Qida kimyasından mühazirələr. MƏRuzəÇİ: dos. Həşimov Xalıq Məhəmməd oğlu

ƏDƏBİYYAT 
 
1. Həşimov X.M, Həsənova S.Ə, Qida kimyasi, Bakı 2010, 478 c. 
 2. Həşimov X.M, İbrahimova D.Ə, Ramazanov V.S., Bioloyi kimyadan     
laboratoriya məşğələləri. Dərs vəsaiti, Bakı, 2012, 240 s. 
 3. Xəlilov Q. B. Heyvan biokimyasının əsasları. Bakı. 1987. Maarif.  
 4. Həsənov Ə. C., Rzayev N. A., İslamzadə F. Q., Əfəndiyev A. M. Bioloji kimya. 
Bakı 1989. 
 5.  Кольман Я., Рем К. Г. Наглядное биохимия –Москва. Мир, 2000. 
 6.  Северин  Е.  С.,  Алейникова  Т.  Л.,  Осипов  Е.  В.  Биохимия.  -  Москва. 
Медицина. 2003. 
 7. Ковалевский Н. И. Биологическая химия. Москва. Академия 2008. 
 
 
Qida kimyasından mühazirələr. 
MƏRUZƏÇİ: dos.HəşimovXalıq Məmməd oğlu 
MÖVZU 9. MADDƏLƏR MÜBADİLƏSİ VƏ ENERJİ. HƏZMİN BİOKİMYA- 
                   SI. BİOLOJİ OKSİDLƏŞMƏ. MAKROERGİK BİRLƏŞMƏLƏR 
 
 
 
P L A N  
 
 

98 
 
 
1. Maddələr mübadiləsi və enerji. Tənəffüs əmsalı 
2. Maddələr mübadiləsinin öyrənilmə üsulları 
3. Həzmin biokimyası. Həzm kanalında maddələrin sorulması 
4. Bioloji oksidləşmə, mexanizmi 
5. Oksidləşməklə fosforlaşma 
6. Makroergik birləşmələr, orqanizmdə rolu 
 
 
1. Maddələr mübadiləsi və enerji. Tənəffüs əmsalı: Maddələr mübadiləsi canlıları 
cansızlardan  ayıran  əsas  əlamətdir.  Maddələr  mübadiləsi  dəqiq  nizamlanmış 
biokimyəvi  və  fizioloji  bir  prosesdir.  Bu  prosesdə  qanın  və  digər  maddələrin 
orqanizmə  daxil  olması,  onların  orqanizm  tərəfindən  mənimsənilməsi,  hüceyrə 
daxilində  digər  məhsullara  çevrilməsi  və  əmələ  gələn  lazımsız  məhsulların 
orqanizmdən  xaric  olunması  ardıcıllığı  ilə  baş  verir.  Bu  çevrilmələr  xarakterik 
biokimyəvi  reaksiyalarla  (hidroliz,  hidrogenləşmə,  aminləşmə,  fosforlaşma  və  s.) 
icra olunur. Bu reaksiyalar mərkəzi sinir sisteminin nəzarəti və hormonların iştirakı 
ilə  fermentlər  tərəfindən  sürətləndirilir.  Maddələr  mübadiləsi  bütün  hüceyrə 
quruluşunun  boy  və  inkişafını  və  enerji  təminatı  ilə  təmin  edir.  Maddələr 
mübadiləsinin  dayanması  orqanizmin  həyat  fəaliyyətinin  zəifləməsinə  və  nəhayət 
məhvinə səbəb olur.   
Maddələr  mübadiləsi  bir-biri  ilə  əlaqəli  və  müxtəlif  istiqamətə  yönələn  iki 
prosesin  vəhdətindən  ibarətdir.  Birinci-dissimlyasiya  (və  ya  metabalizm) 
 
 

99 
 
maddələrin  parçalanma  prosesidir.  İkincisi  assimilyasiya  (və  ya  katabolizm) 
maddələrin  əmələ  gəlmə  prosesidir.  Bu  proseslərdə  əmələ  gələn  maddələr 
metobolitlər  adlanır.  Bu  bölgü  şərtidir,  orqanizmdə  bunlar  eyni  zamanda  yaranır 
biri-digərini tamamlayır, bir sözlə vəhdət təşkil edir.  
Anabolizm (assimlyasiya)-prosesində sadə  molekullardan  mürəkkəb tərkibli 
maddələrin  sintez  olunması  baş  verir.  Anabo-lizim  prosesində  NT-i,  zülallar  və 
digər  makromolekullar  əmələ  gəlir.  Anabolizm  reksiyaları  ATF  və  NADN-
enerjisindən iatifadə sayəsində mümkün olur.  
Katabolizm  (dissimliyasiya)-prosesi  orqanizmin  hüceyrələrində  mürəkkəb 
maddələrin  daha  sadə  aşağı  molekul  tərkibli  məhsullara  (CO
2
,  H
2
O,NH
3
  və  s) 
çevrilməsi və onların orqanizmdən xaric olunmasıdır. 
 Anabolizm  və  katabolizm  prosesləri  bir-birindən  asılı  olmayaraq  müxtəlif 
istiqamətlərdə  baş  verir.  Ancaq  buna  baxmayayaraq  bu  proseslər  bir-birilə  vəhdət 
təşkil  edir.  Katabolizm  prosesləri  anabolizm  prosesləri  üçün  metabolitlərə  enerji 
hazırlayır.  Anabolizm  prosesləri  isə  ehtiyat  enerji  yığır  və  mürəkkəb  maddələr 
hazırlayır. 
Bütün  canlılar  üçün  yer  kürəsində  ilk  enerji  mənbəyi  Günəşdir.  Fotosintez 
prosesi Günəş enerjisi (hν) nəticəsində bitkilərin yaşıl hissələrində üzvi maddələrin 
əmələ gəlməsini təmin edir. Bitkilər avtotrof  orqanizmlərdir. 
 
2
6
12
6
2
2
6
6
6
nO
O
H
nC
O
nH
nCO
h
xlorofil




 
 
Bu prosesdə qeyri üzvi maddələrdən üzvi maddələr sintez olunur. 
İnsanlar və heyvanlar isə enerji mənbəyi kimi yalnız qida vasitəsilə qəbul  
olunan  üzvi  maddələrdən  istifadə  edir,  belə  orqanizimlər    heterotrof  orqanizmlər 
adlanır.  
 
