D. R. Abdikarimova, G. M. Bekimbetova

X bob. 
BAHOLOVCHI TASHKILOTLAR VA ULARNING 
VAZIFALARI
10.1. BAHOLOVCHI TASHKILOTLAR VA ULARNING 
BAHOLASH FAOLIYATLARINI LITSENZIYALASH TARTIBI
O‘zbekistonda bozor munosabatlari va iqtisodiy islohotlarning 
chuqurlashuvi qator moliyaviy institutlarning tashkil topishi va 
rivojlanish zaruriyatini keltirib chiqarmoqda. Baholash instituti 
xuddi shunday institutlardan biri hisoblanadi. O‘zbekistonda 
baholash institutining tashkil topishi mamlakatimiz mustaqillikka 
erishishining dastlabki davri bilan bevosita bog‘liqdir. 
Ma’lumki, O‘zbekiston mustaqillikka erishgan dastlabki 
kunlaridan boshlab turli mulkchilik shaklidagi xo‘jalik munosabatlari 
va tizimi bosqichma-bosqich joriy etildi. Buni Birinchi Prezidentimiz 
Islom Karimovning 1992-yil 2–3-iyul kunlari O‘zbekiston 
Respublikasi Oliy Kengashining XII chaqiriq X sessiyasida 
so‘zlagan nutqidan ham ko‘rish mumkin. Jumladan, I. Karimov 
aynan shu sessiyada: «Mulkchilikning barcha shakllariga erk 
beriladi, shaxsiy tashabbus va ishbilarmonlikka keng yo‘l ochiladi. 
...Iqtisodni jonlantirish uchun korxonalarni xususiylashtirish ishiga 
jiddiy kirishmoq kerak. Xususiylashtirish, eng avvalo, maishiy 
xizmat va savdo korxonalari, mahalliy sanoat korxonalaridan 
boshlanadi. Keyinchalik yirik korxonalar ham aksiyadorlik va 
boshqa mulkchilik shakliga o‘tkaziladi», – deya ta’kidlagan edi
1
.
O‘zbekistonda turli shakldagi mulkchilikka asoslangan xo‘jalik 
yurituvchi subyektlarning tashkil etilishi va vujudga kelishi 
ularning aktivlarini mustaqil baholovchi tashkilotlar tomonidan 
haqqoniy baholash zaruriyatini keltirib chiqardi, aynan shu holat 
1
  Karimov  I.A. Bank tizimi, pul muomalasi, kredit, investitsiya va 
moliyaviy barqarorlik to‘g‘risida. – T.: «O‘zbekiston», 2005. 40–41-betlar.

---

163
mamlakatimizda baholash institutlari faoliyatini shakllantirishga 
asos bo‘lib xizmat qildi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida, ko‘chmas va ko‘char mulklar 
hamda moddiy va nomoddiy aktivlarni baholash zaruriyati ularni 
sotish, sotib olish, garovga qo‘yish, ijaraga berish, investitsiya 
kiritish, sug‘urta obyekti sifatida ro‘yxatga olish, soliq qarzdorligini 
to‘lash, noqonuniy yo‘llar bilan chetdan olib kelingan iste’mol 
mollari va tovarlarni davlat hisobiga o‘tkazish jarayoni va boshqa 
shu kabi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarda paydo bo‘ladi. 
Mamlakatimiz mustaqillikka erishgunga qadar amal qilgan 
ijtimoiy-iqtisodiy tizim sharoitida ko‘char va ko‘chmas mulklar 
hamda moddiy va nomoddiy aktivlarni baholashga zarurat 
bo‘lmagan, chunki ma’muriy-buyruqbozlik va iqtisodiyotni 
markazdan boshqarish tuzumida mamlakatdagi barcha korxona va 
tashkilotlar, ishlab chiqarishning moddiy va nomoddiy aktivlari 
davlatning izmida bo‘lib, ularni sotish, sotib olish, ijaraga berish 
va boshqa munosabatlar davlat nazorati ostida qat’iy belgilangan 
baholarda amalga oshirilgan. 
Qat’iy belgilangan baho sobiq Ittifoq tuzumining strategik 
maqsadini amalga oshirish uchun iqtisodiyotdagi barcha 
munosabatlar, moddiy va nomoddiy mulklar hamda aktivlarning 
qiymati davlatning manfaatidan kelib chiqqan holda o‘rnatilgan. 
Iqtisodiyotni markazdan ma’muriy-buyruqbozlik asosida boshqarish 
sharoitida nafaqat moddiy va nomoddiy mulklar va aktivlarning 
bahosi qat’iy o‘rnatilgan, balki mustaqil baholash tashkilotlariga 
ehtiyoj mavjud bo‘lmagan. Bundan ko‘rinib turibdiki, o‘sha davrlarda 
iqtisodiy kategoriya hisoblangan qiymatning amal qilish doirasi 
va funksiyalari ham chegaralagan. Bu esa, o‘z navbatida, ishlab 
chiqaruvchilarning yalpi taklif summasini va iste’molchilarning 
esa talab darajasining cheklanishiga olib kelgan. Buning oqibatida 
ko‘char va ko‘chmas mol-mulklar, moddiy va nomoddiy aktivlar 
qiymatini sun’iy ravishda amal qilishiga majbur qilgan. Bu albatta, 
sobiq Ittifoq tuzumining manfaatlariga to‘liq javob bersa-da, bozor 

