Узбекистон республикаси олий ва урта

3 - r3 - rasm. Bugdoy donining sorbtsiya (1) va desorbtsiya (2) izotermalari. 

 

Don muvozanatdagi namligining farki 20%dan 80%gacha bo`lgan oralikda 1,2 

- 4 % ni tashkil qiladi. Bu holatga sorbtsiya gisterezisi deb ataladi. 

 

3.5. Donning issiklikfizikaviy va massaalmashinuv xossalari. 

Aloxida  don  va  umuman  don  massasi  kator  issiklikfizikaviy  va 

massaalmashinuv  xossalariga  ega,  ulardan  saqlash  ob`ekti  sifatida  don  uchun 

issiklikutkazuvchanlik,  haroratutkazuvchanlik  va  termonamutkazuvchanlik  katta 

ahariyati kasb etadi. 

Issiklikutkazuvchanlik.  Don  massasining  past  issiklikutkazuvchanligi  uning 

organik  tarkibi  bilan  tushuntiriladi.  Don  massasi  xajmining  anchagina  qismini 

---

 

20 

egallagan xavo har yomon issiklik utkazuvchidir. Don massasi issiklikutkazuvchanlik 

koeffitsienti 0,13 dan 0,2 Vt/m*oS gacha tebranadi. 

Don  massasi  namligining  ma`lum  miqdorgacha  olishi  bilan  uning 

issiklikutkazuvchanligi  har  ortadi.    Birok  umuman  olganda  issiklikutkazuvchanlik 

pastligicha kolaveradi. 

Haroratutkazuvchanlik.  Haroratutkazuvchanlik  tadkik  qilinayotgan  materialda 

harorat  o`zgarish  tezligi,  uning  issiklikinertsion  xususiyatlarini  aniklaydi.  Don 

massasi  past  haroratutkazuvchanlik  koeffitsienti  bilan  baxolanadi  va  shuning  uchun 

katta  issiklik  inertsiyasini  namoyon  qiladi.  Don  massasining  haroratutkazuvchanlik 

koeffitsienti 1,7*10-7 dan 1,9*10-7 m2/s gacha bo`lgan oralikda tebranadi. 

Konduktiv 

issiklikalmashinuv 

rejimida 

don 

massasining 

past 

haroratutkazuvchanligi 

kuyidagi 

tajriba 

yordamida 

isbotlangan. 

Past 

issiklikutkazuvchanlikka  ega  bo`lgan  idish  (shisha,  chinni,  yog`onchdan  yasalgan) 

uzining 1/3 qism balandligigacha xona haroratli don bilan tuldiriladi. Sungra bu don 

ustiga xuddi shuncha xajmli 85o S haroratgacha isitilgan don har solinadi. Idishning 

bush kolgan ustki qismi har xona haroratiga ega bo`lgan don bilan tuldiriladi. Tajriba 

davomida  don  massasi  haroratini  ulchash  shuni  ko`rsatdiki,  kizdirilgan  O`RTA 

katlamdan  issiklik  konvektsiya  yuli  bilan  asosan  yuqorigi  kavatda  joylashgan 

donlarga uzatiladi. Pastki katlamda joylashgan donlar esa sekin va kam darajada ki-

ziydi. 

Ishlab 

chiqarish 

sharoitlarida 

don 

massasini 

saqlashda 

past 

haroratutkazuvchanlik  munosabati  bilan  issiklik  yuqori  katlamlardan  kuyi 

katlamlarga juda sekin tarkaladi. SHuning uchun har uyumning O`RTA katlamidagi 

harorat  uzok  muddat  mobaynida  uzgarmay  turadi.  SHunday  qilib,  biz  yozda 

siloslarda  saqlanayotgan  donning  sekin  kizishini  kuzatsak  (past  haroratlar  donning 

O`RTA va kuyi katlamlarida saqlanadi), kish kirishi bilan esa donning sekin sovushi-

ning guvoxi bulamiz (yozgi issiklik saqlanadi). 

Don 

massasining 

saqlanish 

nuktai 

nazaridan 

past 

issiklik- 

va 

haroratutkazuvchanlik har ijobiy va har salbiy ahariyatga egadir. 

Past  issiklik-  va  haroratutkazuvchanlikning  ijobiy  ahariyati  shundan  iboratki, 

bu narsa to`g`ri tashkil qilingan saqlash rejimida xatto yoz paytida har past haroratni 

saqlab  kolishga  imkon  beradi.  Past  harorat  don  massasida  kechadigan  barcha 

fiziologik  jarayonlar  (nafas  olish,  mikroorganizmlar,  kanalar,  xashoratlar  va 

boshqalarning hayot faoliyati)ni sekinlashtiradi yoki tuxtatib kuyadi. SHunday qilib, 

don massasini sovuk yordamida konservalash imkoniyati tugiladi. 

Past issiklik- va haroratutkazuvchanlikning salbiy ta`siri shundan iboratki, don, 

mikroblar,  kana  va  xashoratlarning  yashashi  uchun  kulay  sharoit  yaratilganda,  ular 

aktiv hayot faoliyatini kechirishadi va ajralib chikkan issiklik miqdori don massasida 

saqlanib  koladi.  Bu  narsa  uz  navbatida  haroratning  oshib  uz-uzidan  kizish 

jarayonigacha olib kelishi mumkin. 

Termonamutkazuvchanlik. 

Harorat 

gradienti 

asosida 

namlikning 

harakatlanishiga  termonamutkazuvchanlik  deyiladi.  Bu  xodisa  natijasida  issiklik 

okimi  bilan  birgalikda  namlik  don  massasining  ancha  sovuk  katlam  yoki 

uchastkalariga kuchib utadi. Namlik migratsiyasi jarayoni kuyidagi tajriba yordamida 

namoyish qilinadi: bunda don namunasi kamissiklikutkazuvchi materialdan yasalgan 

kopkogi  va  tagi  bulmagan  tsilindr  ichiga  solinadi.  TSilindr  shunday  urnatilishi 

---

 

21 

kerakki,  bunda  uning  yuqori  qismi  issiklik  manbaiga  ulangan  issiklikni  yaxshi 

utkazadigan  plastinkaga  ulansa,  pastki  qismi  esa  xuddi  shunaka  fakat  sovuklik 

manbai  ulangan  plastinka  ustiga  kuyiladi.  Vakt  utishi  bilan  tsilindrdagi  donning 

namligi kavatmakavat tekshiriladi. 

Ko`p  sonli  tajribalar  shuni  ko`rsatadiki,  namlik  issiklik  okimi  bo`yicha 

harakatlangan.  Ko`prok  namlik  tsilindrning  sovuk  uchi  yaqinida  joylashgan  don 

kavatida  tuplansa,  tsilindr  kizdirilgan  qismiga  tegib  turgan  don  kavati  namligi  esa 

kamaygan. 

Namlikning  issiklik  okimi  yunalishi  bo`yicha  bunday  harakatlanishi  xatto 

namligi juda kichik bo`lgan don massasida har kuzatiladi. 

Don  massasining  ayrim  uchastkalarida  issiklik  okimi  yunalishi  bo`yicha 

namlikning  tomchi-suyuklik,  ya`ni  suv  bugining  kondensatlanib  kuchish  holati  ruy 

beradi. Bu xodisa ba`zan namlikning 

50...70  %  gacha  kutarilib  donning  bukishi  va  oqibatda  kukarishigacha  olib 

keladi.