a) To’lov topshiriqnomalari bo’yicha hisob-kitoblar,
ularning hisobi va rasmiylashtirilishi
To’lov topshiriqnomasi bu to’lovchi korxonaning uning bankdagi depozit
hisobvarag’idan pul mablag’larining ma’lum bir summasini boshqa mijozning
hisobvarag’iga o’tkazish xaqida o’ziga xizmat ko’rsatuvchi bankka bergan
topshirig’idir. To’lov topshiriqnomasi 0505411002 shakldagi standart blankada
to’lovchi tomonidan rasmiylashtirilib bankka topshiriladi. To’lov topshiriqnomalari
orqali kuyidagi to’lovlar amalga oshiriladi:
- tovarlar va xizmatlar uchun hisob-kitoblar;
- notovar operatsiyalar bo’yicha hisob-kitoblar;
- Markaziy bankning me’yoriy hujjatlarida ko’zda tutilgan bo’lsa, bank
ssudalari va unga ko’shilgan foizlarni qoplash uchun mablag’ o’tkazish;
- Hukumat qarorlari va bank qoidalarida belgilangan hollardagi bank to’lovlari.
28
Ilgari to’lov topshiriqnomalari rasmiylashtirilgan kundan boshlab 10 kun
ichida bankka topshirilishi mumkin bo’lib, shu davr ichida u xaqiqiy bo’lib
hisoblanar edi. «O’zbekiston Respublikasida naqd pulsiz hisob-kitoblar to’g’risida»gi
yangi Nizomga asosan to’lov topshiriqnomasi rasmiylashtirilgan kun bankka taqdim
etilishi lozim, ya’ni topshiriqnomaning sanasi uni bankka taqdim etilgan kun bilan bir
xil bo’lishi kerak, ular mos kelmagan xolda to’lov topshiriqnomasi ijro uchun qabul
qilinmaydi. Lekin byudjetga va byudjetdan tashqari fondlar bo’yicha to’lovlar
bundan mustasno.
To’lov topshiriqnomalarining bankka topshiradigan nusxalar soni to’lovchi va
mablag’ oluvchilarning qaysi bankda joylashganligiga bog’liq. To’lovchi va mablag’
oluvchi korxonalar bir bank bo’limi xizmatidan foydalansalar, topshiriqnomalar
bankka uch nushada taqdim etiladi. Topshiriqnoma nushalarining har biri
quyidagicha ishlatiladi:
- birinchi nusxa to’lovlar amalga oshirilgandan keyin bank mas’ul ijrochisi
tomonidan imzo, to’lov amalga oshirilgan sana va qabul qilish sanasi ko’rsatilgan,
bankning to’rtburchak muhrining izi tushirilgan holda kunlik hujjatlar yig’masiga
tikiladi;
- ikkinchi nusxasi to’lov oluvchining hisobvarag’iga ilova sifatida mas’ul
ijrochi tomonidan imzo, to’lov amalga oshirilgan sana, bankning to’rtburchak muhr
izi tushirilgan holda to’lovni oluvchi korxona vakiliga beriladi;
- uchinchi nusxa operatsiya bajarilgandan so’ng, bank bo’limining to’rtburchak
shtampi izi tushirilgan, mas’ul ijrochi tomonidan imzo, to’lovni amalga oshirish va
topshiriqnomani qabul qilish sanasi ko’rsatilgan holda, to’lovchi korxona vakiliga
ularning depozit hisobvarag’idan ko’chirma bilan birgalikda beriladi.
Lekin har doim ham bir-biri bilan munosabatda bo’lgan xo’jalik yurituvchi
sub’ektlar bir bank xizmatidan foydalanmaydilar, chunki hisob-kitoblar bir hudud
tashqarisiga chiqishi mumkin. Agar to’lovchi va mablag’ oluvchi korxonalarga bir
hudud ichidagi yoki boshqa hududda joylashgan turli bank bo’limlari tomonidan
xizmat ko’rsatilsa, to’lov topshiriqnomalari bankka ikki nusxada taqdim etiladi:
- birinchi nusxasi to’lovlar amalga oshirilgandan keyin bank mas’ul ijrochisi
tomonidan imzo, to’lov amalga oshirilgan sana, bankning muhr izi tushirilgan va
qabul qilish sanasi ko’rsatilgan holda kunlik hujjatlar yig’masiga tikiladi;
- ikkinchi nusxasi bank bo’limining muxr izi tushirilgan, bank mas’ul
ijrochisining imzosi, to’lov amalga oshirilgan sana va topshiriqnomani qabul qilish
sanasi ko’rsatilgan holda to’lovchi korxona vakiliga beriladi.