---

164
munosabatlarining asosiy bo‘g‘ini hisoblangan baholash institutlari 
faoliyatini inkor etgan.
Bularning barchasi mamlakatimizda bosqichma-bosqich joriy 
etilayotgan bozor institutlarining, jumladan, baholash institutini 
tashkil etish va rivojlantirish bilan bog‘liq ziddiyatli holatlarning 
vujudga kelishiga sabab bo‘lmoqda. Chunki baholash institutini 
tashkil etish va rivojlantirish, ayniqsa, uzoq yillar davomida 
ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarning davlat boshqaruviga asoslangan 
mexanizmlarni tubdan teskari bo‘lgan bozor mexanizmlariga 
almashtirish avvalambor vaqt, bilim, tajriba, tashkiliy-huquqiy 
asoslarni talab etadi.
Izlanishlar natijasi shuni ko‘rsatmoqdaki, mamlakatimizda 
banklarning garov ta’minotini baholash munosabatlarining 
shakllanishi va samaradorligini oshirish bilan bog‘liq nazariy 
masalalar iqtisodchi olimlar, tadqiqotchilar va mutaxassislar 
tomonidan deyarli o‘rganilmagan. Buning asosiy sababi baholash 
institutlarining tashkil topishi va rivojlanishi uzoq tarixga ega 
emasligi bilan izohlanadi. Bunga chuqurroq e’tibor qaratadigan 
bo‘lsak, O‘zbekistonda baholash institutining tadrijiy rivojlanishi 
mamlakatimiz mustaqilligining ilk davrlaridan boshlangan. 
Xususan, sobiq Ittifoqning parchalanishi yuz bergan davrgacha 
joriy etilgan qayta qurish, korxona va tashkilotlarning xo‘jalik 
hisobiga o‘tkazilishi 70 yildan ortiq davr mobaynida amal qilib 
kelgan buxgalteriya hisobi, hisobotlarini tuzish, asosiy vositalarni 
qayta baholash tartiblariga o‘zgartirish kiritish zaruriyatini keltirib 
chiqardi. 
Demak, mamlakatimiz mustaqillikka erishgungacha bo‘lgan 
davrda baholash institutini tashkil etish jarayonlari boshlangan, 
uning tashkiliy-huquqiy asosini Vazirlar Mahkamasining 1991-
yil 26-iyundagi 171-sonli qarori bilan tasdiqlangan «Aksiyadorlik 
jamiyatlari va mas’uliyati cheklangan jamiyatlarga aylantirilayotgan, 
sotilayotgan va sotishga mo‘ljallanayotgan davlat korxonalari 
mulklari qiymatini baholash haqida»gi Nizomi tashkil etadi. Shuni 

