Intellektual mulkdan foydalanish huquqining amal qilish
muddatlari
1
T/r
Intellektual mulk huquqining nomi
Amal qilish
muddati
1.
Kashfiyot uchun patent
20+5 yil
2.
Sanoat namunalari uchun patent
10+5 yil
3.
Foydali modellar uchun patent
5+3 yil
4.
Tovar belgilari uchun guvohnoma
10 yil, muddatsiz
5.
EHMlar uchun guvohnoma
ko‘p martalik
4.3. MULKKA BO‘LGAN HUQUQ
Mulk huquqi, o‘z navbatida, ikki: obyektiv va subyektiv
ma’nodagi mulk huquqiga bo‘linadi.
Obyektiv ma’nodagi mulk huquqi deganda, tabiat ashyolarini
ijtimoiy o‘zlashtirishning mavjud zaxiralarini, usullarini belgilash,
tartibga solish va mustahkamlash uchun xalq manfaatlarini ko‘zlab
belgilangan tadbirlarni ifodalovchi huquq normalari yig‘indisi
nazarda tutiladi. Chunonchi, mulk to‘g‘risidagi umumiy qoidalar
obyektiv huquq normalari hisoblanadi.
Subyektiv ma’nodagi mulk huquqi deb ayrim shaxslar, ya’ni
huquq subyektlarining (davlat, yuridik shaxslar va fuqarolarning)
1
www.ima.uz. O‘zbekiston Respublikasi intellektual mulk huquqlarini
himoyalash assotsiatsiyasi ma’lumotlari asosida tayyorlanadi.
73
obyektiv huquq normalari asosida kelib chiqadigan mulkni egallash,
undan foydalanish va uni tasarruf qilish huquqlariga aytiladi
1
.
Mulkni o‘z xohishiga ko‘ra va o‘z manfaatini ko‘zlab egallash,
undan foydalanish va uni tasarruf etish, shuningdek, mulk huquqini
har qanday buzilishlardan bartaraf etishni talab qilish huquqi
tushunchalari mulk huquqining mazmunini tashkil etadi. Subyektiv
mulk huquqining mazmunini tashkil etadigan bu elementlar mulk
egasiga qonun bilan belgilangan doiralarda beriladi
2
.
O‘zbekiston Respublikasining «Mulkchilik to‘g‘risida»gi Qonuni
va FKning 164-moddasida belgilanishicha, mulkdor o‘ziga tegishli
mol-mulkka o‘z ixtiyoriga ko‘ra, o‘z xohishi va manfaatlarini ko‘zlab
egalik qiladi, undan foydalanadi va uni tasarruf etadi. Shu ma’noda
mulkdor o‘z mulkiga bo‘lgan huquqlarini ixtiyoriy ravishda, o‘z
xohishiga ko‘ra amalga oshiradi. Mulkdorning o‘z xohishi deganda,
uning o‘z erki, irodasi bilan o‘z manfaatlarini ko‘zlab, birovning
(uchinchi shaxslarning) tazyiqisiz, g‘ayrihuquqiy ta’sirsiz harakat
qilishi nazarda tutiladi. Agar mulkdorga nisbatan bunday holatda
zo‘rlik, tazyiq ko‘rsatilgan bo‘lsa, qonun mulkdorning xohish-
irodasi erkin amalga oshirilishini kafolatlaydi va muhofaza qiladi.
Ayni vaqtda mulkdorning o‘z xohishiga ko‘ra ish tutishi qonun,
insof va adolat doirasida amalga oshirilishi lozim.
Mulkdorning mulkiy huquqni o‘z xohishiga ko‘ra amalga
oshirishda uning manfaati yotadi. Bu manfaat bevosita uning o‘ziga,
yaqinlariga yoki boshqalarga taalluqli bo‘lishi mumkin. Masalan,
ota-ona voyaga yetmagan farzandi nomiga bankka omonat pul
mablag‘i qo‘yganda ham, garchi bunda uchinchi shaxsning manfaati
ko‘zlanganday bo‘lsa ham, aslida mulkdorning harakati zamirida
ota-ona sifatidagi burchi yotadi. Mulkdorning o‘zi xohishiga ko‘ra
yoki manfaatiga zid ravishda mulkiy bitimlar tuzishiga majbur qilish,
1
Mualliflar jamoasi. Mulk huquqi. Darslik. –T.: TDYI, 2006. 8-b.