Cədvəl. 
 
İnsanın mineral komponentlərə təlabatı 
 
Kompo-
nent 
Orqanizmdə 
miqdarı q-la 
Əsas mənbəi 
Gündəlik təlabatı 
q-la 
Funksyası 
Su 
H
2
O 
35000-40000 
İçkilər; bərk qidanın 
tərkibində olan su; 
oksidləşmə prosesində 
alınan su (300 q) 
1200/900
* 
Həlledici; hüceyrənin tərkib 
hissəsi, biokimyəvi 
reaksiyaların iştirakçısı 
Makroelementlər
**
 
Na 
100 
Xörək duzu 
1,1 - 3,3  
Osmotik tənzimləyici; 
membran potensialcısı  
K 
150 
Meyvə, tərəvəz, dənli 
bitkilər 
1,9-5,6 
Membran potensialcısı, 
mineral maddələr mübadiləsi 

100 
 
Ca 
1300 
Süd və süd məhsulları 
0,8 
Sümük toxumasını 
formalaşdırmaq; qanın 
laxtalanması; orqanizmin 
siqnal maddəsi 
Mg 
20 
Yaşıl tərəvəz 
0,35 
Sümük toxumasını formalaş-
dırmaq, fermentlərin 
koferment tərkibi 
CI 
160 
Xörək duzu 
1,7-5,1 
Mineral maddələr mübadiləsi 
P 
650 
Ət, süd, tərəvəz,dənli 
bitkilər 
0,8 
Sümük toxumasını forma-
laşdırmaq; enerji mübadiləsi, 
nuklein turşularının 
mübadiləsi 
S 
200 
Kükürdlü aminturşular 
(sistin, sistein, metio-nin) 
0,2 
Lipidlərin və karbohidratların 
mübadiləsi; konyuqatların 
əmələgətiricisi 
Mikroelementlər
 
Fe 
4 – 5  
Ət, qaraciyər, yumurta, 
tərəvəz, kartof, dənli 
bitkilər 
0,010 
Hemoqlobin, mioqlobin, 
sitoxromlar 
Zn 
2 – 3  
Ət, qaraciyər, dənli bitkilər 
0,015 
Sinktərkibli fermentlər 
Cu 
0,1 – 0,2  
Ət, balıq, meyvə, tərəvəz 
(2 – 3) ∙ 10
-3 
Oksidazalar 
Mn 
0,02 
Qida məhsullarının 
əksərində 
(2 – 5) ∙ 10
-3 
Fermentlər 
Co 
˂ 0,01 
Balıq 
─ 
B
12
 – vitamini 
Cr 
˂0,01 
─ 
(0,5 – 2) ∙ 10
-4 
─ 
Mo 
0,02 
Dənli bitkilər, qoz, fındıq, 
şabalıd 
(1,5 – 5) ∙ 10
-4 
Oksireduktaza 
Se 
─ 
Ət, tərəvəz 
(0,5 – 2) ∙ 10
-4 
Selentərkibli fermentlər 
J 
0,03 
Dəniz balığı, yodlaşdı-
rılmış duz, dəniz yosunları, 
içməli su, qoz 
1,5 ∙ 10
-4 
Tiroksin 
F
- 
─ 
Dana əti, içməli su, çay, süd 
(1,5 – 4) ∙ 10
-4 
Sümük, dişin emalı 
 
 
* - Bölünəndə kişilər, böləndə qadınlar üçün norma verilmişdir. 
** -Göstərilən makroelementlərə gündəlik təlabatı 100 mq-dan çox olanlardır. 
Canlı orqanizmə daxil olan hər bir üzvi maddə müəyyən miqdarda potensial 
enerji  ehtiyatına  malikdir.  Buna  sərbəst  enerji  adı  verilmişdir.  Üzvi  maddə 
yandırıldıqda  onun  enerjisi  bütünlüklə  istilik  şəklində  xaric  olunur.  Maddənin 
kalorinetr  vasitəsilə  təyin  edilən  yanma  istiliyinə  ümumi  enerji  adı  verilmişdir. 
Sabit temperatur və atmosfer təzyiqi şəraitində maddənin yanma istiliyi ilə sərbəst 
enerjisi  arasında  olan  əlaqə  ΔH=ΔG+TΔS  tənliyi  ilə  ifadə  edilir  (bu  tənlikdə  ΔH-
ümumi enerjinin dəyişməsini, ΔG-sərbəst enerjinin uğradığı dəyişikliyi, T-mühitin 
mütləq  temperaturunu,  ΔS  isə  sistemin  entropiyasını  göstərir).  Hər  hansı  bir 
reaksiya  zamanı  sərbəst  enerjinin  dəyişməsini  isə  ΔG=ΔH-TΔS  tənliyi  ilə  ifadə 
etmək olar. Maddənin sərbəst enerjisinin ayrılması ilə müşayiət olunan reaksiyalar 
ekzerqonik  proseslər,  enerjinin  sərf  olunması  ilə  baş  verən  reaksiyalar  isə  ender-
qonik  proseslər  adlanır.  Canlı  orqanizmlərdə  kimyəvi  reaksiyalar  sadəcə  olaraq 
istilik  enerjisinin  xaric  olunması  ilə  nəticələnmir.  Bu  reaksiyalarda  yaranan  enerji 

