Əruz vəZNİNİn sadəLƏŞDİRİLMİŞ QƏLİBLƏRİ
Yüklə 0,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Birincisi,
nəzərə almaq lazımdır ki, türk sözlərində sonuncu hecanın saitinin uzadılması şeirdə normal səslənir, çünki, bu hal hətta danışıqda da baş verir, yəni, əslində şifahi nitqimizin fonetikasına o qədər də zidd deyil. Türkcəmizdəki qapalı hecalar və sözlərin sonuncu saitinin uzadılması isə əruz qəliblərindəki uzun hecaların yerini doldurmağa demək olar ki, kifayət edir. Yəni, əruzda dilimizin fonetikasına zidd olaraq saitlərin sözün əvvəl və orta hecalarında süni uzadılmasına yol verməmək də mümkündür. İkincisi, saitlərin məcburi uzadılması (hətta sözün orta hecalarında) türk dilinin doğma vəzni hesab olunan heca vəznində də baş verir. Heca vəznində uzun və qısa hecaların dəyişməz ardıcıllığı olmasa da, onların (uzun və qısa hecaların) sayının təqribi bərabərliyi – balansı tələb olunur (amma nədənsə elmdə bu amilə diqqət yetirilmir). Əks halda şeir deyilişi pozular və danışıqdan fərqlənməzdi. Yəni, məsələn, heca vəznində olan misranın bütün hecalarını uzun və ya qısa hecalardan ibarət təsəvvür etmək mümkün deyil. Bəs misrada uzun hecalar azlıq təşkil etdiyi halda heca vəznindəki bu balans necə təmin edilir? Burada da əruz vəznində olduğu kimi uzun hecaların yerini ərəb sözlərindəki uzun hecalar və ya türk sözlərində saitlərin məcburi uzadılması doldurur
. Məsələn, təmiz türkcəmizdə olan xalq ba- yatısından “Bağa girdim üzümə” misrasını götürək. Bu misradakı 7 hecadan 2-si (“gir” və “dim”) uzun (əslində
7 “dim” hecasındakı “m” samiti “üzümə” sözü ilə birləşdikdə cəmi bir uzun heca (“gir”) qalır), digər 5-i isə qısadır. Ona görə də təqribi bərabərliyin təmin olunması üçün (fərqin minimuma enməsi üçün) şeir deyilişində “bağa” sö- zündəki sonuncu saitin (“a”) və “üzümə” sözündəki ikinci hecanın saitinin (“ü”) məcburi uzanması baş verir. Burada hətta “üzümə” sözünün misrada yerini necə dəyişdirsək də uzanmanın son hecaya salınması mümkün olmur və şifahi nitqimizin fonetikasına zidd olaraq bu sözdə ortadakı sait uzadılır. Bu cür hallar heca vəznində kifayət qədər baş verir, bununla belə, heca vəzninin dilimizin qaydalarını pozduğunu indiyə qədər heç kim deməyib və bu kimi hallar tam normal qəbul olunur. Lakin, belə hallar ın əruzda baş verdiyini müşahidə etdikdə əruzu dilimizə yad hesab edirlər. Halbuki, əruzda heca vəznindən fərqli olaraq bu kimi sözləri misranın elə yerinə salmaq olar ki, saitlərin sözün əvvəl və ya ortasında məcburi uzanmasi baş verməz. Qeyd etdiyimiz misalda çox maraqlı bir fakta diqqət yetirək. “Bağa girdim üzümə” misrası təsadüfən əruz vəzninin rəməl-10 (Fə’ilAtün fə’ilün) qəlibinə də tam uyğun gəlir və misranı bu qəlibdə oxuduqda bir və ya iki sait uzan a bilər. Belə ki, “girdim” sözündəki “m” samitini “üzümə” sözü ilə birləşdirdikdə hər iki sözdəki son saitlər, birləşdirmədikdə isə yalnız “üzümə” sözündəki son sait uzanır. Göründüyü kimi, hər iki halda məhz sözün sonuncu hecasında olan sait uzanır ki, bu da danışıq dilimizin fonetikasına o qədər də zidd deyil. Halbuki, bu heca vəznində mümkün olmamışdı. Yəni, eyni misranı heca vəznində oxuduqda dilimizin qaydaları pozulduğu halda,
əruz vəznində oxuduqda pozulmur. Bu fakt bir daha təsdiq edir ki, əruz heç də dilimizə yad vəzn deyil Yüklə 0,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|