2
Zokirov I. O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik huquqi. Darslik. 1-qism.
Qayta ishlangan va to‘ldirilgan. – T.: TDYI, 2006. 213-b.
74
umumiy qoida bo‘yicha bunday bitimlar haqiqiy sanalmasligiga
sabab bo‘ladi.
Yuqorida aytganimizdek, mulk huquqi uch element – mulkka
egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf etishdan tashkil
topadi.
Mulkni egallash huquqi mulkni qo‘lda yoki unga nisbatan o‘z
huquqlarini amalga oshirishga imkon beruvchi biron joyda saqlab
turishdir. Mulkni qonunga muvofiq ravishda o‘z qo‘lida yoki o‘z
erki-irodasi ta’siri ostida saqlab turgan shaxs mulkni egallash
huquqiga ega. Bunday huquq, avvalo, mulk egasiga tegishli bo‘ladi.
Avvalo deganimizning boisi shundaki, mulkni egallash huquqi qonun
yoki shartnomaga asosan boshqa shaxsda ham bo‘lishi mumkin.
Masalan, mulk shartnoma bo‘yicha ijaraga berilganida, vaqtincha
tekin foydalanish uchun topshirilishida, omonatga qo‘yilishida yoki
ma’muriy dalolatnomalarga binoan vaqtincha saqlash uchun biron
tashkilot yoki fuqarolarga o‘tkazilishida egalik huquqi mulk egasi
hisoblanmagan shaxsda ham bo‘lishi mumkin.
Mulkni qonun talablariga muvofiq qo‘lda saqlab turishga
qonuniy egallash deb aytilsa, qonuniy asoslar bo‘lmay turib
birovlarga qarashli mulkni egallash, masalan, birovning o‘g‘irlatgan
yoki yo‘qotgan mulkini qo‘lda saqlashga qonunsiz egallash deb
aytiladi.
Mulkdan foydalanish huquqi – mulkning foydali xususiyatlarini
o‘zlashtirish, mulkdan iqtisodiy ma’noda foyda ko‘rishdir. Mulkdan
qonunga muvofiq ravishda foydalanuvchi shaxs shu mulkdan
foydalanish huquqiga ega bo‘ladi. Mulkdan foydalanish huquqi
shu mulkni egallash huquqi bilan chambarchas bog‘liqdir. Mulkni
egallamay, qo‘lda saqlamay turib undan foydalanib ham bo‘lmaydi.
Masalan, mulk ijarasi shartnomasiga muvofiq, ijaraga beruvchi
dastavval mulkni ijaraga oluvchiga qonun yoki shartnomada ko‘zda
tutilgan tartibda topshiradi. Topshirish bilan bir vaqtda ijaraga
oluvchida mulkka nisbatan egalik qilish huquqi ham vujudga keladi
va u shundan so‘ng ijaraga berilgan mol-mulkdan foydalanishi
75
mumkin. Mulkdan ishlab chiqarishda yoki kundalik hayotda
foydalanishda bu mulk butunlay iste’mol qilinadi yoki muayyan
vaqt davomida asta-sekin eskiradi.
Agar birovning mulkidan foydalanish qonun yoki shartnoma
bilan belgilangan asoslar bo‘lmay turib amalga oshirsa, bunday
foydalanish qonunsiz foydalanish hisoblanadi. Masalan, o‘g‘irlangan
yoki yo‘qotilgan mulkdan foydalanish.
Mulkni tasarruf etish huquqi – mulkning yuridik taqdirini
belgilash, ya’ni mulk yuzasidan boshqa shaxslar bilan bo‘ladigan
huquqiy munosabatni belgilash, o‘zgartirish yoki bekor qilishga
qaratilgan huquqdir.
Mulk egasi tasarruf
etish huquqiga binoan mulk yuzasidan
xilma-xil bitimlar, shartnomalar, chunonchi, ashyoni sotish, hadya
qilish, ijaraga berish to‘g‘risida shartnomalar tuza oladi. Agar ashyo
butunlay keraksiz bo‘lib qolsa, mulk egasi bunday ashyoni tashlab
yuborishi, o‘zidan biron-bir
usul bilan soqit qilishi mumkin. Bu
huquq mulkdorga o‘z mol-mulkiga nisbatan qonunga zid bo‘lmagan
har qanday harakatlarni amalga oshirish, shu jumladan mol-
mulkdan garov narsasi sifatida foydalanishi yoki unga boshqacha
yo‘llar bilan vazifa yuklash, uni begonalashtirish yoki mol-mulkni
boshqacha usul bilan tasarruf etishga imkon beradi.