101 
 
istilik  enerjisinə  çevrilmədən  bilavasitə  bir  sıra  həyati  funksiyaların  yerinə 
yetirilməsinə sərf edilir.  
Üzvi  maddələrin  sərbəst  enerjisinin  maddi  əsasını  atomlar  arasında  olan 
kimyəvi  rabitələr  təşkil  edir.  Adətən,  üzvi  birləşmələrdə  olan  adi  kimyəvi  rabitə 
növlərinin  parçalanması  və  sintezi  zamanı  ayrılan  və  ya  qəbul  edilən  enerjinin 
miqdarı  19,5  kC/mol-dan  artıq  olmur.  Lakin  25  kC/mol  və  daha  artıq  sərbəst 
enerjiyə  malik olan  kimyəvi rabitə  növləri də  məlumdur.  Belə kimyəvi rabitələrə-
makroergik  rabitə,  birləşmələrə  isə  makroergik  birləşmələr  deyilir.  Makroergik 
rabitəyə  malik  olan  birləşmələrdən  üzvi  aləmdə  ən  geniş  yayılanları-nukleozit-
trifosfatlar (ATF, UTF, STF, QTF,TTF), kreatinfosfat, fosfoenolpiroüzüm turşusu, 
1,3-difosfoqliserin  turşusu,  bəzi  tioefir  birləşmələri  (məsələn,  asilkoenzim-A)  və 
başqaları aiddir.  
Bioenergetik  proseslərdə  ATF-in  çox  mühüm  əhəmiyyəti  vardır.  Onun  bir 
qram  molekulunun  hidroliz  prosesinə  uğrayaraq  ADF  və  fosfat  turşusuna 
çevrilməsi zamanı 30,2 kC enerji ayrılır.  
Bu  maddə  orqanizmdə  universal  enerji  mənbəyi  vəzifəsi  daşıyır.  Toxuma-
larda digər makrorgik rabitəli birləşmələr çox zaman ATF molekullarında toplanan 
enerjinin sərf edilməsi hesabına yaranır.  
Tənəffüs  əmsalı.  Heyvan  orqanizmində  qida  maddələri  tədricən  oksidlə-
şərək,  mübadilənin  son  məhsulları  olan  karbon  qazına,  suya  və  digər  kiçikmole-
kullu  kimyəvi    birləşmələrə  çevrilir;  bu  prosesi  üzvi  maddələrin  zəif  sürətlə 
yanmasına bənzətmək olar. Qida maddələri orqanizmin daxilində karbon qazına və 
suya  qədər  oksidləşdikdə,  onların  orqanizmdən  xaricdə  yanması  zamanı  ayrılan 
istiliyin miqdarına bərabər enerji əmələ gəlir. Buna görə də, orqanizmin sərf etdiyi 
oksigenlə  ondan  xaric  olan  karbon  qazının  həcminə  əsaslanaraq,  bədəndə  əmələ 
gələn enerjinin miqdarı haqqında mühakimə yürütmək mümkündür.  
Bədəndən  xaric  olunan  karbon  qazının  həcminin  sərf  edilən  oksigenin 
həcminə nisbəri tənəffüs əmsalı adlanır. 
 
2
2
O
CO
RQ 
 
 
Burada RQ tənəffüs əmsalının rəmzidir.  
Tənəffüs  əmsalının  qiyməti  oksidləşən  maddələrin  tərkibindən  asılıdır. 
Karbohidratların  oksidləşməsi  zamanı  sərf  edilən  oksigenin  həcmi  əmələ  gələn 
karbon  qazının  həcminə  bərabər  olur.  Aydındır  ki,  əgər  orqanizmin  qəbul  etdiyi 
oksigenin  hamısı  yalnız  karbohidratların  oksidləşməsinə  sərf  edilərsə,  onda 
tənəffüs əmsalı vahidə bərabər olur.  
 

102 
 
C
6 
H
12 
O
6 
+ 6O
2 
→ 6CO
2
 + 6H
2
O 
1
6
6
2
2


O
CO
RQ
.
 
 
Yağların  tərkibində  oksigen  atomlarının  miqdarı  karbohidratlardakına 
nisbətən  azdır.  Yağlar  oksidləşdikdə  həm  karbon  qazının  əmələ  gəlməsi,  həm  də 
hidrogen  atomlarının  oksidləşməsi  üçün  oksigen  sərf  edilir.  Odur  ki,  yağların 
oksidləşməsi zamanı tənəffüs əmsalı vahiddən aşağı (0,7) olur. Zülalların oksidləş-
məsinin tənəffüs əmsalı 
≈ 0,8-ə bərabərdir. 
Qarışıq  qidalanma  şəraitində  insanların  tənəffüs  əmsalı  0,7  ilə  1,0  arasında 
tərəddüd    edir  (orta  hesabla  0,83-0,87).  Qida  qarışığında    karbohidratların  nisbi 
miqdarı nə qədər çox olarsa, tənəffüs əmsalı da bir o qədər yüksək olur. 
Tənəffüs  əmsalının  qiymətinə  və  udulan  oksigenin  həcminə  əsaslanaraq, 
müvafiq  cədvəllər  vasitəsilə  orqanizmdə  əmələ  gələn  istiliyin  miqdarını  müəyyən 
etmək  olar.  Tənəffüs  əmsalı  şəraitdən  asılı  olaraq  dəyişə  bilər.  Aclıq  halında 
orqanizmin karbohidrat ehtiyatı tükəndiyinə görə, yağlar oksidləşməyə başlayır və 
tənəffüs əmsalı 0,7-yə yaxınlaşır. Kökəlmə zamanı isə bunun əksi müşahidə edilir, 
yəni  toxumalarda,  karbohidratlardan  yağlar  sintez  edilir  və  tənəffüs  əmsalı 
yüksəlir.   
2. Maddələr mübadiləsinin öyrənilmə üsulları: Qəbul edilən qida maddələ-
rinin ilk çevrilmələrindən başlayaraq, mübadilənin son məhsullarının əmələ gəldiyi 
mərhələyə qədər uğradıqları bütün kimyəvi dəyişikliklərə  a r a l ı q  m ü  b a d i l ə  
deyilir.  Mədə-bağırsaq  traktında  gedən  həzm  və  sorulma  prosesləri,  sümüklərdə 
mineral  maddələrin  əmələ  gəlməsi,  bəzi  toxumaların  ara  maddələrinin  və 
mayelərinin  yaranması  müstəsna  olmaqla,  aralıq  mübadilənin  yerdə  qalan  bütün 
prosesləri hüceyrələrin daxilində baş verir.  
Balans üsulu  ilə  müxtəlif elementlərin  və  maddələrin (azot, kalsium,  fosfor, 
su və s.) qəbul edilən və kənar olunan miqdarı təyin edilməklə, orqanizmin onlara 
olan  təlabatı  müəyyənləşdirilir.  Yoxlanan  maddənin  (məsələn,  azotun)  qəbul 
edilmiş miqdarı ifraz olunandan çoxdursa müsbət balans adlanır. Bu zaman həmin 
maddə bədəndə toplanır. Belə hal ən çox cavanlarda nəzərə çarpır. Maddənin qəbul 
olunmuş  miqdarı  ifrazından  az  olarsa,  o  mənfi  balans  adlanır.  Həmin  vəziyyət 
müxtəlif   xəstəliklərdə  yaranır. Qəbul  olunan  maddənin  miqdarı  ilə  ifraz olunankı 
eynidirsə ona müvazinət balansı deyilir.  
Balans  üsulu  insan  və  heyvanların  müxtəlif  maddələr  olan  təlabatının 
miqdarca  təyininə  imkan  verir.  Bu  üsulla  keyfiyyət  təlabatını  müəyyən  etmək 
olmur.  