---

165
alohida ta’kidlash joizki, mazkur Nizom mamlakatimizda qariyb 
10 yil davomida amalda bo‘ldi (Vazirlar Mahkamasining 2001-yil 
9-martdagi 119-sonli qarori bilan bekor qilingan). 
Fikrimizcha, dastlabki baholash institutini tashkil etishga asos 
bo‘lgan Nizomning maqsadi baholash institutini shakllantirish va 
uning faoliyatini tartibga solishga qaratilmagan, balki 1991-yilgacha 
to‘liq davlat mulki hisoblangan korxonalarning mol-mulkini 
bosqichma-bosqich xususiy, aksiyadorlik va boshqa mulk shakllariga 
o‘tkazishdan iborat bo‘lgan. Bu holatni Nizomda korxonalar mol-
mulkini baholash bo‘yicha ko‘zda tutilgan quyidagi o‘ziga xos 
xususiyatlarda ham ko‘rish mumkin. 
1. Korxonaning mol-mulkini baholash ularning haqiqatda 
mavjudligi va holati, real narxi hamda uning narxiga ta’sir 
qiladigan boshqa omillar asosida baholangan. Bundan ko‘rinib 
turibdiki, korxona mulkini baholashning dastlabki davrida asosiy 
e’tibor uning mavjudligi va foydalanish uchun yaroqliligiga 
e’tibor qaratilgan. Baholanayotgan obyektning bahosi va uni 
shakllantirish mexanizmi mavjud bo‘lmagan, chunki «real 
narx»ning vujudga kelishi uchun mustaqillikning dastlabki 
yillarida obyektiv vaziyat mavjud bo‘lmagan. Buning asosiy 
sababi, bizning nazarimizda, baholash instituti tashkil topishining 
dastlabki davrlarida korxona mol-mulkining bozor bahosi emas, 
balki uning balans bahosi asos qilib olingan, shuningdek, korxona 
balansidagi mol-mulkning iqtisodiy jihatdan foydalilik darajasi 
asosiy rol o‘ynagan.
2. Korxona mol-mulkini baholovchi alohida va mustaqil 
tashkilotlar vazifasini maxsus komissiyalar amalga oshirgan. Chunki 
Nizomning 2-bo‘lim, birinchi bandida bu haqda: «Korxona mol-
mulkini sotib olish, sotish, shuningdek, mulk qiymatini baholash 
bilan bog‘liq ishlar davlat mulkini boshqarish bo‘yicha vakolatli 
organ tomonidan tuzilgan komissiya amalga oshiradi» deb qat’iy 
belgilab qo‘yilgan. Albatta, mamlakatimizda baholash instituti 
tashkil topishining dastlabki davrida uning bozor mexanizmlari, 

---

166
qonun, qoida va tartiblariga to‘liq javob bermasligi tabiiy hol 
bo‘lgan. 
Bundan tashqari, biz masalaning yana bir muhim sifatiga 
e’tibor qaratmoqchimiz, u ham bo‘lsa 1991-yilga qadar mutlaq 
davlat ixtiyorida bo‘lgan korxona mol-mulki vakolatli komissiya 
tomonidan inventarizatsiya qilinib va baholanib aksiyadorlik yoki 
mas’uliyati cheklangan jamiyatga aylantirilishi, sotilishi yoki sotib 
olinishi jarayonida komissiya va uni tashkil etuvchi vakolatli 
shaxslarning o‘z vazifalariga mas’uliyatsizlik bilan qaramaganligi 
va suiiste’mol qilmaganligidir. 
Vaholanki, bunday holatlarni o‘sha davrdagi ayrim sobiq Ittifoq 
tarkibiga kirgan respublikalar amaliyotida kuzatish mumkin. 
Masalan, Rossiya Federatsiyasida vaucherlar niqobi ostida ayrim 
shaxslar davlatning juda yirik mol-mulkini arzimagan mablag‘ 
evaziga xususiylashtirib olganligini kuzatish mumkin. Chunki 
Rossiyada davlat mulki hisoblangan korxona mol-mulklarini 
to‘g‘ridan to‘g‘ri sotish emas, balki ularni vaucherlar orqali boshqa 
mulk shakllariga o‘tkazish tartibi joriy etildi. Buning huquqiy 
asosi Rossiya Federatsiyasi Prezidentining 1991-yil 29-dekabrdagi  
«Davlat va munitsipal korxonalarni xususiylashtirishni 
tezlashtirish haqida» va 1992-yil 29-yanvardagi «Davlat 
korxonalarini, erkin tarzda tashkil etilgan davlat birlashmalarini 
aksiyadorlik jamiyatlariga aylantirish chora-tadbirlari haqida»gi 
farmonlari hisoblangan. Rossiya Federatsiyasida ushbu farmonlar 
asosida davlat mulkini xususiylashtirish vaucherlar orqali amalga 
oshirilgan, biroq bu o‘sha davrda hukumat va Oliy kengash 
o‘rtasida juda ko‘p tortishuvlar va o‘zaro kelishmovchiliklarga 
sabab bo‘lgan.
Dastlab, Y. Gaydar va A. Chubays vaucherlar orqali davlat 
mulkini privatizatsiya qilish emas, balki uni real mablag‘ga sotishni 
taklif qilishgan. Biroq Rossiya Federatsiyasining 1991-yil 3-iyunda 
qabul qilingan «Davlat va munitsipal korxonalarni xususiylashtirish 
haqida»gi qonunida mulkni xususiylashtirish bo‘yicha nomli 