Bu huquqning qo‘ldan ketishi bilan mulkka nisbatan bo‘lgan
egalik huquqi ham qo‘ldan ketadi. Masalan, mulkni omonatga
qo‘yishda ashyoni egallash huquqi, ijaraga berishda ashyoni
egallash va undan foydalanish huquqi birovga o‘tsa, ashyoning
sotilishi yoki hadya qilinishida esa subyektiv mulk huquqining har
uch elementi: egallash, foydalanish va tasarruf etish huquqlari ham
butunlay boshqa shaxsga (yangi mulkdorga) o‘tadi
1
.
Ayrim hollarda, chunonchi, mulkni yo‘qotish, o‘g‘irlatish
hollarida mulk egasi o‘z mulkini egallash, foydalanish va uni
tasarruf etish imkoniyatidan mahrum bo‘lsa ham, egalik huquqini
1
Zokirov I. O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik huquqi. Darslik. 1-qism.
Qayta ishlangan va to‘ldirilgan. – T.: TDYI, 2006. 224-b.
76
qonunda belgilangan hollarda va muddatlarda o‘zi saqlab turadi.
Fuqaroga tegishli mulk o‘g‘irlatilganida, uning kimning qo‘lida
bo‘lishligi aniqlanganidan so‘ng qonun bilan belgilangan uch yillik
da’vo muddati davomida talab qilib olinishi mumkin. Aks holda
mulkka nisbatan bo‘lgan egalik huquqi yo‘qoladi. Umuman olganda,
mulkni tasarruf etish elementi kimda bo‘lsa, shu shaxs (garchi
mulkning qo‘lida, ya’ni egaligida yoki foydalanishida bo‘lmasa
ham) mulkdor hisoblanadi. Zero, tasarruf etish elementi mulkning
shakli va huquqiy maqomiga qarab muayyan hujjatlar (order, tilxat
va h.k.) bilan tasdiqlanadi.
Mulk egalari o‘zlariga tegishli mulk huquqidan g‘ayriqonuniy
maqsadlarda, birovning zarariga foydalanishga yo‘l qo‘yilmaydi.
Mulkdor huquqlari va vakolatlarining chegarasi O‘zbekiston
Respublikasi Konstitutsiyasining 54-moddasida bayon qilingan
bo‘lib, unga asosan mulkdor o‘z huquqlarini amalga oshirishda
ekologik muhitga zarar yetkazmasligi, fuqarolar, yuridik shaxslar
va davlatning huquqlarini hamda qonun bilan qo‘riqlanadigan
manfaatlarini buzmasligi shart.
Bu Konstitutsiyaviy norma FKning 172-moddasida batafsil talqin
qilingan. Ushbu moddaga asosan mulkdor o‘z mulkiy huquqlarini
amalga oshirishda quyidagi shartlarga amal qilishi lozim:
1. Mulkdorning o‘z huquqlarini amalga oshirishi boshqa
shaxslarning huquqlarini va qonun bilan qo‘riqlanadigan
manfaatlarini buzmasligi shart;
2. Qonunlarda nazarda tutilgan hollarda, shartlarda va doirada
mulkdor boshqa shaxslar uning mol-mulkidan cheklangan tarzda
foydalanishiga yo‘l qo‘yishga majbur (masalan, ko‘chmas mulk-
yer uchastkasi egasi qo‘shni yer uchastkasining egasidan zarur
hollarda, boshqa yer uchastkalarining egalaridan ham o‘zganing
yer uchastkasidan cheklangan holda foydalanish (servitut) huquqini
berishni talab qilishga haqli. Odatda, servitut piyodalar va transport
yo‘li, elektr, aloqa, gaz yoki suv quvurlari o‘tkazish uchun zarur
bo‘lishi mumkin. Yer uchastkasida servitut belgilanishi yer egasini
77
mulk huquqidan aslo mahrum qilmaydi. Servitutdan foydalanuvchi
bilan yer uchastkasi egasi o‘rtasida servitut haqida bitim tuzilib, u
ko‘chmas mulkka oid bitimlar kabi ro‘yxatdan o‘tkaziladi. Servitut
belgilangan uchastkaning egasi agar qonunda boshqacha tartib
nazarda tutilmagan bo‘lsa, servitut kimning foydasini ko‘zlab
belgilangan bo‘lsa, o‘sha shaxsdan uchastkadan foydalanganlik
uchun mutanosib haq talab qilishga haqlidir
1
;
3. Mulkdor o‘zining ustunlik mavqeyini suiiste’mol qilishga,
boshqa shaxslarning huquqlarini va qonun bilan qo‘riqlanadigan
manfaatlarini kamsitadigan o‘zga harakatlarni qilishga haqli emas;
4. Mulkdor o‘z huquqini amalga oshirganda fuqarolarning
sog‘lig‘iga va atrof-muhitga zarar yetkazishning oldini olish
choralarini ko‘rishga majbur.
