Shekiba samadi mening ikkinchi kitobim loyihasi

Shekiba Samadiy 

 

NOMSIZ QIZLAR UCHUN, QIRQNOM 

Qirqqiz  haqida  juda  ko’p  eshitgan  edim,  lekin  doim  meni  shu  savol  o’ylashga 

majbur qilar edi, nega dunyo bo’ylab bu qadamjo shunchalik shuhrat qozongan? Aslida 

o’zi bir afsonami yoki haqiqatmi? Markazimizga O’zbekiston Respublikasi Oliy majlis 

senatori  xotin-qizlar  gendr  tengligi  masalalari  qo’mitasi  bosh  maslhatchisi  Tursunova 

Nodira  Nosirovna  tashrif  buyurdilar.  U  kishi  biz  talabalar  bilan  suhbatlashdilar. 

Suhbatimiz  orasida Qirq qiz haqida savollar  va  munozaralar bo’lib o’tdi, shu bahslar 

jarayonida  Nodira  opa  O’zbekistondagi  Qirqqiz  qal’asi  haqida  ma`lumot  berdilar. 

Gapdan gap chiqib suhbatimiz Afg’onistondagi Qirqqiz haqida to’xtadi. Men bu  haqda 

eshitgan bo’lsam-da, lekin deyarli hech qanday ma`lumotga ega emas edim. 

    

 

 

O’sha kungi suhbatdan so’ng men o’z yurtimdagi mashhur joy nomi haqida hech 

narsa  bilmaganimdan  qattiq  afsus  chekdim.  Shu  kundan  boshlab  bu  mavzuga  oid 

ma’lumotlarni  izlay  boshladim.  Kitoblarni  varaqladim,  internetni  qidirdim.  Menga 

qizig’i  shu  ediki,  har  doim  bu  haqda  o’qiganimda,  uni  bir  afsona  deb  bilar  edim. 

Shunchalar  alamli  doston  nahotki  mening  yurtimga  tegishli  bo’lsa,  deb  o’ylardim. 

Afg’onistonlik yozuvchi Jon Yunusning ,,Qirqqiz’’ kitobini o’qish menga  alohida bir 

eshik ochdi, ayniqsa unda aks ettirilgan xotin-qizlar shijoati men uchun katta iftixor edi. 

O’zimning kimligimni tanish uchun buyuk bir namuna edi. Asardagi buyuk qahramon- 

Shirin nomli qiz, Vatani uchun, xalqi uchun qilichi bilan tog’larni yemirib, dushmanlarni 

halok  etgan.  O’z  Hazoristoniga  yangi  bir  hayot  va  umid  baxsh  etgan  edi.  Kitobga 

qanchalik  yaqinlashsam,  u  meni  o’ziga  shunchalik  rom  qilar  edi.  Asarni  o’qish  men 

uchun juda ham dardli edi, nahotki xotin-qizlar shuchalik zulm-sitamlar orasida hayot 

kechirsa va yana ularning bahosi bug’doy va arpadan ham arzon bo’lsa. Minglab ayollar 

boshqa  yurtlarga  asir  bo’lar  edi,  ba`zisi  yig’lab,  ba`zisi  esa  kulib  jon  topshirar  edi. 

Aytishingiz mumkin, axir bu ayollarning gunohi nima edi? Aslida ushbu savol birinchi 

bo’lib  o’zimni  qiynar  edi.  Afg’on  ayollari  Hindistonga  asira  qilib  olib  ketilgan. 

Hindistonlik muxbir ushbu vaziyatdan lol qolib shunday savol beradi? 

 

Nega  minglab  ayollar  Afg’onistondan  Hindustonga  asira  bo’ladi.  Bu  savolga 

ayollardan biri shunday javob beradi: 

---

 

 

16

 

-  Chunki u hazora. 

Muxbir bu gapning ma’nosiga tushunmay yana savol beradi: 

-  Menga aytingchi,qanday gunoh qilgansizki,asiraga aylangansiz?  

Yana shu javobni beradilar: 

- Faqat hazora. 

Muxbir yana bu javobdan qoniqmay qayta savol bilan murojaat qiladi: 

Bilamizki,  Afg’oniston  xalqi  musulmondir,  hindlar  orasida  ham  musulmonlari 

bor, lekin bizda hazoralarga nisbatan hech qanday jazo tayinlanmagan. Hazora qanday 

gunoh? 

Ayol shunday javob beradi: 

-  Hazora  ham  xuddi  afg’ondek  bir  millatdir,  lekin  podshohimiz  ham  afg’ondir, 

shuning uchun Afg’onistonda hazoralarning yashashini istamaydi.  

Boyagi savol qiluvchi yana tushunmay shunday deydi:   

Bizda har qanday millat yashaydi, lekin ular gunohkor hisoblanmaydi. Misol uchun: 

molo, kodor, konikor, urolish millati. 