---

167
schotlarni ochish orqali amalga oshirilishi belgilab qo‘yilgan edi
1
. 
Qonunning asosiy kamchiligi korrupsiyani qo‘llab-quvvatlashga 
moyilligida edi. Xususan, amaldagi direktor korxona ishchilariga 
bosim o‘tkazish yo‘li bilan ularning aksiya (vaucher)larini sotib 
olishiga sharoit yaratgan va amaliyotda shunday ham bo‘lgan. 
Bu borada mamlakatimizda davlat mulkini inventarizatsiya qilish, 
uning moddiy va jismoniy holatini baholash tizimining joriy etilishi 
muhim ahamiyat kasb etadi. 
3. Davlat mulkini inventarizatsiya qilish, sotish, sotuvga qo‘yish 
kabi ishlarni amalga oshirish bo‘yicha tuzilgan komissiya tarkibiga 
davlatning vakolatli xodimi, moliya organi va bank muassasasi 
mutaxassisi, shuningdek, mehnat jamoasi a’zolaridan iborat vakillar 
kiritilgan. Bundan ko‘rinib turibdiki, mustaqillikning dastlabki 
yillarida baholash institutlari faoliyati, aynan bozor iqtisodiyoti 
talablaridan kelib chiqib emas, balki 70 yil davomida shakllanib 
va rivojlanib kelgan davlat mulkining talon-toroj bo‘lishiga yo‘l 
qo‘ymasdan turli mulk shakllariga o‘tkazish birinchi darajali masala 
hisoblangan.
4. Sotishga mo‘ljallangan asosiy vositalar qiymatining bahosi 
o‘zaro ketma-ketlikda bosqichma-bosqich aniqlanadi. Asosiy 
vositalarni baholash jarayonida 10.1-rasmdagi baholar e’tiborga 
olingan. 
O‘rganishlar natijasi shuni ko‘rsatmoqdaki, mamlakatimizda 
baholash institutini joriy etishning dastlabki bosqichida davlat 
mulkchiligiga asoslangan korxona va tashkilotlar bosqichma-bosqich 
davlat  tasarrufidan  chiqarildi.  Keyinchalik  mamlakatimizda  bozor 
munosabatlari va islohotlarning chuqurlashuvi mustaqil baholovchi 
muassasalar faoliyatini tashkil etishni talab etdi. Bu jarayon dastlab 
ekspert-baholovchilar faoliyatini tashkil etish bilan boshlandi, 
dastlabki yillarda ushbu jarayon tegishli me’yoriy hujjatlar, nizomlar 
va farmoyishlar asosida tashkil etildi.
1
  Закон  о  приватизации  государственных  и  муниципальных  пред-
приятий в Российской Федерации от 3 июля 1991 года. № 1531-1\\ http://
base.consultant.ru

---

168
asosiy vositalarning dastlabki 
(tiklanish) bahosi
asosiy vositalarning qoldiq 
qiymati
asosiy vositalarning baholash qiymati, 
lekin qoldiq summadan past bo‘lmagan 
darajada