşkar  edilmişdir.  Lakin 
bir  sıra  rayonlarda  (Daşkəsəndə  kobalt,  Gədəbəydə  mis,  Naxçıvanda  molibden  və 
s.) isə əksinə mikroelementlərin miqdarı çoxdur.  

173 
 
İnsan  və  heyvanlar  mikroelementləri  yediyi qida  və  içdiyi su  ilə qəbul edir. 
Xarici mühitdə kobalt çatışmadıqda heyvanlarda akobaltoz xəstəliyi nəzərə çarpır. 
Bu  xəstəlik  zamanı  B
12
  vitamininin  sintezi  pozulur.  Çünki  onun  tərkibində  4,5% 
kobalt  vardır.  Ona  görə  də  akobaltoz  B
12
  avitaminoza  da  səbəb  olur.  Xəstəliyin 
qarşısını almaq üçün və profilaktik məqsədlə heyvanların yeminə kobalt və ya B
12
 
vitamini əlavə olunur.  
Yod  orqanizmdə  ən  çox  qalxanabənzər  vəzdə  toplanır  və  tiroksinin 
sintezində  iştirak  edir.  O,  çatışmayanda  endemik  ur  xəstəliyi  baş  verir.  Yodun 
çatışmamazlığına donuzlar, xüsusən cavanları daha həsasadır. Yodun çatışmamaz-
lığının  qarşısını  almaq  üçün  insan  və  heyvanlara  verilən  xörək  duzuna  natrium 
yodid  (100 kq-a 1 q) qatılır.  
Mis  orqanizmdə  ən  çox  qaraciyərdə  və  dalaqda  toplanır.  Bu  mikroelement 
qanyaratmada  və  hemoqlobinin  sintezində  iştirak  edir.  Orqanizmdə  mis  çatışma-
dıqda qoyunlarda enzootik ataksiya (yalama) xəstəliyi baş verir, qanazlığı (anemi-
ya) əmələ gəlir.  
Manqan  ən  çox  qaraciyərdə  və  böyrəklərdə  olur.  Fermentlərdən  peptidaza-
ları,  fosfatazaları,  arginazanı,  karboksilazanı,    xolinesterazanı  və  s.-ni  fəallaşdırır. 
ATF-lə fəal kompleks: Mn ATF
2-
 əmələ gətirir.  
Manqanın  çatışmazlığı  qanyaranma  prosesinə,  cinsi  yetişməyə,  daxili 
sekresiya vəzilərinin fəaliyyətinə mənfi təsir göstərir. 
Manqanın  çatışmazlığına  quşlar  daha  həssasdır.  Onlarda  perozis  adlanan 
xəstəlik  baş  verir.  Bu  isə  ətrafların  və  qanadların  sümüklərinin  deformasiyası  ilə 
xarakterlənir.  
Molibden  xarici  mühitdə  çox  olduqda  heyvanlarda  xroniki  molibden 
toksikozu  əmələ  gəlir.  Boy  prosesi  dayanır,  anemiya  baş  verir,  diri  çəki  azalır. 
Qoyunlarda yun məhsuldarlığı pozulur.  
Orqanizmdə  təbii  radioaktiv  elementlərin  əhəmiyyəti  də  çoxdur.  Onlardan 
(məsələn,  radioaktiv  karbon)  alınan  enerjidən  mübadilə  proseslərində  istifadə 
olunur.  Bu  məsələləri  radiobiologiya  öyrənir.  Hazırda  radiobiologiya  elminin 
sürətlə inkişafı da bununla əlaqədardır.  
Mikroelementlərin  maldarlıqda:  heyvanların  normal  inkişafında  və 
məhsuldarlığında  əhəmiyyəti  böyükdür.  Ona  görə  də  heyvanların  yemləndirilmə-
sində  onların  mikroelementlərə  olan  təlabatı  və  yemlərdə,  yem  payında,  kifayət 
qədər olmasına da fikir verilməlidir.   
 
 

174