Bu  millatlarning dini  va tili  bir bo’lgan, hind  millati  esa har xil dinga  mansubdir. 

Bular  o’g’rilik,odam  o’ldirish,  zino  qilish,  kufur  aytishni  gunoh  deb  bilishadi, 

ushbulardan hazoraning xatosi qanday?  

-  Hazoraning gunohi har qanday gunohdan og’ir, o’g’rilikning jazosi qo’lni kesish, 

zino  uchun  jarima  to’lash,  kufr  aytish  uchun  tavba  qilish  bo’lsa,  hazoraning 

gunohi faqat o’lim deb bilishgan. Afg’onlar Afg’onistonda, tojiklar Tojikistonda, 

o’zbeklar O’zbekistonda va hazoralar go’ristonda, deb aytadilar. 

Shunday og’ir damlarda oilasiga boldek shirin bu-Shirin edi. U bolaligidan onasidan 

doston va she`r eshitishni sevar edi. Shuning uchun ham xalq uning ovoziga mushtoq 

edi. Hazoralar bilan afg’onlar o’rtasida urush boshlanganda, Shirin o’z tengdoshlari bilan 

otishni  yaxshi  bilganligi  uchun  yetti  yil  dushmanlar  bilan  kurashadi.  ,,Qirqqiz’’ 

Hazoristonning  eng  qora  kunlaridan  so’ylovchi  bir  necha  asrlik  tarixga  ega  bo’lgan 

dostondir. Bu voqeani eshitish insonga oson kechmaydi. Ba`zilarning  aytishiga ko’ra, 

ushbu doston hazoralar orqali bizgacha yetib kelgan  bir afsonadir. Lekin ushbu doston 

haqiqat  bo’lib,  Shirin  asarning  bosh  qahramonidir.  Uruzgonda  hazoralar  mag’lub 

bo’lgandan keyin juda ahvoli og’ir kechgan. Eng yomoni qirq qizning o’limidir. Amir 

Abdurahmon  xonning  lashkari  Uruzgonga  bostirib  kelganda  ko’p  kishilarni  tirbo’ron 

qilib o’ldiradi, qal’alarni yoqadi, erkaklarni tig’ va qilich damidan o’tkazadi, ayollarni 

asir qilib ularni bug’doy va arpa qimmatida sotadi. Shunda Shirin jang maydoniga qadam 

qo’yadi, o’z tengdoshlari bilan hayotining so’nggi damigacha dushman bilan kurashadi. 

Natijada orqaga qaytish farmoni berilgandan keyin Shirin bilan o’ttiz to’qqizta qiz yetti 

kecha-kunduz  yurib  Shashpar  tog’ining  cho’qqisiga  chiqadi.  Shirin  o’z  dugonalariga 

toshchalarni  qo’liga  olishni  buyuradi.  Dushman  ularning  izidan  yetib  keladi.  Shirin 

do’stlariga shunday deydi:  

Endi boshqa yo’l yo’q na qochish va na qaytish. Dushmanlar yonimizdadir. Bizlar 

uchun  dushmanga  taslim  bo’lishdan  yomoni  yo’q,  Qandahor  va  Kobul  bozorlarida 

sotilganimizdan ko’ra o’z jonimizni fIdo qilganimiz afzal. 

---

 

 

17

 

Dushmanlar qirqqizning shijoat va jasoratini ko’rib o’z ko’zlariga ishonmasdi. Ular 

xuddi qirq qushdek qo’lni qo’lga berib jonlarini fido qildi. Shunday qilib qizlar abadiy 

uyquga ketdi. Shu sababdan Hazoriston xalqi u tog’ning nomini Qirqqiz deb nomlagan. 

Hozir ham xalq uni juda hurmat qiladi. Agar bir yigit bilan qiz turmush qursa, shu tog’ 

yoniga  borib  To’y  qilishadi  va  oilada  birinchi  farzandining  ismini  ham  Shirin  deb 

qo’yishadi. Bundan tashqari xalq bu afsona haqida turli she`rlar ham yaratganlar. 

Qirqqiz  nomi  bilan  juda  ko’p  joy  nomlari  bog’liq.  Jumladan,  Afg’oniston,  Eron, 

O’zbekiston, Tojikiston, Ozarbayjon, Turkiya, Gurjiston va Ukrainadir. Qirqqiz dostoni 

juda  keng  sohani  o’z  ichiga  oladi.  Eron  bilan  Turkiyada  alohida  bir  shahar  qirqqiz 

nomidadir.  O’zbekistonda  ham  Qirqqiz  nomi  bilan  bog’liq  afsonalar  bor. 

Afg’onistonning ham juda ko’p joylari shu nom bilan atalgan hamda har biri o’ziga xos 

dostonga ega.  

I. 

Uruzgon qirqqizi. 

II. 