To’lov topshirig’ida quyidagi rekvizitlar ko’rsatilishi lozim:
a) to’lov topshirig’ining nomi va nomeri.
b) to’lov topshirig’i to’ldirilgan sana, ya’ni kun, oy va yil.
v) to’lovchining nomi, to’lovchi bankining nomi va kodi.
g) to’lovchining hisob varaq nomeri va identifikatsiya kodi.
d) mablag’larni oluvchi korxona nomi, unga xizmat ko’rsatuvchi bank nomi va
kodi
j) mablag’ oluvchining hisobvaraq nomeri.
z) to’lovlarning summasi raqam va yozuvlarda ko’rsatiladi.
i) to’lovning maqsadi.
29
To’lov topshirig’ining barcha rekvizitlari to’ldirilgandan so’ng,
topshiriqnomaning alohida ajratilgan pastki qismiga to’lovchi korxona rahbari va
bosh buxgalterining imzosi hamda muhr izi qo’yiladi. Ushbu muhr va imzolar to’lov
topshirig’ining faqat birinchi asl nusxasiga qo’yiladi.
Korxonalardan hujjatlar qabul qilish, shartnomada boshqa narsa ko’zda
tutilmagan bo’lsa, butun kun davomida bankning mijoz bilan ishlash vaqtidan kelib
chiqqan xolda amalga oshiriladi. Bunda operatsion kun davomida bank tomonidan
korxonalardan qabul qilingan hujjatlar shu kunning o’zidayoq ijro qilinadi. Mas’ul
ijrochi mijozlardan to’lov topshirig’ini olgandan so’ng, to’lov topshirig’idan barcha
rekvizitlarning to’liq va to’g’ri rasmiylashtirilganligini tekshiradi. Bundan tashqari,
to’lovchi korxonaning depozit bo’yicha ochilgan hisobvarag’ida hujjatda
ko’rsatilagan summani to’lashga etarli pul mablag’lari borligini aniqlaydi. Agar
to’lov topshirig’i to’g’ri va to’liq rasmiylashtirilib, uni to’lashga etarli pul mablag’lari
bo’lsa, mas’ul ijrochi topshiriqnomadagi barcha ma’lumotlarni dasturiy yo’l bilan
kompyuter orqali bankning elektron to’lovlarini amalga oshiruvchi hisoblash
markaziga o’tkazadi. Ertasi kun ertalabdan kechikmagan muddatda bank balansi
chiqarilgandan keyin hujjatning birinchi nusxasi bankning kundalik yig’majildiga
tikiladi va belgilangan tartibda avval joriy arxivda saqlanadi, bir yil o’tgandan so’ng
umumiy bank arxiviga topshiriladi. To’lov topshiriqnomasining ikkinchi nusxasi esa
mijozning hisobvarag’idan ko’chirma bilan birgalikda operatsiyalar o’tkazilganligini
tasdiqlovchi hujjat sifatida mijozga qaytarib beriladi.
Ushbu bank operatsiyasi bo’yicha quyidagi buxgalteriya yozuvi amalga
oshiriladi:
Debet To’lovchining «Talab qilinguncha saqlanadigan depozit» bo’yicha
ochilgan hisob varaq nomeri
Kredit Mablag’ oluvchining «Talab qilinguncha saqlanadigan depozit»
bo’yicha ochilgan hisobvaraq nomeri.
Ushbu operatsiyani misolda ko’rib chiqamiz. Davlat korxonasi hususiy
korxonadan mahsulot sotib oldi. Davlat korxonasi sotib olingan mahsulotning pulini
to’lash uchun to’lov topshirig’i rasmiylashtirib o’ziga xizmat ko’rsatuvchi bankka
taqdim etdi. To’lov topshirig’i tegishli nazoratdan o’tkazilgandan so’ng, pul o’tkazish
bo’yicha quyidagi buxgalteriya yozuvi bajarildi:
Debet 20210 «Davlat tasarrufidagi korxonaning talab qilib olinguncha
saqlanadigan depoziti».