103 
 
Nişanlanmış  atomlar  üsulundan  istifadə  etməklə  orqanizmə  daxil  olan 
maddənin  tərkibində  (aminturşusunda,  yağ  turşusunda,  hormonda,  vitamində, 
duzlarda  və  s.)  atomlardan  biri  (məsələn,  karbon,  kükürd,  fosfor,  azot,  və  s.) 
nişanlanır-yəni  mədəyə  radioktiv  izotopu  olan  element  daxil  olur.  Radioktiv 
elementə  görə  orqanizmdə,  ayrı-ayrı  orqan,  toxumalarda  yoxlanan  maddənin 
vəziyyəti  izlənir.  Bu  üsul  aralıq  mübadilənin  ətraflı  öyrənilməsinə  imkan  verir. 
Angiostomiya üsulunda müxtəlif orqanların aralarına, arteriya və vena damarlarına 
fistula  qoyularaq  istənilən  vaxtda  qan,  öd  və  başqa  nümunələr  götürülür,  kimyəvi 
təhlil aparılır.  İ. P. Pavlov, J. S. London tərəfindən təklif edilmiş bu üsul müxtəlif 
maddələrin  (məsələn,  karbohidratların,  zülalların  və  s.)  ayrı-ayrı  orqanlarda 
mübadiləsini-yəni çevrilmələrini öyrənməyə imkan verir.  
Təcrid  edilmiş  orqanlar  üsulu  Klod  Bernar  tərəfindən  təklif  edilmişdir.  Bu 
üsulla  mübadilə  proseslərini  öyrənmək  üçün  ayrı-ayrı  orqanlar  bədəndən-
orqanizmdən təcrid edilmiş və mübadilə prosesləri  həm müəyyən orqan çıxarılmış 
orqanizmdə,  həm  də  çıxarılan  orqanın  özündə  öyrənilir.  Bu  yollarla  aparılan 
tədqiqatlar  biri  digərini  tamamlayır.  Qanda  qlükozanın  miqdarının  sabit  saxlanıl-
masında,  sidik  cövhərinin  əmələ  gəlməsində  qaraciyərin    rolu  İ.  P.  Pavlov,  M.  V. 
Nenski  və  Q.  Embden  tərəfindən  bu  üsulla  müəyyən  edilmişdir.  Elektron  mikros-
kopiyası  üsullardan,  sürətli  sentrifuqalardan,  polyaroqrafiya,  xromatoqrafiya, 
elektroforez və s. ilə birlikdə hüceyrədə (mitoxondriyalarda, ribosomlarda, nüvədə 
və s.) maddələr mabadələsinin öyrənilməsində geniş istifadə olunur.  
Biopsiya  və  ya  orqanostomiya  üsulunda  ayrı-ayrı  orqanlardan  kəsiklər 
götürülərək, onlarda maddələrin kimyəvi təhlili aparılır və ona əsasən də maddələr 
mübadiləsi  öyrənilir.  Bu  məqsədlə  O.  Varburq  aparatından  və  s.  cihazlardan 
istifadə olunur. Hidrokimyəvi üsulda müayinələr histoloji kəsiklərdə aparılır.  
Maddələr mübadiləsini öyrənmək üçün fraksiyalarından və homogenatlardan 
da  istifadə  edilir.  Bu  üsul  mübadilə  proseslərinin  lokalizasiyasının  (yerləşməsini) 
müəyyənləşdirməyə  imkan verir. Zülalların ribosomlarda sintez olunması və s. bu  
üsulla öyrənilmişdir.  
Bütün  bu  üsullar  maddələr  mübadiləsini  ətraflı  öyrənməyə  və  onu  istənilən 
istiqamətdə dəyişdirməyə, heyvanların  məhsuldarlığını artırmaq, onların keyfiyyə-
tini  yaxşılaşdırmaq,  xəstəliklərinin  qarşısını  almaq  yollarını  müəyyən  etməyə 
imkan verir.  
Maddələr  mübadiləsinin  tipi,  intensivliyi  bir  sıra  amillərdən:  heyvanın 
növündən, yaşından, qidasından,  ilin  fəslindən, temperaturdan, təzyiqdən  və s-dən 
asılıdır.  (Q.  E.  Vladimirov,  P.  P.  Radıkov,  V.  V.  Kovalski,  H.  İ.  Səfərov,  Q.  B. 
Xəlilov  və  b.).  Mübadilə  prosesinin  gedişində  sinir  sisteminin  və  daxili  sekresiya 
vəzlərinin  nizamlayıcı    rolu  da  mühüm  əhəmiyyətə  malikdir.  (İ.  P.  Pavlov,  K.  M. 
Bıkov,  A.  İ.  Qarayev,  H.  İ.  Səfərov,  Q.  B.  Xəlilov  və  b.).  Bütün  bu  məsələləri 