Mulk huquqining mazmunida nafaqat mulkdorning huquqlari,
balki mol-mulkni saqlab turish burchi ham yotadi. FKning
174-moddasiga asosan, o‘ziga qarashli mol-mulkni saqlash, agar
qonun hujjatlarida yoki shartnomada boshqacha tartib nazarda
tutilgan bo‘lmasa, mulk egasining zimmasida bo‘ladi. Agar mulkdor
bu majburiyatni bajarmasa, ba’zi hollarda uning mulkiy huquqlari
chegaralab qo‘yilishi yoki mol-mulk undan olib qo‘yilishi haqida
da’vo oldindan ogohlantirmasdan ham qo‘zg‘atilishi mumkin
(masalan, FKning 190-moddasida ko‘zda tutilgan asoslar bo‘yicha).
Hozirgi individual mulk shakllarining taraqqiyoti xususiy
mulk bilan xarakterlanadi. Bunda huquqiy tartibga solish muhim
ahamiyatga ega bo‘lib, u mulkiy munosabatlarning tub mohiyatini
ochib beradi. Xususiy mulkni yuridik shaklsiz tasavvur etish qiyin.
Xususiy mulkda muayyan mol-mulkning qat’iy kimga tegishliligini,
boshqa hech kimga tegishli emasligini huquqiy ta’minlash zarurdir.
Shuning uchun birinchi navbatda mol-mulkning mulk egasiga qat’iy
tegishligini huquqiy mustahkamlash zarur. Agar bu qonunlarda
ko‘rsatilmasa, biror nizo vujudga kelsa, uni hal etish mumkin
1
Mualliflar jamoasi. Mulk huquqi. Darslik. –T.: TDYI, 2006. 344-b.
78
bo‘lmaydi. Agar bu huquq norma me’yorlarida o‘z aksini topsa,
mulkdorning ixtiyoridan tashqari biron yo‘l bilan ular qo‘lidan
ketganda uni talab qilib qaytarib olishga haqli bo‘ladi. Bunday
huquqiy tizimning rivojlanishi xususiy Rim huquqida dastlab o‘z
aksini topgan edi. Unda, birinchi navbatda, mulkdorning ashyoviy
huquqlarini qat’iy himoya qilish mutlaq xarakterga ega edi.
Bozor munosabatlari tobora rivojlanib borayotgan hozirgi
kunda milliy qonunchiligimiz tizimi o‘zgardi. Hayotning har
qanday sohasida tub iqtisodiy, ijtimoiy, huquqiy islohotlar amalga
oshirilmoqda. Bunda mulkiy huquqlar ham o‘zining munosib
o‘rniga ega. «Mulkchilik to‘g‘risida»gi Qonunning 1-moddasida
«Mulkdor o‘ziga tegishli mulkka o‘z ixtiyoriga ko‘ra egalik qiladi,
undan foydalanadi va uni tasarruf etadi», – deb ko‘rsatilganligi
diqqatga sazovordir. Chunki ushbu me’yorning ahamiyati ulkan
hisoblanadi.