Kredit 20208 «Hususiy korxonaning talab qilinguncha saqlanadigan depoziti».
Yuqorida ko’rsatilgan buxgalteriya yozuvlari har ikkala korxonaga bitta bank
xizmat ko’rsatgan holda bajariladi. Agar mablag’larni oluvchi korxona boshqa bank
xizmatidan foydalanadigan bo’lsa, u holda to’lovchi bankidan vakillik hisobvarag’i
orqali o’tkaziladi. Bunday holni quyidagi buxgalteriya yozuvi orqali ko’rish mumkin:
Debet 20210 «Davlat tassarufidagi korxonaning talab qilib olinguncha
saqlanadigan depoziti».
Kredit 10301, 16103 «Tijorat bankining vakillik hisob varag’i».
Shunday qilib, tijorat bankining hisoblash markazidan dasturiy yo’l orqali
modem usuli bilan elektron to’lov o’tkaziladi, ya’ni «Elektron pochta» deb
nomlangan tizim orqali elektron to’lov topshirig’i Markaziy bank qoshidagi hisob
30
markaziga o’tkaziladi. Markaziy bank qoshida ochilgan hisob markazi to’lovchi
korxonaga hizmat qiluvchi tijorat bankidan olingan ma’lumotlar asosida elektron
to’lov topshirig’ini modem orqali mablag’ oluvchi korxonaga xizmat ko’rsatuvchi
tijorat bankiga o’tkazadi.
Elektron to’lovlar tizimi orqali olingan elektron to’lov topshiriqnomalari
mablag’larni oluvchi bankda ikki nusxada qog’ozga chiqariladi. Topshiriqnomaning
birinchi nusxasi bank mas’ul ijrochisining imzosi va bank muxr izi qo’yilib, kunlik
hujjatlar yig’majildiga tikiladi. Ikkinchi nusxasi esa bank mas’ul ijrochisining imzosi
va bank muxri izi qo’yilgan holda mijoz hisobvarag’iga ilova sifatida mijozga
beriladi. Bu bankda quyidagi buxgalteriya yozuvi amalga oshiriladi:
Debet 10301, 16103 «Tijorat bankining vakillik hisobvarag’i».
Kredit 20208 «Xususiy korxonaning talab qilguncha saqlanadigan depozit
hisob varag’i».
Ushbu buxgalteriya yozuvi yordamida to’lovchi korxona bankidan Markaziy
bank orqali kelib tushgan pul mablag’lari mablag’ oluvchi korxona bankida mablag’
oluvchining hisob varag’iga o’tkaziladi.
Ta’minotchilar tomonidan mahsulot etkazib berish va xizmatlar ko’rsatish
transport xizmati bilan birgalikda bir tekisda amalga oshirilsa, o’zaro hisob-kitoblar
doimiy to’lovlar tartibida o’tkazilishi mumkin. Bunday hisob-kitoblar har bir alohida
savdo bitimi ya’ni mahsulot ortish, jo’natish yoki xizmat ko’rsatish bo’yicha emas,
balki tomonlar oldindan kelishib olgan muddatlar va hajmlarda to’lov
topshiriqnomalardan foydalangan holda mablag’larni davriy ravishda ko’chirish yo’li
bilan bajariladi. Tomonlar davriy ravishda, lekin har oyda kamida bir marta
mahsulotning amalda jo’natilishi yoki xizmatlar ko’rsatilishi asosida o’tgan davri
uchun qiyoslashni bajarish va shartnomada belgilangan tartibda qayta hisob-kitob
qilishlari lozim. Aniqlangan farqlar alohida topshiriqnoma bilan o’tkazilishi yoki
navbatdagi to’lovda hisobga olinishi mumkin. O’zaro qarzlar eng kam miqdorda
bo’lishi uchun hisob-kitoblarga oyning oxirida aniqlik kiritish maqsadga muvofiqdir.
Umuman to’lov topshiriqnomalari bilan hisob-kitoblar bo’yicha hujjatlar
aylanishini quyidagi sxema orqali qo’rish mumkin:
To’lov topshiriqnomalari bo’yicha hisob-kitoblardagi hujjatlar aylanish
sxemasi
|