104 
 
ətraflı  öyrənməklə,  maddələr  mübadiləsini  heyvandarlığın  inkişafına  şərait 
yaradacaq istiqamətə yönəltmək olar.  
3.  Həzmin  biokimyası.  Həzm  kanalında  maddələrin  sorulması:  İnsan  və 
heyvanların  qəbul  etdiyi  qida  və  onda  olan  müxtəlif  maddələr  (zülallar,  yağlar, 
karbohidratlar, duzlar və s.) öz tərkib hissələrinə həzm orqanlarında (ağız boşluğu, 
mədə, bağırsaqlar) parçalanır. Həzm orqanlarında qida müxtəlif şirələrin (tüpürcək, 
mədə  şirəsi,  bağırsaq  şirəsi,  öd  və  s.)  və  onlardakı  maddələrin  (xüsusən  ferment-
lərin),  öd  turşularının  və  s.  təsiri  ilə  fiziki  və  kimyəvi  dəyişikliyə  uğrayır.  Həzm 
prosesində  zülallar  son  məhsul  olaraq  aminturşularına,  karbohidratlar  monosaxa-
ridlərə, yağlar və yağabənzər maddələr qliserinə, yüksəkmolekullu yağ turşularına, 
fosfat  turşusuna,  azotlu  birləşmələrə  (xolinə,  kolaminə,  serinə  və  s.),  nuklein 
turşuları  purin  və  purimidin  nukleotidlərinə,  duzlar  isə  ionlara  ayrılır.  Bu  bəsit 
birləşmələr həzm orqanlarından sorularaq qana keçir və qanda bədənin bütün orqan 
və toxumalarına aparılır.  
Qida  maddələri  həzm prosesində öz  tərkib  hissələrinə parçalandıqdan sonra 
həzm orqanlarından, xüsusən nazik bağırsaqdan sorularaq, qana keçir. Maddələrin 
70 – 80 %-i  nazik bağırsaqdan qana sorulur. Nazik bağırsağın selik təbəqəsindəki 
çoxlu  xovlar  (1  sm
2
  2000  -  2500)  onun  səthini  20  –  25  dəfə  artırır  və  bununla  da 
qana sorulmanı asanlaşdırır.  
Karbohidratlar  monosaxaridlər  (qlükoza,  qalaktoza,  fruktoza  və  s.)  şəklində 
qana  sorulur.  Disaxaridlər  çox  olduqda  müəyyən  hissəsi  parçalanmadan  da  sorula 
bilir.  
Monosaxaridlər növündən, quruluşundan və s.-dən asılı olaraq, eyni dərəcə-
də  sorulmur.  Qana  ən  yaxşı  sorulan  qalaktoza  və  qlükozadır.  Arabinozanın  sorul-
ması zəifdir. Bunlar (qlükoza, qalaktoza və feuktoza) bağırsağın divarında fosforla-
şaraq,  bir-birinə  çevrilə  bilir.  Bu  da  onların  sorulmasını  asanlaşdırır.  Beləliklə, 
fosfatlar monosaxaridlərin sorulmasını sürətləndirir.  
Yağlar qliserin və yağ turşuları şəklində qana sorulur. Onlar az miqdarda  
yaxşı  emulsiyalaşdıqda  parçalanmadan  da  qana  sorula  bilir.  Ərimə  temperaturu 
yüksək  olan  yağların  emulsiyalaşması  və  sorulması  çətin  olur.  Ona  görə  də  bitki 
yağları  hidroliz olunmadan 98%, tristearinlər isə 15% sorulur. Qliserin suda  yaxşı 
həll olunduğundan asan,  yağ turşuları  isə  pis  həll olunduğundan çətin sorulur. Öd 
turşuları bunlarla müxtəlif nisbətdə (1:4; 2:7; 3:8; 4:9 və s.) mürəkkəb komplekslər 
əmələ gətirərək, həll olan şəklə keçirir və sorulmanı sürətləndirir. Bu komplekslər 
(xolein  turşuları)  sorulduqdan  sonra  parçalanır.  Yağ  turşuları  bağırsağın  epiteli 
toxumasında qalaraq orqanizmdə yağların sintezi üçün istifadə olunur. Öd turşuları 
isə qanla qaraciyərə gedib, ödə keçir və yenidən bağırsağa qayıdır, yağ turşularının 
sorulmasında  təkrar  iştirak  edir.  Yağ  turşularının  sorulması  fosfat  turşusu  ilə  də 
stimullaşdırılır.  

105 
 
Bağırsağın  selik  təbəqəsində  yağ  turşuları  qliserinlə  birləşərək  yağlara  da 
çevrilir. Sonra əsasən limfa sisteminə və qismən (təxminən 20 – 30%) kapilyar qan 
damarlarına keçir.  
Zülallar  aminturşuları  şəklində  qana  sorulur.  Yemlə  zülal  çox  qəbul 
edildikdə  az  hissəsi  parçalanmadan  da  sorula  bilir.  Bağırsağın  selik  təbəqəsində 
aminturşularından müəyyən dərəcədə polipeptidlərin sintezi üçün də istifadə edilir.  
Su  bütün  həzm  orqanlarında,  xüsusi  ilə  bağırsaqdan  şorulur.  Sutka  ərzində 
qaramalın  bağırsağından  100  l-ə,  donuzda  isə  25  l-ə  qədər  su  sorula  bilər.  Bu  da 
bağırsaq möhtəviyyatının osmos təzyiqindən, orada duzların qatılığından və s.-dən 
asılıdır. 
Duzlardan  xörək  duzu  və  kalium-xlorid  asan,  suda  zəif  həllolan  duzlar 
(natrium  sulfat,  maqnezium  sulfat)  isə  ləng  qana  sorulur.  Fosfat  və  karbonat 
turşularının kalsium və maqnezium duzlarının sorulması daha da zəif olur. Dəmir, 
yod və s. elementlərin duzları isə  mürəkkəb üzvi birləşmələr (tiroksin, askorbinat 
və s.) şəklində asan sorulur.  
4.  Bioloji  oksidləşmə,  mexanizmi:  Hələ  XVIII  əsrin  ikinci  yarısında  M.  V. 
Lomonosov və  A. L. Lavuazye sübut etmişlər ki, yanma yanan maddənin havanın 
oksigeni ilə birləşməsidir. Üzvi maddə yandıqda karbon qazı və su əmələ gəlmək-
lə,  sərbəst  istilik  enerjisi  də  ayrılır.  İnsanların  və  heyvanların  tənəffüsü  də  bunun 
eynidir. Orqanizmə daxil olmuş havanın oksigeni hüceyrələrdəki maddələri karbon 
qazı və suya qədər oksidləşdirir, enerji ayrılır. Son iki əsr ərzində bioloji oksidləş-
mənin  bir  çox  cəhətləri:  fermentlərin  iştirakı,  mərkəzi  sinir  sisteminin,  hormon-
ların, vitaminlərin rolu, enerjinin çevrilmələri və s. öyrənilmişdir. Bioloji oksidləş-
mə  bütün  toxumalarda  getdiyindən  toxuma  tənəffüsü  və  ya  oksidləşməsi  də 
adlanır.  
Əvvələr toxuma tənəffüsünə oksidləşən  maddəyə oksigenin birləşməsi kimi 
baxırdılar.  Oksigenin  çıxmasını  isə  maddənin  reduksiya  olunması  hesab  edirdilər. 
Elmin son nailiyyətləri bu anlayışı dərinləşdirmişdir. Oksidləşmə maddə atomunun 
elektron verdiyini, reduksiyalaşma isə onun qəbul edilməsini göstərir.  
 