Yuqoridagilarga asoslanib, fuqarolar xususiy mulk huquqining
mazmunini fuqarolarning o‘z xohishiga ko‘ra o‘ziga tegishli
mol-mulkka xususiy egalik qilish, undan foydalanish va uni
tasarruf etish huquqlari tashkil etadi. Bu huquq me’yori mustaqil
respublikamizning Fuqarolik kodeksida mustahkamlab qo‘yilsa,
maqsadga muvofiq bo‘lar edi. Bu holatni quyidagicha izohlash
mumkin: birinchidan, mulk huquqining asl mohiyatini ochib
beradi, ikkinchidan, mulkdorda mol-mulkka nisbatan xo‘jayinlik
tuyg‘usini mujassamlaydi; uchinchidan, mulkdorning huquqlari
ilgari qonunlardagidek qat’iy belgilab berilmagan bo‘lib, u o‘z
mol-mulkidan o‘z xohishiga qarab har qanday harakatni sodir etishi
mumkin.
Mulkdorning huquqlaridan biri egalik qilish huquqi bo‘lib, bu
haqda yuridik adabiyotlarda bir qator fikrlar ilgari surilgan. Egalik
qilish huquqi deganda, shaxsning ashyo ustidan faktik hukmronligi
tushuniladi
1
.
1
Mualliflar jamoasi. Mulk huquqi. Darslik. – T.: TDYI, 2006. 25-b.
79
Birinchi navbatda «egallash» va «egalik qilish» terminlarining
ma’nosiga e’tibor berishimiz zarur. «Egallash» – bu tazyiq bilan
hukmronlik qilib biror narsani qo‘lga kiritishdir. Eski qonunchilikda
bu so‘z mulkdorning huquqlaridan biri o‘rnida ishlatilgan edi. O‘sha
davrlarda yuridik adabiyotlarda ham shu so‘z ishlatilgan.
«Egallash» so‘zini mulk egasining huquqlaridan biri sifatida
qo‘llash bu huquqning mohiyatini to‘g‘ri yoritmaydi. «Egalik
qilish» so‘zi biror-bir narsani (mol-mulkni) qo‘lida ushlab turish,
saqlash ma’nosini beradi. Shuning uchun «egallash» so‘zi o‘rniga
«egalik qilish» so‘zi o‘rinliroqdir.
Yuqoridagilarga asoslanib, egalik qilish huquqi shaxslarning
mol-mulkni o‘z qo‘llarida ushlab turish imkoniyati bo‘lib, uni o‘z
xo‘jaligi hisobiga kiritadi. Bu tushuncha keng ma’noda berilgan
bo‘lib, u mulkdorning egalik qilish huquqini to‘liq ochib beradi.
Bu, birinchidan, qonun tomonidan berilgan imkoniyatlar qaysi
mol-mulklar shaxs egaligida bo‘lishi mumkinligini belgilaydi;
ikkinchidan, shu mol-mulklar shaxsning qo‘lida ekanligini ko‘rsatib,
boshqa shaxslar unga nisbatan begona sifatida turishi zarur.
Mulk huquqi mazmunining elementi hisoblangan foydalanish
huquqi doirasi bugungi kunda kengaydi. Ilgarigi qonunlarda
fuqarolarning shaxsiy huquqlaridan foydalanishda yollanma
mehnatni qo‘llashga ruxsat berilmagan bo‘lsa, hozirgi amaldagi
qonunchilikda fuqarolar o‘zlarining xususiy mulk huquqidan
foydalanishda har qanday harakatni amalga oshirishi mumkinligi,
hatto yollanma ishchi kuchini jalb etishga ruxsat etilishi ko‘rsatilgan.
FKning 223-moddasida ko‘rsatilganidek, umumiy ulushli mulk
ishtirokchisi o‘z ulushini umumiy mol-mulkdan berishni talab
qilishga haqlidir. Uning bu huquqi umumiy mulkdagi ulushni
tasarruf etishga bo‘lgan huquqidan kelib chiqadi.
Ulushni ajratishning asosiy usuli, mulkning xo‘jalik tayinlanishiga
zarar yetkazmaslik sharti bilan undan asl holida ulush ajratishdan
ishtirokchilar o‘zaro kelisha olmasalar, sud yoki nizoni hal qiluvchi
organ umumiy mulkdan qanday ashyolar asl holida ajratilishini,
80
masalan, sheriklik asosida olingan hosilning qanday taqsimlanishini
belgilaydi.
Dostları ilə paylaş: |