Kobuldagi  qirqqiz. 

III. 

G’urbandagi qirqqiz. 

IV. 

Hirotdagi  qirqqiz. 

V. 

Balxdagi qirqqiz. 

VI. 

Samangondagi qirqqiz. 

VII. 

Maymanadagi  qiqqiz. 

VIII. 

Qandahordagi qirqqiz. 

IX. 

Qunduzdagi  qirqqiz. 

Juda  ko’p  afsonalar  haqiqiy  bir  dostondan  kelib  chiqqan,  lekin  Afg’onistonda 

Uruzgondagi qirqqizdan ko’ra alamlisi yo’q. Hazoristondagi Kobul, Hirot, Qandahor, 

Hilmand, Zobul, Maydoni vardak mintaqalardan kirib kelgan. Mamlakatda ikkita buyuk 

fojia  yuz  berganligi  uchun  uning  tinchligi  qo’ldan  ketdi.  V-VI  asrda  Ahmad  shoh 

Abdullo va Amir Abdurahmonxon orqali yuz bergan voqealar (1880-1893-y.y) nafaqat 

ko’p  mintaqalarni  qo’ldan  berishga  sabab  bo’lgan,  balki  hazora  xalqini  yarmini  qirib 

tashlaydi. Uylarni yondirish, tiriklay qabrga ko’mish, xalqni majburan ko’chirish-bular 

hammasi  bir-biridan  fojiali  bo’lgan  dostonlardir.  Shirinnafaqat  o’z  millati  nomusini 

saqlab qoldi, balki yuzlab dushmanni nobud etdi. Shirinning otasi unga doim shu so’zni 

aytardi: 

Hazora qizlari nomusi faqat sening qo’lingda Shirinjon. Seni qal’ang eng so’nggi 

qasrdir.  Tadqiqotchilar  qirqqiz  haqida  ish  olib  borganlar,  jumladan  Rasuli  janoblari 

aytadilar:  

Menimcha bularning hammasi ta`subdir, bularni yo’qotish kerak.  

Shundayki  bilasizlar,  men  juda  ko’p  yillardan  beri  shu  yo’lda  amaliy  ish  olib 

bormoqdaman.  Doim  maqsadimiz  shu  bo’lganki,  ular  bilan  ish  olib  borsam  ta`sub 

haromdir. Hammamiz insonmiz, hammamiz afg’onistonlikmiz va haqiqatni o’zi bari bir 

haqiqatdir. Haqiqatdan hech qachon qochib bo’lmaydi, agar bu voqea boshqa millatda 

yuz bergan bo’lsa ham men yana amaliy ishimni olg’a olib borardim. 

Haqiqatdan  hamma  qirqqiz  dostonlari  eng  g’amli  va  alamli  dostonlardandirki, 

kitobxonni o’ziga jalb etadi. Men bu haqda tahqiq qilganimdan sabab shuki, hali ham 

insoniyat tirik va hech bir haqiqat ochilmay qolmaydi. Men nafaqat hech qachon ta`subni 

---

 

 

18

 

to’g’ri  deb  bilmayman,  balki  uni  noto’g’ri  deb  bilaman.  Qirqqiz  haqiqiy  bir  doston 

bo’lib, 619-yilda Shashpar tog’ida yuz bergan.  

Kobulda joylashgan qirqqiz Kobulning janubiy g’arbida joylashgan bo’lib, 3 km 

yuqoridagi qishloq bo’lib, Alandar daryosidan sarchashma olgan, Qirqqizning Ilyos - xil, 

Ato safid aro zaminlarini sug’oradi.  

G’urbanda joylashgan qirqqiz: 325 km shamolida joylashgan.  

Hirotda joylashgan qirq qiz: Hirotning janubiy g’arbidagi Antaru va boshqa mintaqada 

joylashgan, 3 km Shoh shahid qal’asining sharqida joylashgan. 

Maymana:  Pulcharxining  janubida  joylashgan  8  km  masofada  Baldarasiga 

bog’langan Darzob va Grizvon yaqinida. 

Qandahor:  Parvarish  qal’asining  janubida  joylashgan  bir  ziyoratki,  Shur  Obak 

sohasida joylashgan.  

Kunduz: Faroztepaning balandlik va pastliklarida joylashgan hamda to’rt tomoni 

bog’lar  bilan  o’ralgan.  ,,Qirqqiz’’  kitobi  2012-yil  dekabr  oyida  yozilib,  Amerikaning 

Konkiris kutubxonasida saqlanadi.  

Ushbu  kitobdan  biz  xulosa  chiqarishimiz  mumkinki,  ayollar  hech  qachon 

dushmanlar  qarshisida  to’xtab  qolmagan,  balki  doim  mardonavor  kurashgan.  Bu  biz 

ayollar uchun katta iftixordir. Alloh ularni ruhlarini ham shod aylasin.