 
 
 
Ona  görə  də  oksidləşmiş  atomun  mənfi  yükü  azalır  və  ya  müsbət  yükü 
çoxalır.  Neytral  atomlar  oksidləşdikdə  müsbət  yüklü  ionlara  çevrilir.  Oksidləşmə 
reaksiyalarında  elektronların  verilməsi  ilə  müsbət,  reduksiyalaşmada  isə  elektron-
ların birləşməsi ilə mənfi yüklülük çoxalır.  
Oksidləşmə  və  reduksiyalaşma  reaksiyaları  həmişə  birlikdə  gedir,  qarşılıqlı 
əlaqədədir  və  biri  digərini  tamamlayır.  Odur  ki,  oksidləşmə-reduksiya  prosesi 
EO 
- 2e
 
+ ½
 O
2
 
E
0
 
E
+2
 + O
2-
  

106 
 
iştirak edən bütün  maddələrlə birlikdə  o k s i d l ə ş m ə-r e d u k s i y a  sistemi 
adlanır.  
Bioloji  sistemlərdə  də  oksidləşən  maddə  elektron  və  ya  proton  (məsələn: 
hidrogün ionu) verməklə  d o n o r, reduksiyalaşan maddə isə elektron və ya proton 
almaqla a k s e p t o r  adlanır. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Bu  reaksiyada  difosfoqliserin  aldehidi  özündən  iki  hidrogen  ionu  verməklə 
oksidləşərək  difosfoqliserin  turşusuna,  piroüzüm  turşusu  isə  özünə  iki  hidrogen 
ionu  birləşdirməklə  reduksiya  olunaraq  süd  turşusuna  çevrilir.  Beləliklə,  difosfo-
qliserin aldehidi  d o n o r, piroüzüm turşusu isə  a k s e p t o r rolunu oynayır.  
Oksidləşmə-reduksiya reaksiyalarının əksəriyyəti, yanma prosesi kimi enerji 
ayrılması ilə gedir.  
Bioloji  oksidləşmə  prosesinin  mahiyyətini  izah  edən  bir  sıra  nəzəriyyələr 
mövcuddur. Onlardan birincisi keçən əsrin axır-ları və XX əsrin əvvələrində (1908 
– 1912-ci illərdə) meydana gəlmiş V. İ. Palladin və Villand nəzəriyyəsidir.  
V.  İ.  Palladin  nəzəriyyəsinə  görə  bioloji  oksidləşmənin  əsasını  oksidləşən 
maddənin  hidrogensizləşməsi,  yəni  onun  molekulundan  hidrogen  atomunun 
ayrılması təşkil edir. Ayrılan hidrogen atomu oksigenə birləşərək su əmələ gətirir. 
Burada  oksigen  akseptor  rolunu  oynamaqla,  ikinci  dərəcəli  əhəmiyyətə  malikdir. 
Bu reaksiya oksidazalarla kataliz olunmaqla, sxematik belə göstərilir: 
 
 
R─H
2
+oksidaza→R+oksidaza─H
2 
                       oksidaza─H
2
+
½
O
2
→oksidaza+H
2
O 
Buna misal spirtlərin və turşuların oksidləşməsini göstərmək olar. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Deməli, oksidləşmənin son məhsulları su və karbon qazıdır.   
Bu aerob oksidləşmədir, yəni oksigenin iştirakı ilə gedir.  
          CH
2
OPO
3
H
2
                CH
3
               CH
3
                   CH
2
OPO
3
H
2 
          
│
│
                                                     
│
                       
│
 
          CHOH                   +    CO         →   CHOH     +       CHOH   
          
│
│
                                                     
│
                       
│
 
HO
─ ──
CH O PO
3
H
2
             COOH          COOH         O
═ ─
C OPO
3
H
2
 
 
     Difosfoqliserin                              Piroüzüm                  Süd                     Difosfoqliserin 
          aldehidi                                     turşusu                 turşusu                        turşusu 
                                                O 
 
CH
3
CH
2
OH + ½O → CH
3
─
 C      + H
2
O 
 
                                                H 
   
Etil spirti                         Sirk
ə
 aldehidi 
 
HCOOH + ½O → CO
2
 + H
2
O 
Qarışqa turşusu 

107 
 
Viland V. İ. Palladinin fikrini inkişaf etdirməklə təcrübələrlə konkretləşdiril-
mişdir.  O,  sübut  etmişdir  ki,  müxtəlif  maddələrin,  o  cümlədən  sirkə  aldehidinin 
oksidləşməsi  mürəkkəb  proses  olub,  əvvəlcə  suyun  birləşməsi  ilə  onun  hidratına 
çevrilir. Sonuncu isə metilen göyünün iştirakı ilə hidrogensizləşməklə oksidləşir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Bu anaerob oksidləşmə sayılır. Çünki oksidləşmə oksigenin iştirakı olmadan 
gedir.  
5.  Oksidləşməklə  fosforlaşma:  Tənəffüs  prosesinin  əsasını  təşkil  edən 
oksidləşməklə  fosforlaşma  hüceyrələrin  mitoxondriyalarında  gedir.  Hüceyrələrdə 
mitoxondriyaların  sayı  50-dən  5  minə  qədər  olur.  Onlar  xarici  və  daxili 
membranlara malikdir. Sonuncular daraqvarı şaxələnir. Boşluqları isə bərk maddə-
matrikslə dolmuşdur.  
Mitoxondriyaların  65  –  70%-ni  zülallar,  25  –  30%-ni  lipidlər  və  0,5%-ni 
RNT  təşkil  edir.  Zülalların  yarıya  qədəri  daxili  membrandakı  tənəffüs  fermentləri 
və s.-dən ibarətdir. Matriksin də 50%-i zülaldır.  
Tənəffüs  prosesinin  gedişində  fosforlu  birləşmələr  mühüm  rol  oynayır. 
Toxumalarda  maddələrin  oksidləşməsi  (aerob  fazada  da)  qeyri-üzvi  fosfatların 
iştirakı  ilə  gedir.  Bu  səbəbdən  oksidləşmə  zamanı  qeyri-üzvi  fosfatların  miqdarı 
azalır.  Odur  ki,  bu  iki  proses  (oksidləşmə  və  fosforlaşma)  qarşılıqlı  əlaqədar 
olduğundan  oksidləşməklə  fosforlaşma  adlanır.  Bu  məsələ  ilk  dəfə  V.  A.  Engel-
hardt, Kalkar, V. A. Belitser, E. T. Sıbakova (1930 – 41-ci  illərdə), S Oçoa tərəfin-
dən müəyyənləşdirilmiş, sonralar isə  A. Lenincer, P.Mitçel, V. Skulaçev, Kennedi,  
Lumis, Lipman və başqaları tərəfindən də öyrənilmişdir.  
Oksidləşməklə fosforlaşmanın mexanizmi: kimyəvi (F. Lipman, Sleyter  
1946),  mexaniki-kimyəvi  (Bayer,  1964)  və  kimyəvi-osmotik  (P.  Mitçel,  1961;     
V. Skulaçev, 1972) kimi bir  sıra nəzəriyyələrlə izah olunur.  
Kimyəvi  nəzəriyyəyə  görə  oksidləşmə  və  fosforlaşmanın  əlaqələnməsi, 
ADF-in  makroergik  rabitəli  qeyri-üzvi  fosfatla  birləşib  ATF-i  əmələ  gətirməsi 
xüsusi  ötürücülərlə  (NAD,  ubixinon,  E  və  K  vitaminləri,  kariozin,  ADF-in  adenil 
hissəsi, aminturşularının  imidazol radikalları  və s.)  icra olunur. Sonuncular oksid-
ləşən  maddələrlə  (substratla)  makroergik  rabitəli  arabirləşmələr  (yüksək  enerjili 
komplekslər:  U  ~  B;  X  ~  U;  X  ~  P)  əmələ  gətirir.  Lakin  bunlar  ayrılaraq,  varlığı 
sübut edilməmişdir. 
                 O                               OH              
 
CH
3 
─
 C        + H
2
O → CH
3
-C     H   
 
                H                                OH               
Sirk
ə
 aldehidi                           Sirk
ə
 aldehidinin 
                                                        hidratı 
                 OH 
 
CH
3
─
C     H   + 
Metilen 
→ CH
3
COOH + 
Metilen + H
2
  
 
                          
OH
       
 göyü                                     göyü 
 

108 
 
Mexaniki-kimyəvi  (və  ya  konformasiya)  nəzəriyyə  tərəfdarları  güman  edir 
ki,  oksidləşmə  və  fosforlaşmanın  qarşılıqlı  əlaqəsi  oksidləşmə  enerjisi  hesabına 
fermentlərin  konformasiya  dəyişiklikləri  ilə  yaranır,  yüksək  enerjili  rabitə 
(məsələn,  tioefir  rabitəsi)  ADF-ə  köçürülür,  ATF-in  sintezinə  istifadə  olunur.  Bu 
fikri sübut edən dəlil hələlik yoxdur.  
Kimyəvi-osmotik  nəzəriyyə  tərəfdarlarının  fikirincə  hüceyrə  tənəffüsü  ilə 
fosforlaşmanın  əlaqələnməsi  mitoxondriyaların  xarici  membranında  gedir.  Bu 
zaman  oksidləşmənin  kimyəvi  enerjisi  elektrokimyəvi  potensiallar  enerjisinə 
çevrilir.  AH
2
  donorunun  oksidləşməsi  ilə  proton  və  donorlar  yaranır.  Protonlar 
membranın səthində qalır, elektronlar isə membranın daxili səthində - akseptorlarla 
(məsələn,  oksigenə)  keçir.  Xarici  membran  müsbət,  daxili  membran  mənfi  yüklə-
nir,  akseptor  isə  reduksiyalaşır.  Akseptor  oksigendirsə,  daxili  mühitin  hidrogen 
ionları  ilə qarşılıqlı təsir  nəticəsində su əmələ  gətirir. Xarici  və daxili  membranlar 
arasında  elektrik  sahəsi  yaranır  və  makroergik  vasitəçinin  əmələ  gəlməsinə  səbəb 
olur. Sonra onun makroergik rabitəsi ADF-ə köçürülür, ATF əmələ gəlir.  
Hazırda kimyəvi-osmotik nəzəriyyə oksidləşməklə fosforlaşmanın  mexaniz-
mini izah edən əsas konsepsiya sayılır.  
Oksidləşməklə fosforlaşma Krebs sikli üzrə maddələrin oksidləşməsi zamanı 
ADF-dən ATF-in əmələ gəlməsi üçün qram-molla istifadə edilən qeyri-üzvi fosfor-
la  lazım  olan  oksigenin  q/atomla  miqdarının  nisbəti  (P  :  O)  ilə  təyin  edilir.  Buna    
o k s i d l ə ş m ə k l ə  f o s f o r l a ş m a əmsalı deyilir. V. Belitserə görə bunun 
qiyməti orta hesabla 3-ə bərabərdir. Oksidləşməklə fosforlaşmada əsas əhəmiyyətə 
malik  olan  adenozintrifosfat  turşusunun  (ATF)  əmələ  gəlməsidir.  Maddələr 
(karbohidratlar, qliserin, yağ turşuları  və s.) oksidləşdikdə  ATF  ADF-in  fosforlaş-
ması  nəticəsində  əmələ  gəlir.  Bunu,  yəni  qarşılıqlı  oksidləşməklə  fosforlaşmanı 
aşağıdakı ümumi tənliklə göstərmək olar:  
 
 
 
 
 
6. Makroergik birləşmələr, orqanizmdə rolu: Orqanizmdə  müxtəlif maddə-
lərin  (karbohidratların,  yağların  və  s.)  oksidləşməsi  nəticəsində  külli  miqdarda 
enerji ayrılaraq, makroergik və ya enerji ilə zəngin birləşmələrdə toplanır. Makro-
ergik  rabitə  əyri  xətlə  (~)  göstərilir.  Bunlardan  fosforlu  birləşmələri  göstərmək 
olar.  Fosforlu  birləşmələrin  bu  qabiliyyəti  –  yəni  özlərində  enerji  toplamaq  və 
lazım gəldikdə vermək onların termodinamik davamsızlığı və kinetik davamsızlığı 
ilə əlaqədardır.  
Sadə  fosfat efirlərinin (3  –  fosfoqliserin turşusu, qlükoza – 6 –  fosfat,  fruk-
toza – 1, 6 – difosfat və s.) hidrolizi zamanı az enerji (2 – 3 kkalori) ayrılır. Lakin 
pirofosfat rabitəli maddələr (ATF, ADF), fosfoamid rabitə saxlayanlar (keratinfos-
fat,  argininfosfat),  karboksilfosfatlar  (asetilfosfat,  1,3  –  difosfoqliserin  turşusu), 
AH
2
 + B + ADF + H
3
PO
4
  ↔  A + BH
2
 + ATF 

109 
 
fosforlaşmış  üçlü  spirtlər  (fosfoenolpiroüzüm  turşusu)  enerji  ilə  zəngin  maddə-
lərdir. Bu rabitələrin qırılması orqanizmin enerji ilə təminində əsas rol oynayır. 
 
 
 
 
 
Bunların  hidrolizi  əsasında  ayrılan  enerji  6  –  12  kkalori  arasında  dəyişir. 
Göstərilən birləşmələrin içərisində əsas yeri purin nukleotidlərindən olan adenozin-
trifosfat turşisi (ATF) tutur. Bu  mürəkkəb  üzvi  maddə olub, adenindən, ribozadan 
və üç molekul fosfat turşusundan ibarətdir. Onun quruluş formulu belədir: 
 
 
 
 
 
 
ATF  hidroliz  olunduqda  ADF  və  fosfat  turşusu  əmələ  gəlir,  6–8  kkalori  də 
enerji ayrılır. Bu da mexaniki, elektrik, istilik enerjilərinə və qeyrilərinə çevrilir.  
 
 
 
Adenozindifosfat turşusu da (ADF) enerji ilə zəngin birləşmədir. Bu turşu  
fosforlaşma proseslərində əmələ gələn makroergik fosfatların birinci akseptorudur. 
Bundan miokinazanın (adenilatkinaza) təsiri ilə ATF-də əmələ gəlir. 
 
Adenozinmonofosfat  turşusu  (AMF)  makroergik  maddə  deyildir.  Çünki 
fosfat  turşusu  ribozaya  adi  fosfoefir  rabitəsi  ilə  birləşmişdir.  Biosintez  proses-
lərinin  çoxunda  ATF-dəki  enerjidən  istifadə  edilir.  Fosfat  qrupu  fosfotrans-
ferazaların  iştirakı  ilə  başqa  maddələrə  (məsələn,  keratinfosfata)  köçürüldükdə  də 
enerji  itmir.  Lakin  fosfat  turşusunun  qalığı  ATF-dən  monosaxaridlərə  verildikdə 
fosfoefir  rabitəsi  yaranır  və  enerjinin  müəyyən  hissəsi  səpələnir.  Son  zamanlar 
orqanizmdə  (əzələ,  qaraciyər,  beyin  və  s.)  ATF-dən  başqa  enerji  ilə  zəngin  başqa 
nukleotidlərdə  quanozindifosfat  (QDF),  quanozintrifosfat  (QTF),  uridindifosfat 
ATF + H
2
O → ADF + H
3
PO
4
 + 8 
kkalori 
                                                           OH 
                                                                            │
 
R
─
CH
2
──
O PO
3
H
2
                R
──
─
O P~O PO
3
H
2 
                                                                            ║ 
                                                           O 
 
   Sadə fosfat efiri                                 Pirofosfat rabitəsi 
 
                                      O                               COOH 
                                                                                       
║
    │
 
R
─
NH~PO
3
H
2
        R
──
C O~PO
3
H
2
       R CO~PO
═
3
H
2
 
 
    Fosfoamid                         Karboksil                      Fosforlaşmış 
      rabitəsi                              fosfatlar                        üçlü spirtlər 
N 
HC 
 
C
─
NH
2
                       
        C
─
N                       O                     O       O                     OH 
                    CH                                              
║
║ 
        C
─ ─
─ ─
N 
 CH  (CHOH)
2
─ ─
CH CH
2
O
──
─
═
P O~P O~P   O 
 N                                                           
│ │
         
                                                               OH    OH                  OH 
2 ADF → ATF+ AMF 

110 
 
(UDF),  uridintrifosfat  (UTF),  sitidindifosfat  (SDF),  sitidintrifosfat  turşuları  (STF) 
aşkar edilmişdir. Bu nukleozidfosfatlar da nuklein turşularının sintezində və fosfat 
qruplarının köçürülməsindəki təkrar fosforlaşma reaksiyalarında iştirak edir. 
Sitidinfosfatlar  neytral  yağıarın  və  fosfolipidlərin  sintezi  üçün  lazım  olan 
enerjini  verir.  Quanozinfosfatlar  isə  adenozinfosfatlarla  birlikdə  zülalların  biosin-
tezində iştirak edir.   
Karbohidratların  mübadiləsində  nukleotiddişəkərlər  xüsusi  yer  tutur. 
Bunların tərkibində nukleotidfosfatlardan başqa heksozalar (qlükoza) və ya onların 
törəmələri  də  (heksuron  turşuları  və  ya  asetilaminoşəkərlər)  olur.  Bu  birləşmələr 
karbohidratların sintezində iştirak edir.  
Makroergik rabitəyə kükürdlü birləşmələrdə də rast gəlinir. Onlardan tioefir 
makroergik  rabitəni  (R─CO~S─R
1
)  göstərmək  olar.  Bütün  göstərilən  makroergik 
birləşmələr orqanizmi enerji ilə təmin edir və onun yaşamasına şərait yaradır.  
Müxtəlif  enerji  növlərinin  orqanizmdə  əmələ  gəlməsi  və  paylanması 
aşağıdakı sxemdə təsvir edilmişdir.